Кыргызстан тарыхынын дуйнолук аренадагы орду

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 6-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Байыркы Рим маданияты

Сабактын максаты:

• Окуучулар байыркы Рим империясыныны маданиятынын өзгөчөлүктөрү, турмуш тирикчилиги ,архитектурасы, скульптурасы, поэзиясы, илими жөнүндө маалымат алышат.

• Окуучулар байыркы Рим мамлекетинин өнүгүшүнө салым кошкон улуу инсандар Плиний, Вергилий менен таанышат.

• Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маалыматты эске сактап калууга көндүрүү.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Күтүлүүчү натыйжалар:

• Маданиний өнүгүүнүн башталышын аныкташат.

• Маданий жана руханий маданияттарды айырмалашат.

• Көз караштарын далилдүү , чыгармачыл менен ойлонууну өздөрүүшөт.

• Башка бирөөнүн жообун угуп, анын сыйлоого машыгышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем, слайд

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Жаны түшүнүктөр: Колизей амфитеатры

КолизейУАМС- Улуу Ата Мекендик согуш.

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. Даталар кандай окуяларга күбө? 1917-ж. 2-ноябрь 1918-ж. январь 1922-ж. 30-декабрь

2. Жылдарын аныктагыла? ККАО түзүлгөн.......... КАО деп атала баштаган.......... КАССР инин Конституциясы кабыл алынган ............ КССР түзүлгөн.........

Согуш СССРге Германиянын кол салуусу менен башталган. 1941-жылы 22-июнда түнкү саат 3төн 10 мүнөт өткөндө Львов облусунун коопсуздук кызматы УССР КГБ кызматына шашылыш коңгуроо чалып Сокаль шаарынын аймагындагы чек арадан өткөн вермахт ефрейтору Альфред Лисков кармалганын, 22-июнь таң эрте менен Германия аскерлери согуштук чабуулга өтөрүн айтканын билдирет. Бирок, немецтер таң атуусун күтпөй, түнкү саат 3:30 да чабуулга өтүшкөн. Ошентип экинчи дүйнөлүк согуш башталган.

Улуу Ата Мекендик согушка Кыргызстандан 360 миңден ашуун адам аттанган. Алардын ичинде миңге чукул аял болгон. 160 миңден ашуун жоокер согушта курман болгон.

Советтер Союзунун Баатыры наамын алган биринчи кыргыз - Дүйшөнкул Шопоков болгон. Улуу Ата Мекендик согушта кыргызстандык 150 миңдей жоокер орден жана медалдар менен сыйланып, 71 жоокер Советтер Союзунун Баатыры деген наамга татыган. Кыргызстандык 29 жоокер Даңк орденинин үч даражасы менен сыйланган. Алардын ичинен 8 жоокер Даңк орденинин үч даражасын тең алган.

Фашисттик Германия 1939-жылы дүйнөлүк экинчи согушту баштап, Европанын бир катар мамлекеттерин: Чехословакияны, Польшаны, Францияны, Бельгияны, Голландияны, Данияны, Норвегияны, Югославияны, Грецияны басып алган. Натыйжада Германиянын экономикалык абалы, согуштук күчү чындалган. Дүйнөлүк үстөмдүккө жетүүнү көздөгөн фашисттик Германия 1941-ж. 22-июнда СССРге кол салган. Ал "Барбаросс" деп аталган планы боюнча Советтер Союзун бир нече жумада эле талкалап, 1941-ж. кышына чейин СССРдин европалык бөлүгүн толук басып алмак. Адегенде эле фашисттик Германиянын 5,5 млн. адамдан турган 190 дивизиясы Со вет өлкөсүнө басып кирген. Германия менен СССРге каршы согушка Италия, Финляндия, Румыния, Венгрия, Испания катышкан.* s) k2 l4 S6 Y7 T8 r4 l6 a
Немецтик-фашисттик баскынчылардын жырткычтык менен кол салышы совет элинин тынч жашоосун дүрбөлөнгө салган. Ошентип, Ата Мекендин көз каранды эместиги жана эркиндиги үчүн Улуу Ата Мекендик согуш башталган. Coryш жөнүндөгү кабар көп улуттуу совет элинин, анын ичинде кыргыз элинин, кыжырдануусун туудурган. Кыргызстандын бардык шаарларында, айыл-кыштактарда миңдеген адамдар катышкан чогулуштар, митингдер өтүп, аларда жумушчулар, колхозчулар, интеллигенция Ата Мекенди коргоо үчүн күчтөрүн, эмгегин, керек болсо өмүрүн аябай тургандыктарын билдиришкен.! c) U' ?  H! _+ ~7 F
Ар улуттагы, түрдүү кесипте иштегендер кары-жашы дебей аскер комиссариаттарына кайрылышып, фронтко жөнөтүүнү суранышкан.1941-ж. 22-23-июнунда эле Фрунзе шаарынын аскер комиссариатына ушундай өтүнүч менен 270 арыз түшкөн. Кызыл-Кыядагы шахтадан 250 кенчи фронтко өз ыктыяры менен жөнөгөн. Тянь-Шань областынан 140 патриот аскердик комиссариатка келишил, аларды тезирээк фронтко жөнөтүшүн талап кылышкан.

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 7-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Германиядагы реформация жана дыйкандар согушу

Сабактын максаты:

• Окуучулар Германия мамлекетинин XVI-XVII кылымдагы өнүгүшү, экономикалык абалы, реформалары, чиркөө реформациясы жөнүндө маалымат алышат.

• Окуучулар Германия өлкөсүнө чоң салым кошкон Мартин Лютер, Томас Мюнцер деген улуу инсандар менен таанышат.

• Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маалыматты эске сактап калууга көндүрүү.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Күтүлүүчү натыйжалар:

• Маданиний өнүгүүнүн башталышын аныкташат.

• Маданий жана руханий маданияттарды айырмалашат.

• Көз караштарын далилдүү , чыгармачыл менен ойлонууну өздөрүүшөт.

• Башка бирөөнүн жообун угуп, анын сыйлоого машыгышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем, слайд

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Чакыруу

Германия дегенде оюнарга кандай ойлор келет? - ар бир окуучулардан болжолду, так маалыматтарды угуу - жупта ой бөлүшөт

Жаны создор: Ремормация- (лат. –кайра куруу, өзгөртүү, ондоо) Ордендер – орто кылымдагы кечилдердин уюмдары Варфоломей түнү- каршылаштарын ырайымсыз катуу жазалоо деген мааниде айтылат.

Жаны түшүнүктөр: УАМС- Улуу Ата Мекендик согуш.

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. Даталар кандай окуяларга күбө? 1917-ж. 2-ноябрь 1918-ж. январь 1922-ж. 30-декабрь

2. Жылдарын аныктагыла? ККАО түзүлгөн.......... КАО деп атала баштаган.......... КАССР инин Конституциясы кабыл алынган ............ КССР түзүлгөн.........

Согуш СССРге Германиянын кол салуусу менен башталган. 1941-жылы 22-июнда түнкү саат 3төн 10 мүнөт өткөндө Львов облусунун коопсуздук кызматы УССР КГБ кызматына шашылыш коңгуроо чалып Сокаль шаарынын аймагындагы чек арадан өткөн вермахт ефрейтору Альфред Лисков кармалганын, 22-июнь таң эрте менен Германия аскерлери согуштук чабуулга өтөрүн айтканын билдирет. Бирок, немецтер таң атуусун күтпөй, түнкү саат 3:30 да чабуулга өтүшкөн. Ошентип экинчи дүйнөлүк согуш башталган.

Улуу Ата Мекендик согушка Кыргызстандан 360 миңден ашуун адам аттанган. Алардын ичинде миңге чукул аял болгон. 160 миңден ашуун жоокер согушта курман болгон.

Советтер Союзунун Баатыры наамын алган биринчи кыргыз - Дүйшөнкул Шопоков болгон. Улуу Ата Мекендик согушта кыргызстандык 150 миңдей жоокер орден жана медалдар менен сыйланып, 71 жоокер Советтер Союзунун Баатыры деген наамга татыган. Кыргызстандык 29 жоокер Даңк орденинин үч даражасы менен сыйланган. Алардын ичинен 8 жоокер Даңк орденинин үч даражасын тең алган.

Фашисттик Германия 1939-жылы дүйнөлүк экинчи согушту баштап, Европанын бир катар мамлекеттерин: Чехословакияны, Польшаны, Францияны, Бельгияны, Голландияны, Данияны, Норвегияны, Югославияны, Грецияны басып алган. Натыйжада Германиянын экономикалык абалы, согуштук күчү чындалган. Дүйнөлүк үстөмдүккө жетүүнү көздөгөн фашисттик Германия 1941-ж. 22-июнда СССРге кол салган. Ал "Барбаросс" деп аталган планы боюнча Советтер Союзун бир нече жумада эле талкалап, 1941-ж. кышына чейин СССРдин европалык бөлүгүн толук басып алмак. Адегенде эле фашисттик Германиянын 5,5 млн. адамдан турган 190 дивизиясы Со вет өлкөсүнө басып кирген. Германия менен СССРге каршы согушка Италия, Финляндия, Румыния, Венгрия, Испания катышкан.* s) k2 l4 S6 Y7 T8 r4 l6 a
Немецтик-фашисттик баскынчылардын жырткычтык менен кол салышы совет элинин тынч жашоосун дүрбөлөнгө салган. Ошентип, Ата Мекендин көз каранды эместиги жана эркиндиги үчүн Улуу Ата Мекендик согуш башталган. Coryш жөнүндөгү кабар көп улуттуу совет элинин, анын ичинде кыргыз элинин, кыжырдануусун туудурган. Кыргызстандын бардык шаарларында, айыл-кыштактарда миңдеген адамдар катышкан чогулуштар, митингдер өтүп, аларда жумушчулар, колхозчулар, интеллигенция Ата Мекенди коргоо үчүн күчтөрүн, эмгегин, керек болсо өмүрүн аябай тургандыктарын билдиришкен.! c) U' ?  H! _+ ~7 F
Ар улуттагы, түрдүү кесипте иштегендер кары-жашы дебей аскер комиссариаттарына кайрылышып, фронтко жөнөтүүнү суранышкан.1941-ж. 22-23-июнунда эле Фрунзе шаарынын аскер комиссариатына ушундай өтүнүч менен 270 арыз түшкөн. Кызыл-Кыядагы шахтадан 250 кенчи фронтко өз ыктыяры менен жөнөгөн. Тянь-Шань областынан 140 патриот аскердик комиссариатка келишил, аларды тезирээк фронтко жөнөтүшүн талап кылышкан.

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 5-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Кыргызстан Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында

Сабактын максаты:

• Окуучулар Кыргызстан Улуу Ата Мекендик согуш боюнча андагы Кыргызстандык жоокеплердин эрдиктери жөнүндө маалымат алышат.

• Окуучулар кыргыздардын чыккан улуу баатырлар менен таанышат.

• Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маалыматты эске сактап калууга көндүрүү.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Күтүлүүчү натыйжалар:

• Маданиний өнүгүүнүн башталышын аныкташат.

• Маданий жана руханий маданияттарды айырмалашат.

• Көз караштарын далилдүү , чыгармачыл менен ойлонууну өздөрүүшөт.

• Башка бирөөнүн жообун угуп, анын сыйлоого машыгышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем, слайд

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Жаны түшүнүктөр: УАМС- Улуу Ата Мекендик согуш.

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. Даталар кандай окуяларга күбө? 1917-ж. 2-ноябрь 1918-ж. январь 1922-ж. 30-декабрь

2. Жылдарын аныктагыла? ККАО түзүлгөн.......... КАО деп атала баштаган.......... КАССР инин Конституциясы кабыл алынган ............ КССР түзүлгөн.........

Согуш СССРге Германиянын кол салуусу менен башталган. 1941-жылы 22-июнда түнкү саат 3төн 10 мүнөт өткөндө Львов облусунун коопсуздук кызматы УССР КГБ кызматына шашылыш коңгуроо чалып Сокаль шаарынын аймагындагы чек арадан өткөн вермахт ефрейтору Альфред Лисков кармалганын, 22-июнь таң эрте менен Германия аскерлери согуштук чабуулга өтөрүн айтканын билдирет. Бирок, немецтер таң атуусун күтпөй, түнкү саат 3:30 да чабуулга өтүшкөн. Ошентип экинчи дүйнөлүк согуш башталган.

Улуу Ата Мекендик согушка Кыргызстандан 360 миңден ашуун адам аттанган. Алардын ичинде миңге чукул аял болгон. 160 миңден ашуун жоокер согушта курман болгон.

Советтер Союзунун Баатыры наамын алган биринчи кыргыз - Дүйшөнкул Шопоков болгон. Улуу Ата Мекендик согушта кыргызстандык 150 миңдей жоокер орден жана медалдар менен сыйланып, 71 жоокер Советтер Союзунун Баатыры деген наамга татыган. Кыргызстандык 29 жоокер Даңк орденинин үч даражасы менен сыйланган. Алардын ичинен 8 жоокер Даңк орденинин үч даражасын тең алган.

Фашисттик Германия 1939-жылы дүйнөлүк экинчи согушту баштап, Европанын бир катар мамлекеттерин: Чехословакияны, Польшаны, Францияны, Бельгияны, Голландияны, Данияны, Норвегияны, Югославияны, Грецияны басып алган. Натыйжада Германиянын экономикалык абалы, согуштук күчү чындалган. Дүйнөлүк үстөмдүккө жетүүнү көздөгөн фашисттик Германия 1941-ж. 22-июнда СССРге кол салган. Ал "Барбаросс" деп аталган планы боюнча Советтер Союзун бир нече жумада эле талкалап, 1941-ж. кышына чейин СССРдин европалык бөлүгүн толук басып алмак. Адегенде эле фашисттик Германиянын 5,5 млн. адамдан турган 190 дивизиясы Со вет өлкөсүнө басып кирген. Германия менен СССРге каршы согушка Италия, Финляндия, Румыния, Венгрия, Испания катышкан.* s) k2 l4 S6 Y7 T8 r4 l6 a
Немецтик-фашисттик баскынчылардын жырткычтык менен кол салышы совет элинин тынч жашоосун дүрбөлөнгө салган. Ошентип, Ата Мекендин көз каранды эместиги жана эркиндиги үчүн Улуу Ата Мекендик согуш башталган. Coryш жөнүндөгү кабар көп улуттуу совет элинин, анын ичинде кыргыз элинин, кыжырдануусун туудурган. Кыргызстандын бардык шаарларында, айыл-кыштактарда миңдеген адамдар катышкан чогулуштар, митингдер өтүп, аларда жумушчулар, колхозчулар, интеллигенция Ата Мекенди коргоо үчүн күчтөрүн, эмгегин, керек болсо өмүрүн аябай тургандыктарын билдиришкен.! c) U' ?  H! _+ ~7 F
Ар улуттагы, түрдүү кесипте иштегендер кары-жашы дебей аскер комиссариаттарына кайрылышып, фронтко жөнөтүүнү суранышкан.1941-ж. 22-23-июнунда эле Фрунзе шаарынын аскер комиссариатына ушундай өтүнүч менен 270 арыз түшкөн. Кызыл-Кыядагы шахтадан 250 кенчи фронтко өз ыктыяры менен жөнөгөн. Тянь-Шань областынан 140 патриот аскердик комиссариатка келишил, аларды тезирээк фронтко жөнөтүшүн талап кылышкан.

1. Кыргыз-калмак (ойрот) согуштары, - Жуңгар хандарынын кыргыздарга каршы жүргүзгөн баскынчылык жортуулдары, согуштук экспанциясы. Тарыхый маалыматтар боюнча алар 1626–27, 1643-, 1653-, 1658-, 1681–84-, 1711–12-, 1714-, 1717-, 1723-, 1725-, 1739–41-, 1745–48-жылдары болгон. 17-кылымдын 30-жылдарында ойрот (калмак) урууларынын күчтүү союзу түзүлүшү менен алар тынымсыз Орто Азияга кол сала баштаган. Махмуд ибн Вали 1635-ж. 11-декабрдан 1636-жылдын 9-январына чейин 12 000 түтүн кыргыздын Каратегин, Ысарга (Гиссар) сүрүлгөнүн эскерген. 1643-ж. Эрдене Баатыр коңтаажы хошут Очирту жана Абылай менен бирге 50 миң кол алып, Токмокко чейин келип, кыргыз-казактардан кайра жеңилип кайткан. 1658-ж. Чечен (Цецен) хандын уулу Галдама (санжыраларда Калдама) Талас суусунун жээгинде ферганалык Абдышүкүрдүн колун жеңип, Илени кыштап турган. 1681–85-ж. Галдан Бошокту хандын аскери Чүй өрөөнү жана Кашкар тоолору аркылуу бир нече жолу Фергананы чаап, Ташкент, Ош, Өзгөн, Сайрам шаарлары чоң зыян тартып, кыргыздардын Анжиянга сүрүлүшү ушул жылдарга туш келген. Элдик оозеки маалыматтарда буга байланышкан «Казак кайың саап, кыргыз Ысар-Көлөпкө кирип, ак таман чор болгондо» деген көптөгөн кайгылуу окуялар айтылып калган. 1722–23-жылдары Цэван Раптандын өргөөсү (ордосу) Чарын, Кеген өзөнүндө болуп, анын колу кайрадан Сайрам, Ташкентти чапкан. Кээ бир маалымат боюнча Чүй өрөөнүн Намэ Кудзиргар, Баатыр Уубашы, Куту Мерген деген нойондор жайлап турган. Таластын Чоң-Капка, Күмүштагында калмактар турганы жөнүндө да азыраак маалыматтар бар. Бирок жалпы жонунан кыргыздар калмактардын бийлигин эч качан тааныган эмес. Мисисалы, 1778-ж. жазылган «Батыш жерлердин баянында» («Си-юй-вынь-цзянь-лу») күч-кубатка толгон кезинде да жуңгарлар кыргыздарды багындыра албай койгону айтылат. 1732-ж. калмактар Кетмен-Төбөдөгү Минглибай (Маматкул бий) бийдин кол алдындагы кыргыздарга кол салса, 1734-ж. «анжияндык» кыргыздарды багынтып, Ташкент шаарын басып алган. 1744–45-жылдан баштап кыргыздар коңшу элдер менен бирге кайра калмактарга каршы ийгиликтүү жүрүштөрдү уюштурган. Мисалы, ошол эле жылы Касан шаарынын (Фергана өрөөнү) чыгышындагы миң түтүн кыргыз Кокон бийи Абдыкеримге кошулуп, калмактарды Ташкент шаарынан алыс сүрүп чыгышкан. Андан кийин кыргыздар кашкарлык Акмат (Ахмет) бийге жардам беришкен жана калмактар 2 жолу катуу талкаланып, Доржу жайсаң башындагы 10 миң колдон 3 миңи гана кутулуп кеткен. 1749-ж. 16-июнда кыргыздар Якоб (Ягба) деген жайсаңга кол салып, аларды жазгырып, көпүрөдөн өткөрүп туруп, толук (300 киши) кырып салат. Ошол эле кыргыздар Кашкарды да камоого алып, 830 калмак менен согушкан. Кыргыз тарыхында Эсенгул баатыр жанына бугу уруусунан Шапак баатырды алып, 300 кол менен Тарбагатайдагы калмакты чаап, Иленин башында уруш болуп, 270 калмак өлүп, кыргыздар 17 кишисинен ажыраганы тууралуу айтылат. Жуңгар хандыгы күч менен Цин империясынын курамына киргизилгенден кийин (1758) да кез-кезде кыргыз-калмак согуштары уланган учурлар кездешкен. Мисалы, 1771-ж. Волга жээгинен Уубашы башында турган калмактар (болжол менен 30 миң түтүн) Жуңгарияга качып чыкканда, кыргыздар аларды Сарытокумдан (каз. Сарытаукум; кыт. «Шара-бэл» – Иленин Балхашка куйган сол жээги) баштап, кытай бекети турган Тамга суусуна (Кулжа шаарына жакын) чейин кууп барышкан. Калмактан 10 миңдей гана киши Кытайга жеткен. Кыргыздар өзгөчө ушул 17–18 кылымда калмактан эң көп жабыр тарткандыктан, көптөгөн элдик кыргыз-калмак согуштары оозеки адабият, санжыра, эпоско (мисалы, «Манас», «Эр Табылды», «Курманбек», «Гүлгаакы» ж. б.) кирип, ал эмес байыркы доордон берки хунн, сак, усун ж. б. тиешелүү тарыхый эстеликтер, тоо-суунун аттары (мисалы, «Калмак-Коргон», «Калмак-Таш», «Калмак-Ашуу», «Калмак-Кечүү» ж. б.) да калмактарга байланышып айтылып калган.

2. XV к. ойроттордун өз алдынча хандыгы түзүлгөн. XVI к. аяк ченинде ойроттор күчөп, (тыргоот, дэрбөт, хошут, чоростордон турган) «Дөрбөн ойрот» («төрт ойрот» ) союзун түзүшкөн. XVII-XVIII кк. ойрот-калмак баскынчылары Кыргызстанга кайра-кайра талоончул жортуулдарды уюштуруп турган. Теги жагынан монголдордун оң канатына тиешелүү элдерди түрк элдери илгертен эле калмактар, жуңгарлар, ойроттор деп аташчу. Ойроттор Монголиянын батыш тарабындагы кеңири аймакты ээлешкен.

3. XVI к. баштап калмактар батышты көздөй жылышып, кыргыз, казактардын жерлерине коркунуч туудурат. Кыргызстандын түндүк-чыгыш тарабын жердеп турган Тагай бийдин урпактары менен алардын чек араларына жакындап келген калмактардын ортосунда мезгил-мезгили менен кагылуушулар болуп, эрегишүү күчөгөн. Бул чабыштарда кыргыз колун баштаган Дөөлөс баатырдын эрдиктери санжырада айтылып калган.

4. XVII к. биринчи чейрегинде кыргыз-казак ханы Эр Эшимдин тушунда (туулган жылы белгисиз 1628-ж.) кыргыздар менен казактардын ынтымагы күчөп, баскынчыларга каршы биргелешип күрөшкөн.

5. Бул мезгилде кыргыз-казактын биримдигин чыңдап, душманга сокку урууда кыргыз-казак ханы Эр Эшим, арка кыргыздарынын улугу Манап бий, Жарбаң баатыр, Чаа, анжиандык (түштүк) кыргыздарынын чыгаан жетекчиси Көкүм бий ж.б. көп күч жумшашкан. Кыргыз-казактын биргелешкен соккусунан улам калмактар Сибирге чегинүүгө аргасыз болушкан.

6. 1627-ж. ойроттордун ьштымагы ыдырап, кийин калмак аталып кеткен тыргооттор батышты көздөй Волгага (Эдил), хошуттар Тибетке көчүп, конуш которот. Чоростор Жуңгарияда калат. 1635-ж. ойрот-калмактардын кубаттуу мамлекети — Жуңгар хандыгы түзүлөт. Чачкынды ойрот уруулары Эрдени Батур коңтайшынын (1635-1653-жж.) бийлиги алдында биригип, 1643-ж. алардын жер жайнаган аскери (50 миң) кыргыз, казактын жерине басып киришкен. Айылдарын талкалап, талап-тоноп, андан ары Орто Азиянын ичкери жагына чапкынын улантат. Кийинки 1644-ж. чейин созулган бул кыргында кыргыз, казак калкы жан аябай салгылашышкан. Бир нече жолку оор салгылашуудан кийин казак султаны Жаңгир менен Самарканд акими Жалантөш баатырдын бириккен колу жоого сокку уруп, чегинүүгө мажбур кылган. Кыргыз, казактардын жуңгарлар менен кийинки кагылышуусу 1652-ж. туура келген. Кан суудай аккан ошол салгылашта сансыз көп эрлер курман болгон.

7. 1653-ж. Батур контайшы көз жумгандан кийин ойроткалмак төрөлөрүнүн ортосунда бийлик талашкан күрөш күчөйт. Ушул учурдан пайдаланып Орто Азия акимдери калмактарга сокку урууну чечет. 1658-ж. Абдьппүкүр башкарган өзбек колу (38 миң) Талас өрөөнүнө келип, Кулан-Жылан деген жерде калмак аскери менен беттешет. Ошондо кыргыздар менен казактар өзбектерге кошулуп салгылашышкан. Бирок бул кармашта Абдышүкүр набыт болуп, бирдиктүү башкаруудан ажыраган кошууи чегииүүгө мажбур болот. Айыгышкан салгылашта дарманы кеткен калмактар аларды андан ары куугунтуктай албай калат.

8. Контайшы Галдан Бошоктунун (1670-1697-жж.) тушунда калмак феодалдары кыргыз, казак журтуна бир нече жолу кол салат. 1678-ж. ал Орто Азия менен Чыгыш Түркстанды каратып алууга аракеттенет. 1680-ж. Жаркентти каратат. 1681-1683-жж. Сайрамды (азыркы Чымкент шаарына жакын) камап, бирок ала алган эмес. Жинденген Галдан Бошокту эми Анжиянга аттанат. Жолдо калмактар Ошту ээлешет. Анжиянды өзбектер менен кыргыздар жан аябай коргошот. Шаарды ала албагандан кийин кайра Сайрамга келип, жан аябай чабуул коё берип, акыры багындырып тыиат. Миндеген сайрамдыктар кул болушат. А кыргыз жерине көп күч жумшаганы менен калмактар өз бийлигин орното алгая эмес.

9. 1644-ж. тартып калмактар өз көз каранды эместигин коргош үчүн Кытайды башкарып турган манчжурлар менен кармашат. Бул согуш 1697-ж. чейин, 55 жылга созулган.

10. Кыргыз, казактар менен жуңгарлардын ортосунда мамилелер Цеван Рабдандын (1697-1727-жж.), айрыкча ГалданЦерендии (1727-1745-жж.) тушунда кайрадан кескин курчуп кетет.

11. XVIII к. башында Жуңгар хандыгынын манчжурлар менен согушуц алсыраганын сезген кыргыз, казактар калмактарга тарттырып жиберген жерлерин кайтарып алууга аракеттенишет. Бирок 1727-ж. алар жуңгар баскынчыларынын (60 миң аскер) жаны чабуулуна туш болуп жеңилип калышат да, Теңир-Тоолук кыргыздардын бир бөлүгү Ферганага,

12. Тажикстанга, казактардын кыйласы Бухара, Кожент, Самаркандга кире качат. Казак хандарынын ордо шаары Түркстан душмандардын колунда калган. 1723-ж. Ысык-Көлдүн чыгыш тарабын Цеван-Рабдан каратып алган. Ошол кезде элде: «Казак кайың сааганда, кыргыз Ысар киргенде» деген лакап сөз калган. Анткени кыргыздар Тажикстандагы Ысарга (Гиссар) качып, казактар ачарчылыкта кайындьга суусун (ширесин) агызып ичип жан баккан экен.

13. Калмак феодалдарынын баскынчылык саясатына кыргыздар коргонуу менен гана жооп берген жок. Ыгы келген жерде алар да чабуул коюп турган. Маселен, 1747-ж. Акмат бий баштал барган кыргыз кошууну (10 миң) Кашкар тараптагы калмактарды талкалал, жеңиш менен кайтат.

14. Калмактар менен кыргыздардын ортосундагы чоң согуш 1748-1749-жж. туура келет. Ал согушту негизинен кашкарлык кыргыздар жүргүзгөнү белгилүү. Адегенде Зайсан Доржи, кийин Лама Доржи башкарган жуңгар колу согушта жеңилип, көп аскеринен ажыраган. 1749-ж. калмактар кыргыздарга каршы 27 мин аскерин жиберген. Жортуул үч айга созулуп, кайрадан баскынчылардын жеңилүүсү менен аяктаган. Бул ири жеңиштер кыргыз-калмак мамилелеринин тарыхындагы бурулуш мезгилдин башталышы, т. а. Ата Журтту баскынчылардан толук бошотуунун башталышы эле. Бирок Жуңгар хандыгы бытыранды кыргыз, казак урууларына караганда али кубаттуу эле, ошондуктан алар ХУПк. экинчи жарымынан ХУШк. биринчи жарымына чейин калмактардын бийлигине моюн сунуп, оор салыктарды төлөп турган.

15. Хандыктагы ич ара саясий ынтымактын бузулушу, ошондой эле Орто Азия жана Чыгыш Түркстандын калкынын, т. а. кыргыз, казак, өзбектердин көз каранды эместик үчүн тынымсыз күрөштөрү Жунгар мамлекетинин алын кетирип салган. Бул мезгилде калмактарга каршы кыргыздардын күрөшүнүн башында Маматкул, Тынай, Жанболот, Качыке, Кошой, Нышаа, Бердике, Туубий, Каработо ж. б. турган.

16. 1758-жж. калмактар Кытай тараптан катуу, кыйраткыч соккуга кабылат. Бул согушта Жуңгар хандыгы кыйрап жок болот. Бир миллионго жакын т. а. калмак калкынын 70 проценти (кээ бир маалымат боюнча теңи) ырайымсыздык менен өлтүрүлөт. Аман калганы Россияга, Орто Азияга качат. Алардын бир бөлүгү кыргыз журтуна баш калкалап, кийин сарт калмак деген жаңы урууну түзгөн. Алар азыр

17. Каракол шаарына жакын жерде жашашат. Чыгьпп Түркстанды басып алгандан кийин Цин бийлиги бул аймакты Синьцзян (кыргызча жаны чек, жаны ээлик) деп атаган. Ал эми ага чейин Кашкарды башкарып турган Кожо Ферганага кире качат.

18. Жуңгар хандыгын талкалаган соң, Цин бийлиги Чыгыш Түркстан жана Орто Азия элдерин багындырууга умтулуп, кыргыз, казак, өзбектерге коркунуч туудура баштайт.

19. Кыргыздар XVIII к. 50-ж. аяк ченинен тартып кубаттуу күчкө айланганда, Чыгыш Түркстанда жергиликтүү элдердин кытай баскынчылыгына каршы күрөшүнө зор колдоо көрсөтүп турган. Цин бийлик төбөлдөрү бекеринен кыргыздарга кылдаттык менен абайлап мамиле кылып, аларды тынчтык сүйлөшүүлөр аркылуу өз тарабына тартууга же бейтарап кылууга аракеттенишкен эмес.

20. Сарыбагыштын бийи Атаке баатыр калмак баскынчыларына каршы күрөштө түндүк кыргыз урууларына башчылык кылган, жоонун жортуулдарынын маалында бүлгүнгө учураган, чачыраган элдин башын бириктирүүгө жана ошол кыйын кезенде көз каранды эместик үчүн кармашта кыргыздарга арка бел боло ала турган мамлекет менен мамиле кылууга көп күч жумшаган.

21. Кыргыз жеринде туруктуу жашаган кытай аскери, аскердик чептер, турак жайлар болгон эмес. Кытай аскерлеринин зордук-зомбулугуна кыргыздар татыктуу жооп кайтарышкан. Кытай аскери менен кыргыздар биринчи жолу 1758-ж. кагылышат. Цин генералы Чжао Хойдун кошууну качкан калмактарды куугунтуктоону шылтоо кылып Иле өрөөнү аркылуу Санташ ашуусунан өтүп, Ысык-Көл кылаасына кирип келген. Көлдүк уруулар айыгышкан согуштан кийин кытай аскерлерин кыргыз жерин таштап кетүүгө мажбур кылган. Кыргыздарды күчкө салып багындыра албасына көзү жеткен Кытай бийлиги алар менен тынчтык байланышты түзүүгө аракеттенет. Генерал Чжао Хойдун демилгеси боюнча түндүк кыргыздар 1758-ж. өз элчилерин Пекинге жөнөткөн. Элчилердин курамында: солто уруусунан Нышаа баатыр (ал кытай тилин жакшы билген) бугу, сарыбагыштын атынан Черикчи Темир уулу (делегацияга башчылык кылган), Төрөке (чекир саяктан), Шүкүр (кушчу) болгон. Бу элчилерди атайын жабдып, Кытайга жөнөткөн ошол кездеги түндүк кыргыздарды бийлеп турган Маматкул бий болгон. Элчилерди Кытай императору Цянь-Лунь жылуу кабыл алат. Элчилер кытай бийлигине мурда жуңгарлар басып алган жайыт-конуштарды кайтарып берүү өтүнүчү менен кайрылышат. Кытай императору териштирип көрөйүн деген убада берген. Бирок кыргыздар элчилерди, императордун жообун күтүп олтурбай эле ал жерлерди ээлеп алышкан.

22. Чыгыш Түркстанда Кытайдын бийлиги орногондон кийин андагы кыргыздардын бйр бөлүгү Кыргызстанга журт которот. Алсак, 1760-ж. миңден ашуун кыргыз Кашкардан Ат-Башыга көчүп келген. Чыгыш Түркстандык кыргыздар, уйгур, казак, өзбек, дунгандар менен бирге Дин үстөмдүгүнө каршы күрөшкө дайыма катышып турган.

23. Цин баскынчыларына каршы күрөштөн Анжиян-аксылык, алайлык кыргыздар да четте калган эмес. Алар өзбектер менен биргелешип, душмандын мизин кайтарып турушкан. Мисалы, 1759-ж. кыргыз, өзбек колу Ферганага кирип келген манчжур аскерлерине оор сокку урган. Натыйжада 9 мин кытай аскерлеринин 7 мини өлтүрүлгөн. Ошентип, Цин баскынчыларына каршы кыргыз, казак, өзбек элдеринин биргелешкен күрөшүнүн натыйжасында душман Орто Азияны басып ала алган эмес. Бул күрөш элдин эсинде эркиндиктин мезгили катары түбөлүккө сакталып калды. «Манас» эпосунун бөлүмдөрүндө жана кенже эпостордо манчжурлар менен болгон көптөгөн салгылашуулар баяндалат.

24. ХУП-ХУШ кк. ойрот-калмак баскынчыларына каршы күрөштө кыргыз, казактар бирге болушканын айттык. Бирок Жуңгар хандыгы кыйрагандан кийин эзелтен ирегелеш жашаган эки элдин ынтымагына доо кеткен. Эми кыргыз, казак феодалдары калмактардан бошотулган жайыттарды, конуштарды талашып, өз ара чатакташа башташат. Бул чатактын ырбашына эки элди кайраштырып турган Цин төрөлөрү да күнөөлүү. Бул чатактан кыргыз, казак калкы чон запкы тартты.

25. Калмак (моңголчо хальмг, халимаг — аралашма, курама) — моңгол тилинде сүйлөгөн эл.

26. Эпостун бардык вариантында салттуу түрдө айтылган кыргыздардын душманы болуп баяндалат. К. деген этникалык термин 13-кылымдын орто ченинде Алтай, Каңгай тоолорунун аймактарына ооп келишкен уруулардын тобуна карата пайда болгон. Ушул мезгилден тартып алар кыргыз урууларынын айрым топтору менен чектеш жашап, карым-катышта болгондуктан өз ара мамилелери да (тынчтык, согуштук) өнүгө баштаган. 16-кылымдын башында жазылган "Мажму ат-таварих" кол жазмасындагы "Манас" эпосуна тиешелүү окуяда Манас баатыр Жолой башчылык кылган калмак баскынчыларына каршы согушкан эпизод баяндалат. 10—12-кылымда Кара кытай мамлекетинин курамына кирген солон, шибе уруулары да К. деп аталганына караганда "Манас" эпосуна 14— 15-кылымда эле салттык душман катары катмарланган деп эсептөөгө болот. Себеби, эпостун текстиндеги айрым маалыматтар 14-кылымдын аягында түзүлгөн ойрот (калмак) мамлекеттик бирикмеси жөнүндө так даректерди чагылдыргандыгы айкын аныктайт. Мисалы, Алмамбет жөнүндө "Төрт арыштуу ойроттун Төрөсүнүн баласы" (Радлов жазып алган вариант, 23) экендиги айтылган. К-тардын (ойрот) 14-кылымдын аягында түзүлгөн бул мамлекеттик бирикменин тарыхта жана жазылып калган элдик санжыраларда "Дөрбөн ойрот" ("Төрт ойрот") деген ат менен белгилүү. Арийне, "Төрт арыштуу ойрот" деген салттуу туюнтма "Төрт уруудан турган мамлекеттик бирикме" же "төрт уруудан куралган ойрот эли" деген түшүнүктү берип жаткандыгы айкын байкалат. 14-кылымдын аягында куралган ойрот — калмактардын төмөнкү төрт чоң уруусу (чорос, хошоут, тыргоот, хойт) экендиги жөнүндө жана ушул мезгилден баштап Моголстанга (О. Азиянын чыгыш бөлүгү) чабуул жасай баштаганын В. В. Бартольд тарыхый даректердин негизинде белгилеген (Бартольд, Соч. т. 2, ч. 1,86). "Манас" эпосунун варианттарынын жалпысында айтылган негизги салттык окуялардын барында кыргыздардын калмактар менен болгон карамакаршылыктары чагылдырылган. Ошондой эле калмактардын ата журту жөнүндөгү түшүнүктөр да өтө реалдуу мүнөздө чагылып сакталып келген. Мисалы, Валиханов жазып алган эпизоддо: "Алтай толгон көп калмак, Аралаша кономун, Каңгай толгон көп калмак, Биргелешип кономун" (Валиханов жазып алган эпизод, "Ала-Тоо", 1979, № 7, 74-б.) деген саптар айтылат. Башка негизги варианттарда Жакып Алтай жерине (калмактардын ата журту) сүрүлүп, Манас ошол аймакта туулгандыгы — окуянын салттык мотивдеринин бирине жатат:

27. Адамдын жетпес далбаасы,

28. Алтайдын салкын суунда,

29. Анда туулган неме дейт,

30. Кыргыздын кыраан Манасы,

31. Эртыштын суун жердеген,

32. Эрегишкен адамдар

33. Эгерде аны жеңбеген (Сагымбай Орозбаков, Кол жазмалар фондусу, 575-инв., 360-б.).

34. "Чоң чабуул" эпизодундагы баяндалган согуштук окуялар адегенде калмактар менен болгондугу (Жунгарияда) андагы реалдуу географиялык аттардын эң туура аталып, тексттерде ошол реалдуу топонимдер салттуу сакталып келгендигинен да айкын туюуга болот.

35. "Дөрбөн ойрот" мамлекеттик бирикмесинин башчысына Эсентайчы (15-кылымдын ортосу) келгенден кийин Орто Азия жана Казакстандын элдерине (кыргыз, казак, өзбек, кара калпак) үзгүлтүксүз чабуулдарды жүргүзүп өтө оор бүлгүнгө учуратып турган. Мына ушул доордо (15 — 16-кылымдар) К. деген реалдуу элдин аты Орто Азия элдеринин оозеки чыгармаларында (асыресе, эпикалык чыгармалар) да салттык душмандын функциясын аткара баштады. 17-кылымдын жарымында Батыр-Коңтажы бийликке келгенден баштап (1634—1653) калмактар Орто Азия элдерине өтө күчтүү согуштук чабуулдарды жүргүзүп кыргыз менен казактарды өз ата журтунан сүрүп чыгарып, оор кезеңдерге дуушар кылган. Бул тарыхый кырдаал эпостун окуяларынын өнүгүшүнө жана жаңы эпикалык эпизоддордун жаралып, циклизацияланышына өбөлгө түздү. Кыргыздар менен коңшу элдердин К-тарга каршы өз эркиндигин коргогон бир нече кылымдык (14 — 19-кылымдар) күрөшү "Манас" эпосунун салттык окуяларына тарыхый фон берип тарыхый-баатырдык эпос катары калыптанышына шарт түзгөн. Калмактар эпосто салттык душман болуп баяндалып келгендигине алардын үрп-адаты, турмуш-тиричилиги жана диний түшүнүгү жөнүндө туюндурган терминдердин эпикалык тексттерде көп сакталып калгандыгынан айкын байкоого болот. Мисалы, кечил, күрөө, аркыт, далай лама, тайчы, жайсаң, сумун, сетер, кочку, чагаан (ай), ок, мөңдү, жабу жана башкалар.

36. К. деген реалдуу эпикалык термин "Манас" эпосунда гана эмес, кыргыз элинин кенже эпосторунда, ошондой эле башка фольклордук жанрларда (уламыш-аңыз, жөө жомок, тарыхый ырлар жана башкалар) да салттык душман катары кеңири колдонулат.

37. Жуңгар хандыгы (1635–1758) – 17-кылымдын биринчи жарымында Батыш Моңголияда түзүлгөн ойрот мамлекети. Тарыхый маалыматтар боюнча oyir-a (жакын), derben (төрт) деген түшүнүк менен 15-кылымда ойроттор же «чорос» (жорос), «хошут» (хошоут), «тыргоот» (торгоут), «дөрбөт» (дербет) аталган төрт чоң уруу өз алдынча этностук, саясий конфедерация түзүшкөн деп айтылса, экинчи көз караш боюнча ойрот «токой адамдары» дегенди билдирген.

38. Бирок ойрот тарыхын изилдөөчүлөрдүн арасында бирдиктүү пикир жок. Кээ бир окумуштуулар (Н. Бичурин, В. Бартольд ж. б.) аны «биримдик», экинчилери (В. Рязановский, К. Костенков ж. б.) «бирлик» деп түшүндүргөн. Б. Я. Владимирцов моңголдордун «ойрад» (калмакча «өөрд» – «жакын») деген сөздүн маанисине карап, европалык ориенталисттер аны «союздаш» деп түшүнгөнүн, иш жүзүндө ойрот союзу эч качан болбогонун эскертет. Кытайдагы Юань династиясынын кулашы (1368), Батыш Моңголиядагы ойрот (чорос, тыргоот, хошут, дөрбөт) урууларынын күч алышына өбөлгө түзгөн.

39. 1390-ж. чорос князы Батулучинсанга моңголдор үстөмдүгүнө каршы Сибирь кыргыздары менен бирликке бириккен. Чыгыш моңгол ханы Элбек өлтүрүлгөндөн кийин (1399) кайра Учеги Кашка башында турган кыргыздар менен каршылаша баштаган. 1412-жылдары ойроттордун ээлиги батышынан Моголстан менен чектешип калган. Учеги Кашка 1415-ж. Батулучинсанганы өлтүрүп, көп өтпөй өзү өлгөндөн кийин бийлик Махамуга тийген. Махамунун уулу Тогон (1418–40) жана анын уулу Эсендин (1440–55) тушунда Балхаш көлүнөн Улуу Кытай дубалына чейинки кеңири аймакты кучагына алган ойрот биримдиги түзүлгөн. 1468-ж. Алтайдын чыгышындагы Таш-Туранду деген жерде Манцухай-Сайн-Хатун жетектеген моңголдордун колунан жеңилгенден кийин, ойроттордун бир бөлүгү түндүк-батыш, экинчи бөлүгү түштүк, ал эми Акбаржин (Абабарци-чинсанг) башында турган сибирдик кыргыздар Чыгыш Тянь-Шандын тоолуу райондоруна (Комул, Баркөл) көчүп, ойроттор майда ээликтерге ажырап кеткен. Мындай абал 17-кылымга чейин созулуп, адегенде Чыңгыз хандын тукумуна баш ийип, 16–17-кылымда чыгышынан моңгол хандары, батышынан Моголстан мамлекети менен тынымсыз күрөш жүргүзүп турган. 16-кылымдын аягында Иртыш дарыясынын жогору жагын тайшы (князь) Саин-Сэрден башында турган тыргоот уруусу, батышында Каракулдун (Кара-Кула) кол алдындагы чоростор, аларга жакын Саин-Тэбенеге караштуу дөрбөттөр, Нарынколду (Алтай) Байбагыш (Байбагас) ханга тиешелүү хошуттар жердеп турган. 1619–21-ж. халхас ханы Жолой-Уубашы (Алтан хан) коңтаажы, 1628–29-ж. анын баласы Омбо-Эрдене бул урууларга чабуул коюп, аёосуз кырган. Натыйжада тыргооттор менен дөрбөттөрдүн көбү Волга жээгине жер которуп кеткен (азыркы Калмыкия). 17-кылымдын орто ченинде алардын түштүк-батышындагы коңшусу Моголстанда саясий бытырандылык башталып, майда хандыктар менен султандыктардын түзүлүшү, чыгышында жайгашкан Халха хандыгынын алсырашы, түштүк жагындагы күчтүү хандык – Чахар хандыгынын жоюлушу ойроттордун кайрадан күч алышына алып келген. 1634-ж. Каракул өлүп, анын ордун уулу Куту-Көчүн баатыр (Хуту-Коцин-Батур) ээлеп, башында чоростор турган жаңы хандык негизделет. Чорос уруусунун чыгышы тууралуу боюнча бир нече уламыш айтылат. 1) бул уруунун түпкү атасын бакка асылган бешиктен таап алышкан жана анын оозуна жалбырак чорго (цорго) болуп, жаандын суусун тамчылатып турган; 2) Таап алган баланын жанында чара (чоро) болгондуктан, ага Чорос деген ысым берилген; 3) Чоростор (цорос) карагайдын көңдөйүнөн таап алган бир баладан тарайт, ал карагай тамеки тарткан канжага («цорго») окшош болгон; 4) Чорос этноними енисейлик кыргыздардын тилинде «баатыр», «чоро» деген маани берген ж. б. 1640-ж. ойрот конфедерациясына кирген уруулар Тарбагатайда курултай өткөрүп, жаңы мамлекеттин негизин түзгөн «Жалпы моңгол-ойрот мыйзамын» («Цааджин бичиг») кабыл алган. Хандык бийлик чексиз болуп, атадан балага мурас катары калган. Куту-Көчүн өлгөндөн кийин (1653) артында он бала калып, ордуна ортончу уулу Сеңге отурган. Сеңгенин такка отурушу менен бул мамлекет эки жаатка бөлүнүп, Байбагыш хандын уулу Аблай-тайшы башында турган калмактар «Оң жак хандыкты» («Баруң кар»; калмак тилинде «баруң» – оң, «кар» – кол, каруу) түзүшкөн. Ага жооп кылган Сеңге тарабындагылар же «Сол жак хандык» («Жуңгария»; «зуң» – сол, ошол кездеги орус документтери боюнча «зюнгарлар», «Зюнгария») деген атка ээ болгон. Жуңгар хандыгы күч алышы менен биринчи иретте Жолой-Уубашы түзгөн Алтан-хан мамлекети жоюлган (1667). Сеңге бир туугандары Баатыр, Чечен тайшылар колдуу болуп өлгөндө, анын ордун башка бир тууганы Галдан Бошокту (Галдан-Бошокту Хан - 1671–97) алат. Жуңгар хандыгы Араптандын (Цеван-Раптан) тушунда (1697–1727) аябай өнүккөн. Ал Далай-ламанын колунан «Эрдене-Жүрөктүү-Баатыр коңтаажы» (Эрдени-Журюкту-Батыр-контайши) деген наам алган. Андан кийинки Калдаң Серен (Галдан Цэрен - 1727–45), Цеван-Доржи Намжил Ажа-хан (1745–50), Лама Доржи (1750–53), Дабачы (1753–55), Амирсан (1755–57) башкарган. Булардын ичинен Амирсандан башкасы Куту-Көчүндүн түз тукуму болуп эсептелет. Амирсандын уругу хойт - Калдаң Серендин кызынан туулган. Азыркы Кыргызстан, Өзбекстан, Казакстан жайгашкан аймактар Жуңгар хандыгы тарабынан 1643-, 1658-, 1681–84-, 1711–12-, 1714-, 1717-, 1723-, 1725-, 1739–41-ж. аёосуз чабуулдарга дуушар болгон. Галдан Цэрен өлгөндөн кийин негизинен кыргыз, казактар, өзгөчө Цин империясынын кийлигишүүсүнөн улам жана ич ара карама-каршылыктардын күчөшү, саясий-экономикалык кризистер (мамлекеттин жалаң согуштан түшкөн каражатка көз каранды болуп калышы) Жуңгар хандыгын алсыроого алып келген. 1758-ж. күч менен Цин империясынын курамына киргизилген.

40. Колдонулган адабияттар[оңдоо | булагын оңдоо]

41. Теңир-Тоодогу кыргыздардын XVII — XVIII кылымдарда калмак баскынчыларына каршы күрөшү. Кыргыз-казак согуштук ынтымак-ымаласы

42. Ойрот-калмак мамлекетинин түзүлүшү. Алардын баскынчылык саясаты. XVII кылымда—XVIII кылымдын биринчи жарымында ойрот-калмак баскынчылары Кыргызстанга кайра-кайра талоончул жортуулдарды уюштуруп, кыргыз айылдарына кол салып турушкан. Адатта түрк элдери калмак деп атап, теги жагынан моңголдордун өз канаты ойротторго барып такалчу калк тарыхый булактарда, илимий эмгектерде ойроттор, калмактар деген аттарды алып жүрөт. Ойроттор жеринен Моңголиянын батыш тарабындагы кенири аймакты жердешчу. Ойрот феодал- дарынын чыгыш моцголиялык феодалдар менен узак жылдарга созулгал жециштүү согуштарынын натыйжасьгнда алардын ички биримдиги XV кылымда ойроттордун өз алдын- ча хандыгы түзүлгөн. XV кылымдын экинчи жарымында бул хандык феодалдык ич ара согуштардын айынан бир нече майда хандыктарга бөлүнүп кеткен. XVI кылымда калмактар кайра биригип, «Цербен ойрот» («Төрт ойрот») союзун түзүшкөн. XVI кылымдын аяк ченинде ойроттор төрт белек уруу бирикмелеринен — торгоут, дэрбет, хошоут, чоростордон турган. Торгоуттар Тарбагатайдан кун чыгыш тарапта, дэрбеттер Ыртыштын баш жагында, хошоуттар азыркы Урумчу аймагында, чоростор Иленин төрүнде жашашчу.
    Кекум бий.
    XVII кылымдын биринчи чейрегинде казак ханы Эшим хандын заманында (1598—1628-жылдар) кыргыздар менен казактардын ортосунда XVI кылымда калыптанган ынтымак ого бетер чыңдалды. Анткени калмактардын жацы чабуулдарына биргелешип каршылык көрсөтүүгө туура келген. Кыргыз санжырасындагы кабарга Караганда Эце- ше бойлуу Эр Эшимди хан тукуму экен деп казак, кыргыз чогулуп ездеруне хан кетерген. Ошондо Эшим хан кецешип иш кылалык деп Ташкенттин темен жагындагы Кек-Дебе деген жерге казак, кыргыздын билермандарын, журт башыларды жыйынга чакырат. Ага солтодон Чаа, сарыбагыштан Сарысеит, саяктан Тугел, Тункатар, багыштан Кекум, саруудан Твнтврук, Боркемик, кушчудан Кайназар, кытайдан Кангелди катышкан. Эшим хан эски салтты козгоп элдик адат, нарктардын негизинде зац-мыйзамды калыбына келтирет. Элдик уламыштарда ал «Эшим хандын эски жол у» деп аталып калган. Хандын сунушу боюнча Кекум бий жалпы кыргыздын атынан ага кецешчи, ордо кишиси бол мок. Кекум бий кеп жылдар бою Эшим ханга ак кызмат етеп ете жакын жардамчысы катары зор урмат-сыйга ээ болгон. Ал баштаган кыргыз колунун колдоосуна таянып Эшим хан ката- гандын акыреттик ыйык достук тууралуу антты бузган хан Турсунун жец- Ген. Кыргыз-казак ынтымагына эстелик катарында ал Ташкентте атайын мУнара курдурган. Мунара кийин «Кекумдун кек кумбозу» аталганы белгилүү. Эшим хан менен Кекум бий эки элдин ынтымагын чыцдап, кез каранды эместигин кездун карегиндей коргоого кеп куч жумшаган. Алар айрыкча калмак баскынчыларына каршы айыгышкан күрөш жургузушкен. Алсак, "26—1627-жылдардагы казак, кыргыздардын калмактарга жортуулу же- циштуу аяктаган болчу. Бирок Эшим хац. дын кезу еткенден кийин (1628-жылы) калмактар кайрадан казактар менен кыр. гыздарга коркунуч туудура баштады. Жуцгар хандыгынын түзүлүшү. Дл. гачкы кагылышуулар. Жарбан баатыр, 1627-жылы ойроттордун ынтымагы ыдыpaп, кийин калмак (халмак) аталып кет¬кен белугу торгоуттар батышты бет алып Волгага (Эдил), хошоуттар Тибетке кечуп, конуш которушат, чорочтор (зюнгарлар) Жунгарияда калат. XVII кылымдын 20—30-жылдарында Хара-Хула башкарган чоростор тукуму куч алганда ойроттордун кебу Ыртыш дарыясынын оң жак жээгинде чоростор- дун айланасында топтоло баштайт. Ошол кезден тартып «эки тизгин, бир чылбыр» чорос тайшыларынын колуна еткен эле. 1635-жылы ойрот-калмак мамлеке¬ти — Жуцгар хандыгы тузулет. Анын ал- гачкы ханы Эрдене-Батур коцтайшы бол¬гон. Буга чейин чачкынды ойрот уруула- ынын биригиши эрегишкен душмандын кучун алда канча арттырып, кыр- ыз, казактын тецтайлашуу мумкунчулугун тарытты, жоонун кол салуу кор- унучун ого бетер кучетту. Ошондой болсо да элет эли эркиндик, өз алдын- алык учун курештен эч качан баш тарткан эмес. Бул кезде Чуй өрөөнүн, Ысык-Көл менен Тецир-Тоонун чордонун жердеген кыргыздарды Деелес улу Манап, ал эми Аксы, Талас жана Чаткалды мекендеген кыргыздарды йтылуу Кекум бий бийлечу. Кекум бийдин көзү өткөндө бийлигин уулу Т^ейиш бий мурастайт. Жунгар хандыгына каршы алгачкы жортуулдардын биринде кыргыз- азактын бириккен колун Арка кыргыздарынын улугу Манап бий жетектеен. Санжыра боюнча калмактар менен Манап бийдин черуусу Иле боюнда еттешет. Айкаш башталаардын алдында жоокерчилик замандын салтына .шайык эки тарап алп баатырларын эреелге чыгарат. Кайра-кайра найзалар ынып, кыйлага созулган ошол эреелде кыргыз алпы Манаптын уулу Жар- бац баатыр калмактын Дененжей деген алпын аттан ыргыта саят. Ушул алгылашуу учурунда колбашчы Манап бий да курман болгон эле делет кыр' ыз санжырасында. Ата-бабалардын баатырдык жолун, элинин намысын кор- гогон Жарбац баатыр кийинки согуштарда да эл керегине жарады. Чон ча- быштардагы чечуучу айкаштарда ал чоц черууге мицбашылык кылган.
    Манап бий
    Жуңгар феодалдарынын кыргыз жерине баскынчылык жортуулдары XVII кылымдын 40-жылдарында башталды. Алсак, 1643-жылы кышында алмактардын жер жайнаган аскери (50 мин) чон казат баштап, кыргыз-казактын жерине кара таандай каптап кирет. Казактарга алар 1535-жылдан тартып эле кол сала баштаган. Кептеген кыргыз, казак айыл- рын талап-тоногон баскынчылар адеп жетишкен жеништерине шерденип, QpTo Азиянын ичкери жагына кирип барышат. Кийинки 1644-жылдын саратан жайына чейин созулган бул кыргында кыргыз эли жана казак калкы душман менен жан аябай кармашкан. Ошондуктан ойрот-калмак аскерлери анчалык чон жеништерге жетише алган жок. Бир нече жолку о0р салгылашуулардан сон казак султаны Жацгир менен Самарканддын эмири (акими) Жалацтвш баатырдын бириккен колу жоого оор сокку уруп, чөгинүүгө мажбур кылат. Кыргыз, казактардын жунгарлар менен кийинки салгылашуусу 1652-жылга туура келет. Кан суудай аккан ошол айкашта далай эр буле, а тугул Жангир султан өзу кошо мерт болот 1653-жылы Батур контайшы көз жумгандан кийин ойрот-калмак төрөлөрүнүн ич ара ыйкы-тыйкысы, бийлик талашкан күрөштөрү күчөдү. Хан ордосунда тополон башталып, борбордук бийлик бошоцдогон ушундай опурталдуу кырдаалда Орто Азиянын чордонун бийлеген Жанийлер (Аштарханийлер) калмактарды талкалоо, алыска суруп салуу максатында өздөрүнүн аскерин женеткен болчу. 1658-жылы Абдышукур башкарган езбек колу Талас өрөөнүнө келип, Кулан-Жылан деген жерде калмак аскерине каршы ат коёт. Ошондо кыргыздар менен казактар өзбөктөргө колдоо керсетуп, жан аябастан салгылашышат. Бирок кан куйген кармашта Абдышукур кол- башчы набыт болуп, олуттуу жоготууларга учураган өзбөктөр аргасыздан артка чегинишкен. Галдан-Бошокту контайшынын тушунда (1671—1697) калмак тебелдеру кыргыз, казак журттарына бир нече жолу кол салат. Галдан-Бошок¬ту адегенде Кыргызстандын тушту- гуне, Өзбекстандын коншулаш челкемдерүнө талоончул жортуулдарды уюштурат. Кийинчерээк, бул контайшынын сан миндеген аскери Ка- закстандын туштугуне селдей кап¬тап кирип, эки сапар — алгач 1681- жылы, андан сон 1683-жылы Сай- Рамды кеп күн камап турган. Анткени, кирешеси мол орчундуу соода борборлору орун алып, маанилуу соода жолу кесип еткен бул аймак карамагына өтсө, контайшы жана анын жан-жекерлеру эсеп жеткис Жарбан баатыр эреелде. 1683-жылы кеч кузде калмак кощууй_ дары Анжиян тараптагы тоолук кыр. гыздарга кол салат. Душмандын ежер. ленген чабуулуна кыргыздар менен өзбөктөр биргелешип туруштук берищкен. Кыргызстандын туштугуне чет жерлик баскынчылар кийинки жылдары дагы (1684, 1685) жортуулдарды уюштурушат. Ошентсе да, XVII кылымдын аягына карата калмак төрөлөрү көп куч жумшаса да, кыргыз жеринде өз бийлигин орното алган жок. Тек, Талас, Анжиян ендуу чакан аймакта гана бир аз жылга (алардын таасири орногон. Ошентип, баскынчылар кыргыз¬дарды Ата Журтунан толук суруп чыга алган эмес. Кыргыз-казак согуштук ынтымак- ымаласы. XVII кылымдын 90-жылда¬рында жунгар-феодалдарынын кыргыз, казактарга кысымы убактылуу басац- дайт. Анткени, бул жылдарда Жуцгар хандыгына каршы кыргыз-казак саясий .штымагы ого бетер бекемдеп, аларга кара-калпактардын бир белугу ко- нулган. Ошондой эле Тауке хандын тушунда (1680—1718) Казак ханды- ы кыйла чыцдалат. Эшим хандын небереси, Жацгир хандын уулу Тауке ан менен кыргыз Тиеш бийдин достугу далай жыл кыргыз-казак ынты- «агына ылаажы болгон. Мындан тышкары, ез кез каранды эместигин коргоп калуу учун чы- ыштагы манчжурларга каршы куреште калмактар алсырай тушкен эле. 644-жылдан тартып Кытайды бийлеп турган манчжурлар менен Жуцгар сандыгынын ортосундагы согуштардын алгачкыларынын бири 1690-жылдан 1697-жылга чейин созулуп, таймашкан эки тарапты тец зор жогоууларга дуушар кылган. Кыргыз, казактар менен жуцгарлардын ортосундагы мамилелер Цеан-Рабдандын (1697—1727), айрыкча Галдан-Церендин (1727—1745) ту- пунда кайрадан кескин курчуп кетет. XVII кылымдын башында манчжурлар менен согуштарда Жуцгар хан- (ыгынын алсырап баратканын баамдаган кыргыз, казактар калмактарга тарттырып ийген Жуцгарияга чектеш аймактардагы конуштарын кайтарып ипууга аракет жасашкан. Бирок 1723-жылы алар жуцгар баскынчыларынын 60 миц аскер) жацы жортуулуна дуушар болуп, жецилип калышат да, теңиртоолук кыргыздардын бир белугу 20—40-жылдарда Ферганага, сазактардын кыйласы Бухара ээлигине, Кожент, Самаркандга кире качат.
    Булак: Кыргызстан тарыхы китебинен алынган

43. Тарыхчылардын иликтөөсү менен 1941-1945-жылдары ар кандай кырдаалда көз жумган СССРдин элинин саны азыркыга чейин такталууда.

44. Орусиянын расмий маалыматына таянсак Улуу Ата-Мекендик согушта кєз жумгандардын саны СССРдин карапайым калкынан 8,6 млн болгон. Аскер кызматынан өлгөндөр жана туткунга түшүп көз жумгандар 4,4 млн. Ар кандай кырдаалда көз жумгандардын санын кошкондо ал 26,6 млн.го жеткен. Германиянын өзүндө 4,046 млн. аскер кызмат убагында өлсө, ал эми жаракаттан улам көз жумуп, дайыны жоголгондордун саны, туткунга түшкөндөр менен бирге 442,1 миң болгон. СССР менен Германиядан 11,5 млн. туткун көз жумган.

45. Негизи согуш убагында канча адам көз жумгандыгын тактоо 1980-жылдары гана жанданган. Ага чейин 1946-жылы Сталиндин СССР жети миллион адамды жоготкон десе, Хрущевдун учурунда бул сан 20 миллионго жеткен. Акыркы 1988-1993-жылдары тарыхчылардын статистикалык изилдөөсүнүн негизинде мындан да көп жоготуу болгондугу ачылганган.

46. Кан майданда кан жуткан жоокерлер 1990-жылдары эсептегенде 27 млн. адамга жеткен.

47. Биринчи дүйнөлүк согушта курман болгондордун саны 4,5 млн. болсо, бул көрсөткүч кийин да өзгөрүп 8 млн.го жеткендиги тууралуу кабар бар.

48. Улуу Ата-Мекендик согушта көз жумган 20 жаштан 29 жашка чейинки жоокерлер 20 млнду түзгөн. Ал эми курман болгон аялдарда да ушунча жаштагылар басымдуулук кылат. Чет өлкөлүк тарых изилдөөчү М.Хайнес экинчи дүйнөлүк согушта СССР 42,7 млн. адамын жоготконун айтат. Ар кайсы тарыхчы ар кандай маалыматтарды айткандыктан канча адам курман болгондугу тууралуу так маалымат жок. Бирок, 26-42 миллиондун ортосунда болушу мүмкүн деген божомолдор бар.

49. Кан жыттанган согушка катышпай эле оорудан, же башка эле кырсыктан ошол мезгилде жети миллионго жакын адам каза болгон, беш миллион адам атылган, денесине ок тийип, жарадар болуп өлгөндөр бир миллиондон ашык, ар кандай кырсыктан, капысынан ок тийип, 555 миңдей адам курман болгон.

50. Кырылган кыштак, бомбаланган шаарлар

51. 1943-жылга чейин СССРден 1710 шаар жана шаар тибиндеги кыштактар, 70 миң кыштак жана айыл, 32 миң өндүрүш, 98 миң колхоз бомбаланып, 1876 совхоз талкаланып, өрттөлгөн. Мамлекеттик комиссия мындай чыгымга СССРдин казынасынын 30 %ы кеткенин айтат. Согушта материалдык чыгым ошол кезде эки триллиондон ашык рублди түзгөн.

52. Улуу Ата мекендик согушта 11 миңден ашуун адам Советтер Союзунун Баатыры наамына татыган. Алардын ичинен 104 жоокер эки жолку баатырлыкты алса, Г.К.Жуков, И.Н.Кожедуб жана А.И.Покрышкин үч жолку баатырлыкты алышкан. Бул баатырдык наамга татыгандардын 35 % 30 жашка чейинки жигиттер болсо, 28 % 30-40 жаштан жогорулар болгон. Алардын ичинен 87 аял баатыр наамын алган. Аялдардан эң биринчи Зоя Космедемьянскаяга беришкен. Бирок, ал курман болгондон кийин алган. Тарых барактарында Улуу жеңиш жалаң жаштардын жанын алгандыгы баса көрсөтүлөт.

53. Кыргыздын баатырлары

54. Ал эми Кыргызстандан кан майданга 365 миң жоокер аттанган. 150 миңден ашыгы курман болгон. Алардын беш миңи ушул кезге чейин дайынсыз. 72си Советтер Союзунун Баатыры наамына ээ болгон.

55. Жылдан жылга ардактуу ардагерлердин катары азайууда. Ал эми учурда Кыргызстанда Советтер Союзунун Баатыры наамын алган бир да ардагердин көзү тирүү эмес.

Жаны теманы окуп –үйрөнүүнүн планы:

1. Совет бийлигинин чындалышы, Кыргыздардын мекенине кайтышы.

2. Кыргыздардын улуттук мамлекетинин түзүлүшү.

3. Конституциянын кабыл алынышы. Кыргыз ССРинин түзүлүшү.

1917-жылы 2-ноябрда кабыл алынган “Россия элдеринин укуктарынын декларациясы кабыл алынган.

1918-жылы январь айында көп улуттуу Түркистан Автономиялуу Совет Социалисттик Республикасы түзулдү.

Совет бийлиги эмне берди

• Кытайга качкан 1916-жылы кыргыздардын мекенине кайтып келишине көмөк көрсөтүлүп, аларды жазалоо, куугунтуктоо деген токтотулган.

• Орус-кыргыз мамилелерин жакшыртуу иштерин жүргүзүлгөн.

• Ачарчылыкка учураган кыргыздарга тамак- аш берүү жайлары уюштурулган.

• Кытайда калып кеткен кыргыздарды көчүрүп келүү боюнча иш-аракеттер жүргөн.

• Совет бийлиги чоң көнүл буруп атайын каражан бөлүп , анын эсебинен акысыз мал, айыл чарба шаймандары, боз үйлөр, курулуш материалдары берилген.

• Айдоо жерлерди жана жайынттар таркаталган.

• 5-жыл мөөнөткө салыктан бошотушкан.

Бул камкордуктун бардыгы кыргыздардын Совет бийлигине болгон ишенимин артырган.

Туркстан АСР ичине кирген кыргыз, казак, өзбек, түркмөн, тажик элдери киргендер өз алдынча 1924-жылы 14.10. ТүрмөнССР, Өзбек ССР, ж.б. т ККАО түзүлгөн.

Кара-Кыргыз АО чачыранды болуп бөлүнүп калган кыргыз калкын бир улуттук мамлекетке бириктирди.

Областтык партиялык уюмчундун башчылыгына Михаил Каменский жана Жусуп Абдрахманов.

Абдырахманов дайындалган. Ревкомдун төрагалыгына Имааналы Айдарбеков бекитилген.

1925-жылы Кыргыз Автономиялык областы деп айтылып аткаруу комитетинин биринчи төрагалыгы Абдыкадыр Орозбеков щайланган.

1926-жылы 1.02. Кыргыз Автономдуу Советтик СР жаралат төрага Ж. Абдрахманов болгон.

1929-жылы 30-апрелде КАССР биринчи концтитуциясы кабыл алынган. Кыргыз АССР тили кыргыз жана орус тили мамлекеттик тил деп жарыяланган.

Борбор шаары Фрунзе шаары болуп аныкталып.

Кыргызстандын андан аркы мамлекеттүлүүгүн өсүшүнө Ж. Абдрахманов , Баялы Исакеев , А. Орозбеков чон салып кошкон. Алардын жасаган аракети тен укуктуу болуу менен бирге СССРдин өкмөтүнө кайрылып 1936-жылы 5-декабрда Кыргыз ССРи жарыяланган.1937-жылы Кыргыз ССРдин конституциясын кабыл алышкан.

1. Кайсы жылдары биз үчүн негизги окуялар болуп өтүү. Талкулоо менен бышыктоо

Үйгө тапшырма:

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : & 38 окуп келгиле

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 6-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Кыргыз кагандыгы VIII к. биринчи жарымында

Сабактын максаты:

• Окуучулар Кыргыз кагандыгынын VIII к. Орхон түрктөрү Энесайдагы жашоосу Кытай – кыргыз алакалары мамилелери жөнүндо маалымат алышат.

Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маа _______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 5-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Улуттук мамлекеттүүлүктүн калыптанышы жана өнүгүшү

Сабактын максаты:

• Окуучулар Совет бийлигинин улут саясатын жана кыргыздардын улуттук мамлекеттүүлүктүн калыптанышы жана түзүлүшү боюнча маалымат алышат.

• Окуучулар кыргыздардын көрүнүктүү инсандары менен таанышат.

• Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маалыматты эске сактап калууга көндүрүү.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Күтүлүүчү натыйжалар:

• Маданиний өнүгүүнүн башталышын аныкташат.

• Маданий жана руханий маданияттарды айырмалашат.

• Көз караштарын далилдүү , чыгармачыл менен ойлонууну өздөрүүшөт.

• Башка бирөөнүн жообун угуп, анын сыйлоого машыгышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем, слайд

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Жаны түшүнүктөр: декларация –Совет өкмөтүнүн маанилүү чечими. Конституция-Мамлекеттеги эң негизги мыйзам.

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. 1917-жылы Россияда кандай окуя болду? а) дүйнөлүк согуш башталды б) падыша тактан кулады в) Петербургда большевиктердин съезди болду?

2. “Алаш” партиясынын максаты кандай эле? а) Убактылуу өкмөттү түзүү б) Кыргыз-казак өз алдынча мамлекетин куруу? в) Бай манаптардын кызыкчылыгын каргоо

3. “Букара” союзунун жетекчиси ким эле? а) А. Сыдыков б) И. Арабаев в) К. Сарыкулаков

4. Пишпекте Совет бийлиги качан орногон? а) 1917-ж. б) 1918-ж. в) 1919-ж.

5. Баскынчылык деген эмне? а) Совет бийлигине каршы кыймыл б) Совет бийлигине жактаган кыймыл

6. Төмөнкүлөрдүн кайсынысы 1-Пишпек полкунун командири болгон? а) М.В. Фрунзе б) Я.Н. Логвиненко в) А. Осмонбеков

7. Кыргызстандын кайсы аймагында биринчи Совет бийлиги орногон? а) Түндүк Кыргызстанда б) Түшүк Кыргызстанда

8. Кыргызстандын жарандык согуш качан аяктаган? а) 1919-ж. б) 1920-ж. в) 1921-ж.

9. Кыргызстандагы эң алгачкы кедей- кембагалдардын кызыкчылыгын коргогон уюмду жетектеген . Верный гимназиясын күмүш медаль менен аяктаган кыргыздын чыгаан атуулу .................................

10. Жарандык согушта эр жүрөктүүлүгү үчүн Кызыл –Туу ордени менен сыйланган. Наманганда орус-жергиликтүү мектебинен билим алган.Биринчи дүйнөлүк согушка катышкан кыргыз атуулу..............................

11. Пишпекте туулган. Петербургда окуган. Туркстан анын ичинде Кыргызстанда Совет бийлигигин душмандардан тазалаган. Азыркы күндө борборубузда үй - музейи бар улуу инсан...............................

Жаны теманы окуп –үйрөнүүнүн планы:

1. Совет бийлигинин чындалышы, Кыргыздардын мекенине кайтышы.

2. Кыргыздардын улуттук мамлекетинин түзүлүшү.

3. Конституциянын кабыл алынышы. Кыргыз ССРинин түзүлүшү.

1917-жылы 2-ноябрда кабыл алынган “Россия элдеринин укуктарынын декларациясы кабыл алынган.

1918-жылы январь айында көп улуттуу Түркистан Автономиялуу Совет Социалисттик Республикасы түзулдү.

Совет бийлиги эмне берди

• Кытайга качкан 1916-жылы кыргыздардын мекенине кайтып келишине көмөк көрсөтүлүп, аларды жазалоо, куугунтуктоо деген токтотулган.

• Орус-кыргыз мамилелерин жакшыртуу иштерин жүргүзүлгөн.

• Ачарчылыкка учураган кыргыздарга тамак- аш берүү жайлары уюштурулган.

• Кытайда калып кеткен кыргыздарды көчүрүп келүү боюнча иш-аракеттер жүргөн.

• Совет бийлиги чоң көнүл буруп атайын каражан бөлүп , анын эсебинен акысыз мал, айыл чарба шаймандары, боз үйлөр, курулуш материалдары берилген.

• Айдоо жерлерди жана жайынттар таркаталган.

• 5-жыл мөөнөткө салыктан бошотушкан.

Бул камкордуктун бардыгы кыргыздардын Совет бийлигине болгон ишенимин артырган.

Туркстан АСР ичине кирген кыргыз, казак, өзбек, түркмөн, тажик элдери киргендер өз алдынча 1924-жылы 14.10. ТүрмөнССР, Өзбек ССР, ж.б. т ККАО түзүлгөн.

Кара-Кыргыз АО чачыранды болуп бөлүнүп калган кыргыз калкын бир улуттук мамлекетке бириктирди.

Областтык партиялык уюмчундун башчылыгына Михаил Каменский жана Жусуп Абдрахманов.

Абдырахманов дайындалган. Ревкомдун төрагалыгына Имааналы Айдарбеков бекитилген.

1925-жылы Кыргыз Автономиялык областы деп айтылып аткаруу комитетинин биринчи төрагалыгы Абдыкадыр Орозбеков щайланган.

1926-жылы 1.02. Кыргыз Автономдуу Советтик СР жаралат төрага Ж. Абдрахманов болгон.

1929-жылы 30-апрелде КАССР биринчи концтитуциясы кабыл алынган. Кыргыз АССР тили кыргыз жана орус тили мамлекеттик тил деп жарыяланган.

Борбор шаары Фрунзе шаары болуп аныкталып.

Кыргызстандын андан аркы мамлекеттүлүүгүн өсүшүнө Ж. Абдрахманов , Баялы Исакеев , А. Орозбеков чон салып кошкон. Алардын жасаган аракети тен укуктуу болуу менен бирге СССРдин өкмөтүнө кайрылып 1936-жылы 5-декабрда Кыргыз ССРи жарыяланган.1937-жылы Кыргыз ССРдин конституциясын кабыл алышкан.

1. Кайсы жылдары биз үчүн негизги окуялар болуп өтүү. Талкулоо менен бышыктоо

Үйгө тапшырма:

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : & 38 окуп келгиле

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 6-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Кыргыз кагандыгы VIII к. биринчи жарымында

Сабактын максаты:

• Окуучулар Кыргыз кагандыгынын VIII к. Орхон түрктөрү Энесайдагы жашоосу Кытай – кыргыз алакалары мамилелери жөнүндо маалымат алышат.

• Окуучуларга тарыхый, маданий мурастарды сактоого ой жүгүртүүсүн калыптандыруу, оюндагы ойлорун кенен айта билүүсүн өстүрүү, сабаттуулугун өнүктүрүү менен алган маалыматты эске сактап калууга көндүрүү.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Күтүлүүчү натыйжалар:

• Маданиний өнүгүүнүн башталышын аныкташат.

• Маданий жана руханий маданияттарды айырмалашат.

• Көз караштарын далилдүү , чыгармачыл менен ойлонууну өздөрүүшөт.

• Башка бирөөнүн жообун угуп, анын сыйлоого машыгышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем, слайд

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Жаны түшүнүктөр: декларация –Орхон түрктөр, Тан империясы,

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. Барсбек качан кайсы жерде көз жумду ?

2. Барсбектин жасаган каракетине кандай мүнөздөмө бересинер?

Чакыруу Барсбек көз жумган соң кыргыз кагандыгынын абалына эмне болду ? -окуучулардын болжолдуу ойлорун угуу.

Барсбектин өлүмүнөн соң Кыргыз кангадыгы Экинчи Чыгыш Түрк кагандыгына көзкаранды абалда калды. Бул маалыматка далил болгон маалымат Таштык, Тыва, Ут ж.б. өзөндөрдүн боюнда Орхон түрктөрүнүкүнө окшогон эстеликтер табылган. (жылкыны кошо көмүү ритулы)

711-жылы Кыргыздардын элчилиги Тан имапериясына барган. Дал ошол жылы кыргыз элчилиги Тибет те кыргыз элчилиги бар деп кабар жеткен.

Энесайдагы Алтынкөлдүн аймагында табылган эстеликтердин биринде Кыргыз кагандыгы Тибетке булсар элинен чыккан элчи жөнөтүлгөндүгү баяндалган. Бирок ал мекенине кайткан эмес деп жазган.

Кыргыз эли чыгыш түрк элине баш көтөргөндүгү мамлекетин өсүп -өнүгүшү Капаган -кагандын тушунда 715-жылы көтөрүлүш болуп өткөнүн орхон –Енисей жазуусунда бар.

711-жылы өттө оор күрөш болгонун 716-жылы Капаган каган курман болгондон кийин анын көрүстөнүнө анын жоолорунун элестери чегилген балбал таштар орнотулган.

Капаган каган өлгөн соң бир катар элдер өз көзкарандылыктан кутулуу максатында көтөрүлүп чыгышкан. Кыргыз кагандыгы да иш жүзүндө эркиндикке ээ болгон. Кыргыздар 8-к. 20-40-жылдарында Тан сулалеси менен өз алакаларын чындоого өзгөчө аракет жасаган. Бул маалыматка Кытайдын ордо тарыхчылары 722-, 723-, 724-, 747-, 748-жж. кыргыз кагандыгынын элчилери Кытайдын борборуна келгендигин тастыкташат. Элчилердин максаты Кытайдан келген соода жолдору эле.

731-жылы Улуу кол башчы Күл- Тегин коз жумганда анын кара ашында кыргыз элгилеринин болушу бири-бири менен болгон мамилесин жакшырганы деп жазышкан эстеликте .

740-жылдары ич ара себептен Экинчи Чыгыш Түрк кагандыгынын кулашына алып келген.

1. 710-711жж. согуштан кийин кыргыздардын саясий абалын кандай болгон?

2. Аз элинин көтөрүлүшү тууралуу эмнелерди билдинер?

3. Кыргыз-Түрк элдеринин маммилелери кандай болгон?

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : & 21 окуп келгиле

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Жаны түшүнүктөр: декларация –Совет өкмөтүнүн маанилүү чечими. Конституция-Мамлекеттеги эң негизги мыйзам.

Кайталоо үй тапшырмасын: өтүлгөн тема боюнча билгичтиктерин текшерүү

1. 1917-жылы Россияда кандай окуя болду? а) дүйнөлүк согуш башталды б) падыша тактан кулады в) Петербургда большевиктердин съезди болду?

2. “Алаш” партиясынын максаты кандай эле? а) Убактылуу өкмөттү түзүү б) Кыргыз-казак өз алдынча мамлекетин куруу? в) Бай манаптардын кызыкчылыгын каргоо

3. “Букара” союзунун жетекчиси ким эле? а) А. Сыдыков б) И. Арабаев в) К. Сарыкулаков

4. Пишпекте Совет бийлиги качан орногон? а) 1917-ж. б) 1918-ж. в) 1919-ж.

5. Баскынчылык деген эмне? а) Совет бийлигине каршы кыймыл б) Совет бийлигине жактаган кыймыл

6. Төмөнкүлөрдүн кайсынысы 1-Пишпек полкунун командири болгон? а) М.В. Фрунзе б) Я.Н. Логвиненко в) А. Осмонбеков

7. Кыргызстандын кайсы аймагында биринчи Совет бийлиги орногон? а) Түндүк Кыргызстанда б) Түшүк Кыргызстанда

8. Кыргызстандын жарандык согуш качан аяктаган? а) 1919-ж. б) 1920-ж. в) 1921-ж.

9. Кыргызстандагы эң алгачкы кедей- кембагалдардын кызыкчылыгын коргогон уюмду жетектеген . Верный гимназиясын күмүш медаль менен аяктаган кыргыздын чыгаан атуулу .................................

10. Жарандык согушта эр жүрөктүүлүгү үчүн Кызыл –Туу ордени менен сыйланган. Наманганда орус-жергиликтүү мектебинен билим алган.Биринчи дүйнөлүк согушка катышкан кыргыз атуулу..............................

11. Пишпекте туулган. Петербургда окуган. Туркстан анын ичинде Кыргызстанда Совет бийлигигин душмандардан тазалаган. Азыркы күндө борборубузда үй - музейи бар улуу инсан...............................

Жаны теманы окуп –үйрөнүүнүн планы:

1. Совет бийлигинин чындалышы, Кыргыздардын мекенине кайтышы.

2. Кыргыздардын улуттук мамлекетинин түзүлүшү.

3. Конституциянын кабыл алынышы. Кыргыз ССРинин түзүлүшү.

1917-жылы 2-ноябрда кабыл алынган “Россия элдеринин укуктарынын декларациясы кабыл алынган.

1918-жылы январь айында көп улуттуу Түркистан Автономиялуу Совет Социалисттик Республикасы түзулдү.

Совет бийлиги эмне берди

• Кытайга качкан 1916-жылы кыргыздардын мекенине кайтып келишине көмөк көрсөтүлүп, аларды жазалоо, куугунтуктоо деген токтотулган.

• Орус-кыргыз мамилелерин жакшыртуу иштерин жүргүзүлгөн.

• Ачарчылыкка учураган кыргыздарга тамак- аш берүү жайлары уюштурулган.

• Кытайда калып кеткен кыргыздарды көчүрүп келүү боюнча иш-аракеттер жүргөн.

• Совет бийлиги чоң көнүл буруп атайын каражан бөлүп , анын эсебинен акысыз мал, айыл чарба шаймандары, боз үйлөр, курулуш материалдары берилген.

• Айдоо жерлерди жана жайынттар таркаталган.

• 5-жыл мөөнөткө салыктан бошотушкан.

Бул камкордуктун бардыгы кыргыздардын Совет бийлигине болгон ишенимин артырган.

Туркстан АСР ичине кирген кыргыз, казак, өзбек, түркмөн, тажик элдери киргендер өз алдынча 1924-жылы 14.10. ТүрмөнССР, Өзбек ССР, ж.б. т ККАО түзүлгөн.

Кара-Кыргыз АО чачыранды болуп бөлүнүп калган кыргыз калкын бир улуттук мамлекетке бириктирди.

Областтык партиялык уюмчундун башчылыгына Михаил Каменский жана Жусуп АААбдрахманов

Абдырахманов дайындалган. Ревкомдун төрагалыгына Имааналы Айдарбеков бекитилген.

1925-жылы Кыргыз Автономиялык областы деп айтылып аткаруу комитетинин биринчи төрагалыгы Абдыкадыр Орозбеков щайланган.

1926-жылы 1.02. Кыргыз Автономдуу Советтик СР жаралат төрага Ж. Абдрахманов болгон.

1929-жылы 30-апрелде КАССР биринчи концтитуциясы кабыл алынган. Кыргыз АССР тили кыргыз жана орус тили мамлекеттик тил деп жарыяланган.

Борбор шаары Фрунзе шаары болуп аныкталып.

Кыргызстандын андан аркы мамлекеттүлүүгүн өсүшүнө Ж. Абдрахманов , Баялы Исакеев , А. Орозбеков чон салып кошкон. Алардын жасаган аракети тен укуктуу болуу менен бирге СССРдин өкмөтүнө кайрылып 1936-жылы 5-декабрда Кыргыз ССРи жарыяланган.1937-жылы Кыргыз ССРдин конституциясын кабыл алышкан.

1. Кайсы жылдары биз үчүн негизги окуялар болуп өтүү. Талкулоо менен бышыктоо

Үйгө тапшырма:

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : & 38 окуп келгиле

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

Улуттук –боштондук үчүн күрөш

Сабактын максаты:

• Окуучулар 1916-ж. 1898-жылдагы улуттук – боштондук үчүн күрөшү менен таанышат..

• 1916-ж. 1898-жылдагы улуттук – боштондук үчүн күрөшүндө кыргыздардын абалы боюнча маалымат алышат..

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Падышалыктын колониялык саясаты. Россия империясы Кыргызстанды толук каратып алгандан соң, ал жерлерде өзүнүн башкаруу тартибин киргизген. Кыргызстандын аймагы Түркистан губернаторлугуна караштуу облустарга кирип, ал эми облустар уездерге бөлүнгөн, уездерге болсо болуштар баш ийген. Каратылып алган жерлерде башкаруунун өзгөчө жоболору иштелип чыккан. Ал боюнча облус жана уездерди орус аскер төбөлдөрү, ал эми болуштук менен айылдарды жергиликтүүлөр башкарууга тийиш болгон.

Бүт Кыргызстан аймагындагы жерлер тартылып алынып, аларга орустардын бийлигинин таянычы болгон келгендерди жайгаштара башташкан. Ошентип орус кыштактары пайда боло баштаган. Суулу жана ынгайлуу жерлерди келгинди элдер отурукташып ээлей башташкан. Жергиликтүү жерлердеги элдерди эзүүсү башталган. Россия империясы салыктардын санын көбөйтүү менен элдин жакырчылыгын күчөткөн . Натыйжада Россияга карагандан баштап кыргыздардын укуктары чектелип, колониялык үстөмдүктүн баш көтөргүс бийлигине дуушар болушкан.

Анжиян көтөрүлүшү . Россия империясынын колониялык саясатынан азап чегип, чыдамы түгөнгөн Фергана өрөөнүнүн калкы 1898-ж. боштондук күрөшкө чыккан.

Күрөшкө Фергана өрөөнүнүн кыргыз, өзбек , тажик жана башка элдери катышып , анын башында Мадали эшен турган. Көтөрүлүштүн себеби Ферганадагы пахтанын Россияга ташылышы элдин эзилиши жана жакырдануусу болгон. Күрөш 1898-жылы 17-майда Миң - Дөбө айылында башталып , куралданган ал Анжияндагы орус аскер тарабынан кол салган. Көтөрүлүшкө 1500 ашык адам катышкан бирок бул көтөрүлүш бир жумага жетпей басылып чыккан элдер дарга асылган. 500дөн ашык адам Сибирге сүргүнгө айдалган.Алардын ичинде жалган жалаа менен камалган атактуу акын Токтогул Сатылганов да болгон. жазага тартылгандардын ичинде 257си кыргыздар эле. Жеңилип калса дагы Анжиян көтөрүлүшү падышалыкка каршы алгачкы улуттук- боштондук күрөш катары тарыхка кирген.

Россия империясынын калониялык зордук- зомбулугуна каршы эң ири күрөш 1916-жылы болгон. кыргыздар менен казактар жашаган аймактардан орус келгиндерине жер кесип берүү күчөгөн.

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : 1916-жылдагы көтөрүлүш эмне менен аяктайт окуп келгиле.

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

Колония –жайгаштыруу бөтөн элдин жергиликтүү калктын бош же отурукташкан жерлерине зордук менен келип отурукташуусу.

Жобо –орусия падышасынын колониялык аймактарына таандык мыйзамы.

_______________________________________________

Мөөнөтү:__________________

Класс: 6-класс

Убактысы: 1 саат.

Сабактын темасы: Рим – жер ортолук деңизиндеги эң күчтүү дөөлөтү.

Сабактын максаты:

• Окуучулар Рим жана Карфагендиктердин ортосундагы пуни согушу менен таанышат..

• Б.з.ч. 3 кылымдагы Рим имепериясынын жана Карфагендиктердин ортосундагы 3 жолку согуштары жөнүндө маалымат алышат.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, окуу китеби текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Рим да Карфагенда бай Сицилия аралын басып алууга умтулушкан. Римдиктер карфагендиктердин пунилер деп аташкандыктан, бул согуш Пуни согушу деп аталган. Согуш кургакта да, денизде да жүргүзүлгөн. Согуштун жүрүшүндө римдиктер күчтүү дениз флотун түзүшкөн, ал карфагендиктердин флотун талкалап чыккан. Бул согуш 20 жылга созулуп римдиктердин жениши менен аяктаган. Карфагендик аскер башчысы Ганибал башкарган. Б.з.ч. 218-жылы римдиктер Карфагендиктерге согуш ачкан. Экинчи согуштун ачылышы карфагендиктердин Испаниядан жерлерди басып алышы менен шылтоо болгон. Биринчи согуш Римдиктердин жениши менен аяктаган.

Римдиктер өз аскерлерин Испаниядан , Африкадан жүргүзөбүз деп болжолдошсо. Бирок Ганибал Испаниядан Италияга алып өткөн.

Альпы тоолору аркылуу мөнгү баскан тайгак кыялар менен Ганнибал Түндүк Италиядагы По дарыясынын өрөөнүнөн чыгат. Ошол өрөөндө жашаган уррулар Ганнибалга кошулуп кеттет. Экинчи пуни согушу Карфагендиктердин жениши менен аяктайт.

Б.з.ч. 218-жылы Канны кыштагынын жанында Рим армиясы менен Карфагендиктер армиясы кайтадан беттешет. Римдиктер 80 миң жөө, 6 миң атча аскерлери. Карфагендиктер 40 миң жөө , 10 миң атчан аскерлери.

Римдиктер өз аскелерин бурчтук менен тизишкен. Карфагендиктер өз аскерлери уйдун мүзү

Падышалыктын колониялык саясаты. Россия империясы Кыргызстанды толук каратып алгандан соң, ал жерлерде өзүнүн башкаруу тартибин киргизген. Кыргызстандын аймагы Түркистан губернаторлугуна караштуу облустарга кирип, ал эми облустар уездерге бөлүнгөн, уездерге болсо болуштар баш ийген. Каратылып алган жерлерде башкаруунун өзгөчө жоболору иштелип чыккан. Ал боюнча облус жана уездерди орус аскер төбөлдөрү, ал эми болуштук менен айылдарды жергиликтүүлөр башкарууга тийиш болгон.

Бүт Кыргызстан аймагындагы жерлер тартылып алынып, аларга орустардын бийлигинин таянычы болгон келгендерди жайгаштара башташкан. Ошентип орус кыштактары пайда боло баштаган. Суулу жана ынгайлуу жерлерди келгинди элдер отурукташып ээлей башташкан. Жергиликтүү жерлердеги элдерди эзүүсү башталган. Россия империясы салыктардын санын көбөйтүү менен элдин жакырчылыгын күчөткөн . Натыйжада Россияга карагандан баштап кыргыздардын укуктары чектелип, колониялык үстөмдүктүн баш көтөргүс бийлигине дуушар болушкан.

Анжиян көтөрүлүшү . Россия империясынын колониялык саясатынан азап чегип, чыдамы түгөнгөн Фергана өрөөнүнүн калкы 1898-ж. боштондук күрөшкө чыккан.

Күрөшкө Фергана өрөөнүнүн кыргыз, өзбек , тажик жана башка элдери катышып , анын башында Мадали эшен турган. Көтөрүлүштүн себеби Ферганадагы пахтанын Россияга ташылышы элдин эзилиши жана жакырдануусу болгон. Күрөш 1898-жылы 17-майда Миң - Дөбө айылында башталып , куралданган ал Анжияндагы орус аскер тарабынан кол салган. Көтөрүлүшкө 1500 ашык адам катышкан бирок бул көтөрүлүш бир жумага жетпей басылып чыккан элдер дарга асылган. 500дөн ашык адам Сибирге сүргүнгө айдалган.Алардын ичинде жалган жалаа менен камалган атактуу акын Токтогул Сатылганов да болгон. жазага тартылгандардын ичинде 257си кыргыздар эле. Жеңилип калса дагы Анжиян көтөрүлүшү падышалыкка каршы алгачкы улуттук- боштондук күрөш катары тарыхка кирген.

Россия империясынын калониялык зордук- зомбулугуна каршы эң ири күрөш 1916-жылы болгон. кыргыздар менен казактар жашаган аймактардан орус келгиндерине жер кесип берүү күчөгөн.

Бышыктоо: талкууло менен жыйнтыктоо

Үйгө тапшырма : 1916-жылдагы көтөрүлүш эмне менен аяктайт окуп келгиле.

Баалоо: ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________

Колония –жайгаштыруу бөтөн элдин жергиликтүү калктын бош же отурукташкан жерлерине зордук менен келип отурукташуусу.

Жобо –орусия падышасынын колониялык аймактарына таандык мыйзамы.

Кокон Хандыгы  – 1709 – 1876 аралыгында, азыркы Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан жана Казакстандын түштүк аймактарындагы мамлекет. Эң жогорку гүлдөөсүндө 820 миңдей км² ээлеген. Түркстан хандыктарынын бири.

1709-жылы «миң» деген өзбек уруусунан чыккан Шахрух бийдин Фергана өрөөнүнүн батыш бөлүгүндө көзкарандысыз ээликти негиздеши, хандыктын негизделиши болгон. Ал анча чоң эмес Кокон шаарында чеп тургузган, кийин бул хандыктын борборуна айланган.

1. Шахрух бий   Кокондун эгемендүү беги 1710 — 1721

2. Абдурахим бий, Шахрух бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги : 1721 — 1739. Өлтүрүлгөн

3. Абдукарим бий, Шахрух-бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги :  (1739—1765), Кокондон башкарган.

4. Шады бий, Шахрух бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги : (1739—1748), Маргалаңдан башкарган. Өлтүрүлгөн

5. Сулайман бек, Шады бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги : (1748—1778), Маргалаңдан башкарган. (1-жолкусу)

6. Низамуддин бий, Абдурахим бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги : 1751—1752

7. Эрдене бий, Абдурахим бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги :  (1765—1778), Кокондон башкарган. Өлтүрүлгөн

8. Сулайман бек, Шады бий уулу, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги :  (1778—1778), Кокондон 3 ай башкарган. (2-жолкусу). Өлтүрүлгөн

9. Нарбото бий, Абдурахман уулу, Абдукерим бийдин небереси, Миң уруусунун бийи жана Кокондун беги :  (1778—1807)

Хандардын мезгили

1. Алим хан, Нарбото-бий уулу, Кокондун 1-ханы :  (1807—1816). Өлтүрүлгөн

2. Омор хан, Нарбото-бий уулу, Кокон ханы :  (1816—1821)

3. (Мадалы хан) (1809 — апр.1842), Сейидмухаммед Омор хан уулу, Кокон ханы : (1821 — апр.1842). Өлтүрүлгөн

4. Султанмахмуд хан (? — апр.1842) Омор хан уулу, Кокон ханы : (апр.1842 — апр.1842). Өлтүрүлгөн

5. Насрулла хан,  Кокон ханы : (5-апр.1842 — 18-апр.1842)

6. Ибрагимхаял ханы : (18-апр.1842 — июнь 1842)

7.  Шералы хан (1792—1845), Хажи-бий уулу Абдурахмандын небереси Абдукерим бийдин чөбөрөсү, Кокон ханы : июнь 1842—1845. Өлтүрүлгөн

8. Сарымсак хан (? — 05.02.1845), Сейидмухаммед Шералы хан уулу, Кокон ханы : 1845 — 1845. Өлтүрүлгөн

9. Мурад хан, Алим хан уулу, Кокон ханы : 1845 — 1845 (11 күн). Өлтүрүлгөн

10. Сейидмухаммед Кудаяр хан, Шералы хан уулу, Кокон ханы : 1845—1851 (1-жолкусу)

11. Абдулла бек, кудаяр хандын алыс тууганы, Кокон ханы : 1851 — 1851 (бирнече күн)

12. Сейидмухммед Кудаяр хан, Кокон ханы : 1851 — 1858 (2-жолкусу)

13. Мала хан, Кокон ханы : 1858—1862. Өлтүрүлгөн

14. Мурад хан, Сарымсак хан уулу, Кокон ханы : 1862 — 1862 (1 ай)1 жолу

15. Музаффаруддин хан, Бухара ханы, Кокон ханы : 1862 — 1862 (1 ай) 

16. Алымкул аталык, Маргалаңдын акими (б. а. губернатору), Кокон ханы : 1862 — 1862 (1 ай)

17. Сейидмухаммед Кудаяр хан, Сейидмухаммед Шералы хан уулу, Кокон ханы : 1862 — 1862 

18. Календер бек, Сейидмухаммедали хан уулу, Кокон ханы : 1862 — 1862 (1 ай). . Өлтүрүлгөн

19. Мир Музаффаруддин хан, Бухара ханы, Кокон ханы : 1862 — 1863 (2-жолкусу)

20. Султан-Сеид хан, Сейидбахадур Мухаммед Мала хан уулу, Кокон ханы : июль 1863 — июнь 1865. Өлтүрүлгөн

21. Хайдар бек Алим хан небереси, Кокон ханы : июнь 1865 — июль 1865

22. Сейидмухаммед Кудаяр хан, Сейидмухаммед Шералы хан уулу, Кокон ханы : июль 1865 — 22.07.1875 

23. Кудаяр хан уулу, Кокон ханы : 22.07.1875 — 09.10.1875 (1-жолкусу)

24. Полот хан Алим хан уулу (т. а. Исхак молдо Хасан уулу), Кокон ханы : 09.10.1875 — 28.01.1876. Өлтүрүлгөн

25. Кудаяр хан уулу, Кокон ханы : 28.01.1876 — 19.02.1876 (2-жолкусу)

1876-жылы Кокон хандыгы өз жашоосун токтоткон.

1862-жылы 24-февралда Алымбек, Алымкул жана аларды колдогон кыргыздар Мала ханды өлтүрүшүп, анын ордуна такка Шералынын неберелеринин бири болгон Шахмурадды олтургузушат. Алымбек датка (Курманжан датканын күйөөсү) кыска мезгилдин ичинде расмий түрдө башкы вазир болуп, Шахмураддын атынан бүт хандыкты башкарган. Бирок ошол эле жылы Алымбек өзү дагы сарайдагы душмандары тарабынан өлтүрүлөт.

Орус генералы М. Черняевдин жетекчилиги алдында 1864-ж. Чымкент, 1865-ж. Ниязбек чеби алынып, 1866-ж. Хожент, Оро-Төбө, Жызак ж. б. орус бийлигине каратылышы менен Кокон хандыгынын ээлиги негизинен Фергана өрөөнүн гана камтып калган.

Кокон хандыгынын изилдениши[оңдоо | булагын оңдоо]

Кокон хандары башында бий (мис., Шоорук [Шахрук] бий [1709/10–21/22], Абдыкерим бий [1734—50/51] ж. б.) катары саналса, кийинчерээк Алим (1798/99–18107), Омор (1810–22) ж. б. хан атагын алышкан. Кокон хандыгынын (Миң династиясынын) тарыхын жазуу негизинен 1822-ж. башталып (Мирза Календар Мушриф Исфарагинин «Шах-намеси» [«Tapux-u Омар-хани»] ж. б.), 19-кылымдын 70-ж. аяктаган (Молдо Нияз-Мухаммед Хокандинин «Тарих-и Шахрухи» деген эмгеги). Бул эмгектин көбү Миң династиясынан чыккан бий, хандарды ашкере даңктоо, алардын теги ак сөөк хандардан тараганын далилдөөгө аракеттер жасалган. Кээ бир авторлордо (мис., Мырза Абд ал-Азим Сами) Кокон хандары кыргыз деген маалыматтар жолугат.

Колдонулган булактар[оңдоо | булагын оңдоо]

Кыргызстан тарыхы

Кыргызстандын байыркы тарыхы

Таш доору Коло доору Андронов маданияты • Чуст маданияты Сактар • Усундар • Кангүй • Хунндар • Дабан

Түрк доорундагы Кыргызстан

Түрк кагандыгы (552—603) Батыш кагандык (603—704) Түргөш кагандыгы (704—756) Карлук кагандыгы (756—940)

Караханийлердин мезгилиндеги Кыргызстан

Караханийлер (940—1212) Батыш-Караханийлер (1040—1212) • Чыгыш-Караханийлер (1042—1212) Селжукийлер • Каракытайлар (1140—1218) Наймандар

Моңгол доорундагы Кыргызстан

Моңгол империясы (1206—1368) Чагатай улусу (1222—1370) Моголстан (1346—1705)

Теңиртоо кыргыздарынын тарыхы

Алатоо-Кыргыз дуалдык мамлекеттүүлүгү (XVI-XVII)

Жуңгар хандыгы

Каратегин кыргыздары • Батыш кыргыздары • Арка кыргыздары

Кокон хандыгы (1831—1876)

Орусия империясынын курамында

Орусия империясынын курамына кириши (1855—1876)

байтактысы ушул шаарга жайгашкандыктан ал тарыхта Кокон хандыгы деген ат менен калган. Алтунбешиктин урпактарынын бири — Абдурахим-бий — Дикан-Тода кыштагына жерлешип, бирок акырында анын негизги тура турган жери, 1732-жылдары өзү негиздеген жана алгач Эски-Коргон же Калааи-Раимбай (өз негиздөөчүсүнүн атынан) делинип жүргөн Кокон шаары болуп калган. Абдурахим Бухара хандыгына жортуул жасап, Самаркан, Катта-Курганды алгандай болуп, шахрисябзга чейин жеткен, бирок чектеги башкаруучу менен болгон тынчтык келишими менен чектелип, анын карындашына үйлөнүп, Кожентке кайтат.

Абдурахимдин иниси жана ордун алуучусу — Абдукарим-бий — Эски-коргонго биротоло жайланышкан, ошол мезгилден гана тарта бул Кокон атала баштаган.

Абдукаримдин өлүмүнөн кийин анын ордун улантуучу катары Абдурахимдин уулу — Эрдене бий жарыяланган. Ал 1778-жылы көз жумган. Андан кийинки башкаруучу анын аталаш тууганы Сулайман болуп, бирок ал 3 айдан кийин өлтүрүлөт. Ошондо Фергананын башкаруучусу болуп, Абдукарим бийдин небереси жана Абдурахман бектин уулу болгон Исфара шаарынын ээси Нарбото бий, башында анчалык коопсуз эмес мындай жүктөн баш тартып жатса дагы, жарыяланган.

Абд-ул-Карим, Эрдене бий жана Нарбото бийлер Кокон хандыгынын аймагын кеңейтишкен. Бирок Эрдене дагы, Нарбото дагы Цин империясы менен дипломатиялык алакага кирүүгө мажбур болуп калган учурлар болгон.

Түптөнүү доорунда калмактан сүрүлүп, Анжиянга келген кыргыздардын тийгизген таасири абдан күчтүү болгон. Алардын аркасы менен алгач Маргалаң, Хожент анан Анжиян, Наманган вилайеттиги түзүлгөн. Кокон хандыгынын күч алып баратканын көргөн калмактар 1734, 1745–48-ж. Фергана өрөөнүнө бир нече жолу жортуул жасап, Кокон шаарын камоого алышкан. Ошол мезгилде кокон-кыргыз согуштук өнөктөштүгү түзүлүп, жардам берүү үчүн Касан шаарынын чыгышында жашаган кыргыздын миң түтүнү көчүп барган. Алар Кокон бийи Абдыкерим, Оро-Төбөнүн акими Фазыл бийлер менен бирдикте калмактарды Ферганадан сүрүп чыгышкан. Бирок жуңгарлардын кийлигишүүсү менен такка Баба бий отуруп (1750), кыска убакыт аларга көз каранды болуп калган.

Жуңгар хандыгы талкалангандан кийин же Эрдене бийдин экинчи жолу такка отурушунан (1752–69) баштап (биринчи жолу 1750-ж. отурган) Кокон хандыгы кубаттуу мамлекетке айлана баштаган. Бул учурда кыргыз менен казактар калмактан бошогон өзүлөрүнүн чыгыш жактагы мурунку конуштарына көчүп, Цинь империясынын кийлигишүүсүнүн натыйжасында кыргыз бийи - Кубат бий (кушчу) өлтүрүлгөн. Ушул мезгилдерде Эрденеге каршы казак султаны Абылай да бир нече жолу жортуул уюштурган. 1760-ж. кокондуктар Ош шаарынын айланасындагы адигине уругуна тиешелүү эгин талааларын талкаласа, 1761-ж. Ажы бий (адигине), Маматкул бий менен Арзымат башындагы кыргыздар Эрденени чаап алуу үчүн кол топтогон. Бирок Цин империясынын тынымсыз кийлигишүүсүнө байланыштуу эки тарап жарашууга аргасыз болушат. 1762-ж. Кытай императоруна жиберген катында Эрдене өзүн хан деп атап, Кашкар тоолорун эки өлкөнү бөлгөн чек ара деп санаган. Нарбото бийдин (1770–98) тушунда ички абалга көбүрөөк көңүл бөлүнүп, хандыктын калыптанышы аяктаган. 1798-ж. Төрө-Коргондо бек болуп турган Ажы бий (Абдырахмандын уулу) агасы Нарботого каршы козголоң уюштурат. Бирок ою ишке ашпай, адегенде Чаткалдагы кыргыздарга баш калкалап, анан Ташкенттеги Жунус кожонун алдына качып барган. Улуу уулу Улугбек кокусунан каза болсо, Ажы бийдин өзү 1801–02-ж. Алим хан тарабынан өлтүрүлүп, 2-уулу Шераалы таластык кыргыздардын колунда (кээ бир маалыматта Ажыбай датка, башка кабарларда Базар баатырдыкында) чоңойгон. Кокон хандыгынын түптөнүү доорунда түштүк кыргыз уруулары менен тыкыз саясий алакада турушса, аркалык (түндүк) кыргыздар этносаясий, салт-санаа, руханий байланышын үзүшкөн эмес.

Гүлдөө мезгили[оңдоо | булагын оңдоо]

Алим хандын такка олтурушу менен хандыктын гүлдөө доору башталат. Нарботонун уулу Алим бий тажик тоолуктарынын жардамы менен Фергананын Кожент менен Шаш (Ташкен) кошулган батыш жарымын багындырган. Алим хандын өз атаандаштарын четтетип, бийлигин күч менен күчөтүүгө аракет кылгандыгынан улам, ал «залим» жана «шергаран» деп да аталып калган. Алим хандын (1798–1809) тушунда Кокон хандарынын теги Тимурдун тукуму Бабурдан тараган (Алтын-Бешик, Теңир-Жар) деген генеологиялык уламыш калыптанган. Падышалык кезинин бардыгын маанилүү шаарлардын бектери менен болгон согуштарда өткөрүп, Чымкен, Сайрам, Курама жана Ташкенди каратып, Эрдененин мезгилинен бери бухара-кокон талашынын очогу болуп келген Оро-Төбөгө 15 жолу жортуул жасаган. Анын тушунда Фергана өрөөнү биротоло Кокон хандыгына бириккен жана ички саясатынын орчундуусу аскер реформасы болуп, мылтык, замбирек менен куралданган 10 миңдей туруктуу атчан аскер түзүлгөн. Бирок ошол эле согуштар Алимдин өзүн өлтүргөн, анткени, көбөйгөн согуштардын кыйынчылыктарына чыдай албай калган эл аны каалабай калышкан эле, натыйжада 1809-жылы тууганы Омордун жолдоштору тарабынан өлтүрүлгөн.

Акын жан жана акындар менен илимпоздордун колдоочусу, Омор хан согуштуу жашоого караганда тынч жашоого жакыныраак болуп чыгып; Бухара менен чатакташуудан оолак болгон. Ал эл тарабынан сүймөнчүктөлүп, өз бийлигинин тышкы кооздугуна көп көңүл бурган. Ошентсе да, Омордун башкаруусу да Кокон хандыгынын ээликтеринин кеңейиши менен белгилүү. Омор хандын (1809–22) тушунда басып алуу саясаты дагы уланган. 1816-ж. Түркстан шаары, Сыр-Дарыянын төмөнкү агымы, Кетмен-Төбө өрөөнү каратылган.

1821-жылы Омор хан өлүп, тактыга анын 12 жашар уулу Мадалы (Мухаммедали) хан олтурган. Анын башкаруу мезгилинде хандык эң кеңейген аянтына жеткен эле. Кокон хандыгына азыркы Кыргызстан менен Түштүк Казахстандын аймактарындагы уруулар караган жана ал жерлердин көзөмөлү үчүн 1825-жылы Пишпек жана Токмок чептери тургузулган. Ал өз бийлигин памир ээликтери болгон Каратегин, Куляб, Дарваз, Рошан жана Шугнанга жайылтып, Кашкарда дагы кытайларга каршы кожолорду колдоп турган.

1830-ж. Фергана өрөөнү толук, Памирдин кыйла бөлүгү, Тоолуу Бадахшан, Жизак, Ташкент, Түштүк Казакстан, Кыргызстандын бардык аймагы, Кашкар ойдуңунун бир бөлүгү караган. Жаңы шаарлар түптөлүп, экономика жөнгө салынып, казына байыган жана ири сугат курулуштары курулган. 1832-ж. Кокон–Пекин келишими тышкы саясатындагы чоң ийгиликтин бири болгон. Кыргыздар кокондук аскердин куугунуна учурап, болжол менен 1824–1825-ж. Иленин жээгине көчкөн. Кыргыз санжыраларында бул көч «Илеге көчүү», болбосо «Канай көчүш» деп аталат. Солто Канай бий баштаган бул көчтүн ичинде сарыбагыштан Төрөгелди, саяктан Атантай, Тайлак баатырдын да айылдары болгон. Бирок барымталарга байланыштуу Иледеги казак менен кыргыздын арасы бузулуп, бир нече жылдан соң кыргыздар кайра өз элине көчүп кеткен. Мадалы хандын (1822–42) бийлигинин аяк ченинде хандыктын начарлашына өбөлгө түзүлүп, жергиликтүү уруулардын төбөлдөрү топ-топторго бөлүнүп, бири-бири менен күрөш жүргүзө баштаган. Ушундай абалдан улам Букардын эмири Насрулла 1842-ж. Мадалыны жана анын бир туугандарын өлтүрүп, Фергана чөлкөмүн ээлеген. Бирок ал Кокон бийлигин көпкө кармай алган эмес. Учурдан пайдаланып, арка кыргыздары (мис., Жантай хан, Ормон хан) да кокондуктардын бийлигинен бошонууга аракет жасай башташкан. Бул мезгилде кыргыздар кайрадан саясий күчкө ээ болуп, түштүк жактагы кыргыз бийлеринин (мис., Нүзүп бий ж.б. бийлер) таасири өзгөчө күч алган. Шераалы такка отуруп (1842–44/45), Нүзүп миң башы аталык наамын алышы менен Кокон хандыгынын кыйроо доору башталат.

Кыйроо доору[оңдоо | булагын оңдоо]

Кудаяр хандын өргөөсү

Козголоң[оңдоо | булагын оңдоо]

Мадалынын башкарууда кетирген каталарынан пайдаланып, нааразы партия бухаралык эмир Насруллага өлкөнү кылмышкер хандан бошотуп берүү өтүнүчү менен кайрылышат. Насрулла Коконго келет; Мадалы хан өлтүрүлүп, Кокон хандыгы Бухара провинциясына айланат (1842). Бирок Юсуф бий (Нүзүп бий) баш болгон кыргыздардын аракети менен кокондуктар Шералыны такка олтургузушуп, хандыкты калыбына келтиришет. Көп өтпөй Шералы хан да кулатылып, мындан ары хандыкта Мусулманкул баш болгон кыпчак уруусунун таасири күч ала баштайт; кыпчак-сарт кагылыштары башталат. Ушул эле убактарда Кыргызстандын түндүгүндөгү уруулар Ормон хандын тегерегинде биригишип, хандыктан бөлүнгөн өзүнчө кыргыз мамлекетин негиздешет. Кокон хандыгынын кийинки тарыхы, негизинен, сарттар менен кыпчактардын кандуу күрөштөрү менен коштолот.

Кудаяр хандын биринчи мезгили (Кыпчак доору) (1845—1858)[оңдоо | булагын оңдоо]

1845-жылы Мусулманкулдун Ошко жөнөшүнөн пайдаланып, сарттар Алимдин уулу Мурад бекти хан көтөрүшүп, Шералыны өлтүрүшөт, бирок Коконго жетип келген Мусулманкул 11 гана күн падышалык сүргөн Мурадды өлтүрүп, такка Шералынын беш уулунун бири болгон 16 жашар Кудаярды чыгарып, өзү регент болот.

1847-жылы кыргыздар менен казактардын ортосунда, Коконго да Орусияга да баш ийгиси келбеген Ормон хан менен Кене хандын кагылышы болуп өткөн. Натыйжада жеңилип өлтүрүлгөн Кене хан менен бирге казактардын оторчулукка каршы боштондук күчү да алсырап, Орусиянын кийинки саясаты кыргыздарды тартууга багыттала баштаган.

Алымбектин өлүмүнөн кийин, 1863-жылдын 9-июнунда молдо Алымкулдун (кыргыз-кыпчак уруусунан) жардамы менен Мала хандын уулу, жашы жете элек Султансейит хан жарыяланат, жана хандыктагы 1863-1865-жж. аралыгындагы бийлик иш жүзүндө Алымкул аталыкка өтөт. Ошол эле жылы ал «Амир лашкери» наамын алат. Кудаяр хан бул козголоңдордон пайдаланып, бухара эмири Музаффардын кол кабышы менен Коконго кирип, бирок көп өтпөй Алымкул тарабынан куулган жана кайта Бухарага качкан.

Хандык менен орус аскерлеринин ортосундагы куралдуу чатактардын чыга башташы, Коконго караган айрым казак урууларынын орус букаралыгына өтө башташынан башталат. 1847-жылы оренбург аскер губернатору Обручев казак жеринде Раим (кийинки Арал) чебин тургузса, 1852-жылы жаңы губернатордун демилгеси менен полковник Бларамберг Кокондун эки чебин — Кумыш-Курган менен Чым-Курганды бузуп, Акмечитке кол салып, бирок кайтарылат. 1851-жылы орус бийлиги Кокон күчтөрүнүн жөлөк пункту болгон Таучубек чебин ээлешип, 1854-жылы Алматы дарыясында Верный чебин курушкан.

Мусулманкулдун камкордугунан азап тарткан Кудаяр хан акыры 1852-жылы аны кулатып, өлүм жазасына салат. Бул окуя кыпчактардык жапырт кыргыны менен бүткөн.

Акмечитти жоготуу[оңдоо | булагын оңдоо]

1853-жылы Перовский 12 куралы бар 2767 адамдан турган отряд менен келип, 3 куралы бар 300 кокондукту жеңип, чабуул менен Акмечитти алат; көп өтпөй Акмечиттин аты Форт-Перовский деп өзгөртүлгөн. Ошол эле жылы кокондуктар Акмечитти кайра алууга эки ирет аракет жасашып, 24-августта Кум-суаттан 7000 кокондук 3 куралы бар 275 адамы бар Бородинден, 14-декабрда Сырдын сол жээгинен 17 куралы бар 13 000 кокондук 4 куралы бар 550 адамы бар майор Шкуптан жеңилип калышат. Ушундан кийин төмөнкү Сырга чейинки жерлерге орус бийлиги бир канча бекемдемелерди тургузушкан (Казалинск, Карамакчи, 1861-жылдан кийин Жулек).
1855-жылдан баштап кыргыз уруулары орус букаралыгына өтө башташат. Алгачкы болуп, бир жагынан сарыбагыш-бугу чатагынан запкы жегендиктен, экинчи жагынан орус букаралыгында болгон коңшулары улуу жүз казактардын сунушу менен, Ысыккөлдөгү Боромбай бий жетектеген бугу уруу бирикмесинин уруулары өткөн.

Мала хан (1858—1862)[оңдоо | булагын оңдоо]

1858-жылы Мала бек, Кудаярга таарынгандыгынан Кара-Сууга келип, кыргыздардан жардам сурап, уруубашчылар Асан бий менен Алымбек даткадан колдоо алат. Бул күрөштүн натыйжасында Кудаяр хан бийликтен ажырап, такка болсо анын бир ата тууганы Мала хан олтурат (1858—1862). Алымбек датка Мала хандын мезгилинде чексиз бийликке ээ болуп, чоң таасири болгон.

1860-жылдардан баштап Орус империясы Кокон хандыгына каршы саясий басымын күчөткөн. 1860-ж. 4-сентябрда полковник Циммермандын отряды Пишпек коргонун талкалап, 1860-ж. 18–21-октябрда Узунагач салгылашуусунда кокон аскери жеңилүүгө учураган.

Кыргыз башчылардын мезгили (1862—1865)[оңдоо | булагын оңдоо]

1862-жылы 24-февралда Алымбек, Алымкул жана аларды колдогон кыргыздар Мала ханды өлтүрүшүп, анын ордуна такка Шералынын неберелеринин бири болгон Шахмурадды олтургузушат. Алымбек датка (Курманжан датканын күйөөсү) кыска мезгилдин ичинде расмий түрдө башкы вазир болуп, Шахмураддын атынан бүт хандыкты башкарган. Бирок ошол эле жылы Алымбек өзү дагы сарайдагы душмандары тарабынан өлтүрүлөт.

Орус генералы М. Черняевдин жетекчилиги алдында 1864-ж. Чымкент, 1865-ж. Ниязбек чеби алынып, 1866-ж. Хожент, Оро-Төбө, Жызак ж. б. орус бийлигине каратылышы менен Кокон хандыгынын ээлиги негизинен Фергана өрөөнүн гана камтып калган.

Ташкенди жоготуу[оңдоо | булагын оңдоо] Кудаяр хандын экинчи мезгили[оңдоо | булагын оңдоо]

Алымкул Ташкен үчүн орустар менен болгон салгылашта өлгөндөн кийин (1865), бухаралык эмир кайтадан аскерлери менен Коконго келип, өзүнүн атынан Кудаярды коёт, бирок артка кайткан жолунда Иржардан орустардан сокку жейт, ал эми артынан Оро-Төбө менен Жизактын ээлениши Кокон хандыгын Бухарадан бөлүп койгон. Козголоңдор Түркстандын Кокон хандыгына кирген бөлүктөрүндө орус бийлигинин бекемделишин жеңилдеткен. Бухарадан кесилген Кудаяр хан 1868-жылы генерал-адъютант фон-Кауфман тарабынан сунулган соода келишимин кабыл алат. Орусия менен болгон бул коммерциялык макулдашуу чындыгында Коконду андан көзкаранды мамлекетке айландырган.

1867-ж. Ташкент шаары Түркстан генерал-губернаторлугунун борборуна айланган.

Улуу көтөрүлүштөр[оңдоо | булагын оңдоо]

Ыңгайлуу шартты пайдалана билген Россия империясы Кокон хандыгындагы көтөрүлүштөрдү шылтоолоп, 1875-ж. Фергана өрөөнүн басып алууну баштаган. Көптөгөн кан төгүүлөрдүн натыйжасында ал каратылып алынган.

Кокон хандыгынын жерлери Орусия империясынын алгач Оренбург генерал-губернаторлугунун, кийин Түркстан генерал-губернаторлугунун Фергана жана Сырдарыя областтарына кирген.

Кокон автономиясы. 1917—1918[оңдоо | булагын оңдоо]

1917 декабрь —1918-жылдын февралына чейинки аралыкта мурунку Кокон хандыгынын аймагында Түркстан автономиясы деген таанылбаган мамлекет жашаган. Өкмөтүн казак Мустафа Шокай жетектеген. Анын өкмөтүн аңгличандар колдошкон, бирок 3 айдан соң, 1918 де 22-февралда дашнактар менен бирге большевиктер тарабынан кыйратылган.

Мамлекеттик түзүлүшү[оңдоо | булагын оңдоо]

Кокондун хан сарайы

Мамлекеттин башында «хан» турган. Ал ири феодалдык өкүлдөр жана чиновниктер менен курчалган. Ханга жакын жүз «миңбашы» болгон. Жогорку кызматтар катары казыначынын (казыйнадар) посттору, аскердик министр, полиция башчысы ж.б.у.с. хандын астында кеңеш болгон; ал ханаг жакын сановниктерден туруп, алар хандыктын жашоосу жана ишмердиги тууралуу маселелерди карашкан. Хандыктын коомдук жана саясий жашоосуна мусулман духовенствосунун таасири чоң болгон. Динчилердин башчысы хандык кеңештеги маселелердин талкуусуна катышып турган, анын пикири бардык суроолордо беделдүү деп эсептелген.
Молдо Алим Махдум Кожонун китебинде («Тарихи Түркистон») Кокон хандыгындагы кызмат менен мансап 24 даражага бөлүнгөн. «Кокон хандыгындагы чиндин эң жогоркусу – миңбашы же амирлашкер мансабы. Бул мансап аскер министринин деңгээлинде болгон. Экинчи мансап – кушбеги. Бул мансап ылгый хан алдыдагы кеңешчи катарында болуп, бир нече шаарларга башчылык кылган. Үчүнчүсү – парваначы, бул мансаптагылар бардык кушбегинин кызматын аткара алат» деп жазат өзбек окумуштуусу Ш. Вохид. А.А. Кундун көрсөтмөсү боюнча парваначыга жылына 1500 тенге, 800 батман аштык төлөнгөн. Кыргыздан Ормон парваначы, Ажыбек (саруу), Медет (саяк) ж.б. датка наамын алышкан.

Армия атчан жана жөө аскерлерден турган. Керектүү учурларда ополчение түзүлүп турган.

Сот бийлиги болсо башкы соттун — казы-калондун — жетектөөсүндөгү казылардын колунда болгон. Бул кызматтарга, эреже боюнча, шарияттын билгичи катары динияттын өкүлдөрүнөн дайындашкан. Өлүм жазасы жана дене жазасы кеңири колдонулган.

Жергелердеги башкаруучулар бек же хаким деп аталган. Өзгөчө абалда Ташкендин башкаруучусу турган; ал хандын өзү тарабынан дайындалып турган жана беклар-беги наамын алган. Кыштактарда (кишлак) административдик бийлик аксакалдарда болгон. Жашоочулардын жүрүм-турумуна жана алардын шарияттын талаптарын аткарышына «мухтасибдер» көз салышкан. Курбашылар (полициялар) бектер менен хакимдерге баш ийишкен.
Акимчилик-территориялык жактан Кокон хандыгы вилайеттерге бөлүнүп, башкарылган. 19-кылымдын башында вилайеттин чек арасы салык жыйнала турган жерге жараша аныкталган. Кийин хан бийлигин борбордоштуруунун натыйжасында вилайеттер ири шаарлардын аттары менен атала баштаган. Мисалы, чоң вилайеттердин катарына Анжиян, Балыкчы, Маргалаң, Ташкент, Төрө-Коргон, Түркстан, Оро-Төбө, Кожент, Чымкент, Чуст кирген. Орус чиновниги А. Кун Кудаяр хандын учурунда 15 вилайет болгонун көрсөтөт. Вилайетти башкарган бек менен акимди хан дайындаган. Бек менен акимдин бийлиги бирдей болгон, бирок бектер хан тукумунан, ал эми акимдер калк арасынан чыккан. Акимдин граждандык (саркер) жана аскер (баатырбашы) иши боюнча эки жардамчысы болгон.

Кокон хандыгынын башкаруучулары[оңдоо | булагын оңдоо]

Хандыктын негизделиши. Бийлердин мезгили

Түркстан генерал-губернаторлугу (1867—1886)

Түркстан крайы (1886—1918)

ССР Союзунун курамында

Кара-Кыргыз АО (1924—1925) Кыргыз АО (1925—1926) Кыргыз АССРи (1926—1936) Кыргыз ССРи (1936—1991)

Кыргыз Республикасы (1991—учур)

Портал | Категория

Кокон хандыгынын тарыхы боюнча 1709-ж. Фергана өрөөнүнүн борбордук бөлүгүндө (Маргалан чөлкөмүндө) көчмөн феодалдардын жардамы менен Шахрух бий башкаруучу болуп жарыяланган. Санжыра боюнча ал айтылуу Бабурдун урпактарынан болгон.

Бийликке келген Шахрух бий Кокоя хандыгынын негиздөөчүсү болуп калат. Бул жерде белгилей кетчү нерсе XVIII к. башында Коженттин бийлөөчүсү кыргыздын чонбагыш уруусунан чыккан Акбото бий болгондугу тарыхый булактарда маалым. Ал Шахрухтун Зейнеп деген кызына үйлөнүп, Кокон амирлигинин негиздөөчүсүнүн күйөө баласы болгон. Көчмөндөрдүн салтында күчтүү бийлөөчү гана башка бий атаандашынын кызын аялдыкка алуусу шарт экендиги маалым. Мындан биз Шахрухтун бийликке келишине Акбото бийдин чон жардамы тийгендигин божомолдосок болот.

Кокон хандыгын негиздеген Шахрух бий 1721-ж. дүйнөдөн кайткан. Анын ата-бабалары XVI к. башынан бери миң уруусунун расми бийи аталып келишкендиктен, кийинки адабияттарда, айрыкча, советтик тарыхнаамада Кокон хандыгын негиздегендер көчмөн өзбектердин миң уруусунун бнйлерн болгои, ошого байланыштуу « Кокон хандыгы өзбектердин хандыгы» деген түшүнүк калыптанган.

Чынында 1709-ж. тартып 1800-ж. чейин өзүлөрүн бий деп атап келишкен Кокон башкаруучулары ата жагынан тимурий, ал эми эне жагынан миңдер болуп чыгышат. Кокон ханы Алим хаидыи (1800-1809-жж.) тушунда калыптанган генеалогиялык санжыра тимурнд тукуму Алтын Бешикти асырап алышкан миңдердин, кыргыздардын, кыпчактардын жаяа жүздөрдүн аталышы. Алардын Фергана чөлкөмүндө XVI к. баштап эле саясий чөйредө тең аталык укукка ээ болгондугунан кабар берет. 1709-1876-жж. өкүм сүргөн Кокон мамлекетинин өнүгүүсүн үч доорго бөлүп кароо ылайыктуу. Алар төмөнкүлөр:

1.     1709-1800-жж. Кокон мамлекетинин түптөлүшү. Бул мезгилде Кокон амирлиги өз алдынча мамлекет катары саясий-административдик жактан калыптаньш бүткөн, социалдык-экономикалык жактан чыңалган. Фергана чөлкөмү Кокои мамлекетине биротоло бириккен.

2.     1800-1840-жж. Кокон хандыгынын өнүгүшү жана гүлдөө мезгили. Кокон мамлекети саясий-административдик жактан күчтүү өнүгүп, ички-тышкы саясаты чыңалган. Фергана өрөөнүнун экономикалык абалы бекемделген. Кокон хандыгы Фергана өрөөнүнөн сырткары жактарды караткан.

3.     1842-1876-жж. Кокон мамлекетиндеги социалдык-саясий кризистердин күчөшү жана хандыктын кулашы. Бул мезгилде социалдык, феодалдык жамааттар аралык карамакаршылыктардын өсүшү, мамлекеттик түзүлүштүн бошондошу, борбордук бийликтиы феодалдык эзүүсүнүн күчөшү, саясий кризистерге, элдик көтөрүлүштөргө алып келген. 1873— 1876-жж. элдик кыймыл Кокон мамлекетин биротоло кулаткап. Ошонун натыйжасында Фергана өрөөнүн орус колонизаторлорунун каратып алышына ыңгайлуу шарт түзүлгөн.

1741-1750-жж. Фергана өрөөнүнө калмактар бир нече жолу басып киришкен. Мындай тышкы коркунучтун мезгилинде Кокон Кыргыз союзу түзүлгөн. Кокон бийи Абдукарим, Оро-Төбөнүн акими Фазыл бий Ферганалык кыргыздар жана кыпчактар менен бирдикте калмактарды Ферганадан кууп чыгышкан. Айыгышкан күрөш айрыкча Аксы тарапта болгон. Бул жерде кутлуксейит уруусу калмактарга активдүү каршылык көрсөткөн.

Фергана аймагынын Бухара хандыгынын карамагынан биротоло бөлүнүп чыгышы Ирдана бийдин (1751-1770-жж.) ишыердиги менен байланыштуу. 1754-ж. Бухара эмири Мухаммед-Рахим, Кокон эгеси Ирдана бий жана кыргыздын кушчу-мундуз урууларынын улугу Кубат бий тен укуктуу тектүү шериктер катары Оро-Төбөгө чогуу жортуул уюштурушкан. Кубат бий Ирдананын оң колу делип эсептелген.

Гиссардын беги Мухаммед Эмин-бий айла-амал салып алардын ортосуна от жагат. Айлакер бектин көксөгөн максаты ишке ашып, көп өтпөй шериктер бири-биринен кол үзүп, туш таралка кетишет. Ошол кезде кушчу уруусунун журту Анжияндын айланасындагы, кеңири өрөөндү кучагына алган. Ирдана менен мамилени үзгөн сон Кубат бий өз алдынча элдин улугу, мырзалардын чыгааны катарында ак тоолук кожолор тарабында Кашкардагы саясий окуяларга катышат. Ал тургай убактылуу Кашгарга аким болот. Кубат бийдин кушчуларды дале болсо бийлеп тургандыгы тууралуу акыркы маалыматтар 1785-ж. таандык. Кубат бий XVIII к. экинчи жарымындагы кыргыз уруу жолбашчыларынын эн атактуусу, ыыктылардын мыктысы, көптү билген көрөгөчү, акылманы катары коңшу элдерге аттын кашкасындай таанымал, кадырыан адаы болгон. Ал өзүнүн кушчу уруусунан тышкары Анжиян-Аксы тараптагы бөлөк урууларга дагы баш-көз болуп, жалпы кыргыз калкы, анын келечеги үчүн кам көргөн. Кубат бий Кокон, Бухара, Кашкар акимдерине эч качан баш ийген эмес, алар менен тең ата катары өз элине өз бетинче сурак жүргүзчү, коңшу өлкөлөр менен каалагандай достошуп, каалагандай касташчу. Анын эр жүрөктүгүн, тайыанбастыгын, албарс кылычтай курчтугун адилет баалаган өкүмдарлар кезинде ага «Бахадур-бий» ысыыын ыйгарышкан.

XVIII к. экинчи жарымында кокондуктарга каршы көз каранды эместик үчүн күрөштө эл башында туруп даңкы далайга кеткен кыргыз мыктыларынын дагы бири Ажы бий (Ажыбек) болгон. Кытайлык географтьш (XVIII к.) жазган маалыматтарына караганда кыргыздардын адыгине уруусунун чыгааны Ажы бийге Бухарадан күн чыгышты көздөй кеңири аймакты жердеген 200 миң кыргыз баш ийчү. Кайсы бир жылы ал эли менен бирге кытай букаралыгына өтмөк болот. Бирок кийин ал мындай ойдон баш тартьш, Алай жана Ош аймактарындагы бардык кыргыз урууларын ынтымакта бийлеп турган. Ал Бухарадан, Стамбулдан билим алган.

1758 ж.   Ирдана бий адыгине уруусунун бийи Ажы ыенен өнөктөш болгон. Мындай өнөктөштүк татаал саясий кырдаалда чон роль ойногон. 1759-ж. кеч күздө кытай жазалоочулары Кашкардагы көтөрүлүшчүлөрдү куугунтуктап Фергананын чыгыш тоо этектерине кирип келишет. Кыргыздардын жана кокондуктардын биргелешкен күчү 9 мин жазалоочунун 7 минин кырып салган.

1759-60-жж.     кытай географтарынын берген маалыматтары боюнча Фергана чөлкөмү Анжиян, Маргалан, Наманган, Кокон вилайеттерине бөлүнүп, ал эми Оро-Төбө, Кожент кээде Коконго, кээде Бухарага баш ийип, ара-чолодо өз алдынча болуп турган. 1755-1758-жж. Цин империясы Чыгыш Түркстанды каратып алгандан кийин Кокон-кытай дипломатиялык байланышы түзүлөт. Ирдана бийдин мезгилинде Фергана өрөөнүндө экономикалык абал жакшырат. Алыксалык системасы тартипке келтирилет. Кокон салыштырмалуу чон шаарга айланып, 1760-ж. мында 20 миңден ашуун түтүн эл жашаган, 4 медресе, караван сарай курулган.

МУХАММЕД КЫРГЫЗ – 16-к-дын 1-жарымындагы кыргыз уруулар бирикмесинин башчысы. Моголстандын тарыхына байланыштуу Мухаммед Хайдардын эмгегинде (к. Тарих-и Рашиди) эскерилет. Могол ханы Султан Саидди колдоп, эмир Абу Бакрдан Кашкарды бошотууга жардам берген (май-июнь, 1514) ж-а өз алдынча Жаркентке жүрүш жасаган (июнь-июль). М. К-дын жардамы м-н Кашкардын тагына отурган Султан Саид хан ага көптөгөн олжо ж-а белектерди тартуулап узаткан. Кайтып келгенден кийин Моголстандагы кыргыздарды өзүнө баш ийдирип, кийинки жылы Түркстан, Ташкент, Сайрамга бир нече жолу талоончул жортуул уюштурган. М. К-дын күчтөнө баштаганын көргөн Султан Саид хан аны алсыздандырууга аракет кылган. «Мусулмандарга көрсөткөн кордугу» ж-а өз душманы (шейбанид) Түркстан ш-нын башчысы Күчүм (Кучкунжи) хандын уулу Абдылда (Абдаллах) султанды туткунга алып, кайра уруксатсыз бошотконун шылтоолоп, 1517-ж. июнь-июль айында Барскоон ашуусу аркылуу Ысык-Көлдүн жээгиндеги кыргыздарды чапкан. М. К-ды туткунга алып, 15 жылдык абакка кескен. Бирок кыргыздарды колдон чыгарбоо максатында уулу Абд ар-Рашидди аларга хан көтөрүүнү көздөп, 1521/22-ж. М. К-ды бошотуп, ага эмир, Мырза Али Тагайга улусбеги наамын берген. Ага карабай кыргыздар моголдорго каршы күрөшүн токтоткон эмес, ошондуктан 1524-ж. кийин Султан Саид хан М. К-ды өзбектерге (казак) жардам кылды деген шылтоо м-н экинчи жолу туткунга алган. Туткундан Султан Саид хан өлгөндөн кийин бошонгон. Маалыматтын жетишсиздигине (М. К. ж-дө кабарлар Мухаммед Хайдарда гана кезигет) байланыштуу кээ бир тарыхчылар (Б. Солтоноев, Т. Чоротегин ж. б.) аны Кыргыз санжырасындагы Тагай бий деп кароого умутулуп, мусулман динин кабыл алгандан кийин ал М. К. деген ысым алышы мүмкүн деп болжолдошкон. Бирок М. К-дын ислам динине өтүшүн эч бир маалымат далилдебей, Мухаммед Хайдар тескерисинче анын мусулмандарды тынымсыз чаап, аларга катуу жабыр көрсөткөнүн жазган. Ошондуктан М. К. м-н Тагай бийди бир киши деп саноо үчүн тарыхый маалыматтар жетишсиздик кылат. Ад.: Мухаммед Хайдар Дулати, Тарих-и Рашиди. А., 1999; Турганбаев Э. Мухаммед Кыргыздын теги Долон бийби? //Кыргызстан тарыхынын маселелери. 2006. №4.

ХV-ХIХ кк. кыргыздар өз алдынчалыгын сактап калуу үчүн күрөшүн уланткан. Ошол мезгилде Орто Азияда, Моголстанда жана Казакстанда олуттуу саясий окуялар болуп өткөн. XV к. тартып, Ала-Тоонун аймагы Кыргызстан катары туруктуу саясий-мамлекеттик аталышка ээ боло баштаган. Ушул мезгилден баштап кыргыздардын уруу башчылары моголдорго баш ийбей, иш жүзүндө өз аймагын башкарууну өз колдоруна ала башташкан. Казакстандын батыш тарабында калааларда жашаган көчмөн өзбектердин ордолору Амир Темир негиздеген мамлекеттин алсыраганынан пайдаланып, ага кол салып, толук ээлеп алышкан. Алтын Ордонун чыгыш тарабындагы көчмөн уруулар XV-XVI кк. Өзбек хандын атынан улам «Өзбек» деген ат менен белгилүү болушкан. Шейбани хандын колун түзгөн көчмөн өзбектер Амир Темирдин урпактарынан бийликти тартып алган.

Амир Темирдин урпагы Захириддин Бабур (1483-1630жж.) өзбек көчмөндөрүнө башкалардан көбүрөөк каршылык көрсөткөн.

Бабур көчмөн өзбектер менен кармашып, аларды нечен ирет женип чыккан. Самарканд нечен жолу колдон колго өтүп, акыры 1504-ж. өзбектер Бабурду женип, биротоло кууп салышат. Ал Ысар (Гисар) тоолору аркылуу Афганстанга (Кабулга) кетет. Ал жакка анын артынан Орто Азиянын ар бурчунан өзбектердин Шейбани бийлигине кызмат өтөөнү каалабагандардын баары келе берген, Күч топтоп алып Бабур Кабулдан Түндүк-Батыш Индияга (1510-ж. баштап) жортуул жасап, акыры жеңишке жетишип, ал жерде (1526-ж.) Улуу Моголдор империясын негиздеген. Бабур 1493-1529жж. окуяларды камтыган мемуардык «Бабур-наама» деген китеп жазган. Бул китепте Бабурдун өмүр баяны, Орто Азиядагы, Афганстандагы, Түндүк Индиядагы тарыхый окуялар жөнүндө чындык жымсалданбай ачык жазылган. Мында Кыргызстандын саясий тарыхына байланыштуу маанилүү маалыматтар да бар. Андан тышкары Түштүк Кыргызстандын тоолуу аймагын мекендеген кыргыз уруулары тууралуу айтылат. Моголстан мамлекетинде ханзаадалардын ортосунда так талашуу күч алат. Ушул учурда Моголстандын түндүк тарабын кыргыздар ээлеп алат. Мухаммед Хайдар: «Кыргыздардын айынан Моголстанда моголдордон бир да жан калган эмес» деп жазган. 1514-ж. могол хандарынын бири Султан Саид хан Кашкарды басып алып, мырза Абу-Бекрдин бийлигин жок кылган. Бул күрөштө ага Мухаммед Кыргыз зор колдоо көрсөткөн.

Ички ырк кетүүдөн жана тышкы душмандардын хесепетинен ыдырай баштаган Моголстандын аргасы түгөнгөн кезде Мухаммед Кыргыз кыргыз урууларынын башын бириктирген. Ал кыргыз уруулары менен уруктарынын биргелешкен күчтөрүн чындоого, кыргыздардын этностук аң-сезиминин өсүшүнө өбөлгө түзөт.

Мухаммед Кыргыз (санжырада Тагай бий деп айтылат) азыркы Кыргызстандын аймагында жашаган кыргыз урууларынын «оң» жана «сол* канаттарын биринчи болуп бириктирип, бекемдеген. Ал 1508-ж. ак кийизге салынып хан көтөрүлгөн. Ушундан кийин ага Мухаммед Кыргыз деген ысым ыйгарылган. Мухаммед кыргыз урууларынын биригишинин келечегин көрө билип, тышкы алаканы да ошого ынгайлаштырган. Могол хандары Кыргызстанды жана Казакстандын түштүк-чыгыш аймактарын басып алууга аракеттенип жатканда Мухаммед аларга каршы өзүнө шпенимдүү союздаш боло турган казак султандары менен ымала түзө баштайт. Ошондуктан Сыр-Дарыянын жээгандеги шаарларды, ошондой эл Орто Азиянын отурукташкан аймактарын ээлеп алууга аракеттенген. Шейбанилерге каршы аттанган казак султандарынын жортуулдарында кыргыздар Мухамеддин жетекчилиги менен актнвдүү катышат. Кыргыз кошуундары Түркстан, Сайрам, Ташкент, Анжиян, Аксы ж. б. жерлерге чейин жеткен. Түркстанга жортуулдун убагында ал өзбектердин ханзаадасы, ал убакта Самаркандда акимдик кылып турган Кучкунчи хандын уулу Абдулланы колго түшүрүп алып, бирок кайра бошотуп жиберген. Бул Султан Саид хан үчүн кыргыздарды чаап алууга шылтоо болгон. Моголдор ханы кыргыздарды 1517-ж. басьгп кирген. Анда Мухаммеддин ордосу Ысык-Кллдүн түштүгүндөгү Барскоон деген жерде болгон. Кармашта кыргыздардын колу талкаланып, Мухаммед колго түшүп, Кашкарга алып кетишет. Бирок ал абакта көпкө деле кармалган жок. Саясий абалды салмактап туруп, Саид хан аны 1518-ж. бошотуп, 1522-ж. өзүнүн уулу Абдар Рашид менен кошо мекенине жөнөтүп жиберет. Ала-Тоо аймагына келгенден кийин Мухаммед кайрадан кыргыз урууларына башчы болуп, моголдорго каршы ого бетер күч топтой баштайт. 1524-ж. кыргыздардын жергесине (Кочкорго) казактардын ханы Тахир келет. Моголдорго каршы Мухаммед аны менен ымала түзөт. Аны билип калып, Султан Саид 1525-ж. Мухаммедди карматып, Кашкарга алдырып, үй түрмөдө кармайт. Ал жерде ал (1533-ж.) хан өлгөнгө чейин болот. Мухаммед Кыргыз баш аягы 14 жыл чет жерде камакта болгону менен эли менен байланышын үзбөй, көздөгөн максатынан баш тарткан эмес.

Ошентип, Могол хандарынын Түндүк Кыргызстанды зэлеп алууга жасаган аркеттери ишке ашкан жок. Кыргыздар казактар менен биргелешип, өз эркиндигин коргой алышкан. Султан Саиддин мураскери Абд аль-Рашид бийликте турганда (1533—1560-жж.) Шейбанилер менен бирге кыргыздарга жана казактарга каршы бир нече жортуул жасайт. Бирде жеңип, бирде жеңилген кыргыз-казак кошуунун Хак-Назар (Касымдын уулу, Тахирдин иниси) башкарган. Андан кийин казактардын колун Тахирдин бир тууганы Буйдаш хан башкарат (1560-ж. чейин). Эркиндик үчүн күрөпггө кыргыз урууларынан куралган жоокерлер да өзгөчө өжөрлүк менен салгылашкандыктарын баяндаган тарыхый даректер арбын.

Франклин Русевелт.

Коомдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн аракет кылуусу шарт. Бир гүл букетин жасоону кааласаң сатуучунун жардамында эң жакшысын жасагын. Бир чогулушка бара жатсаңыз , киного тартылууга бара жаткандай актерлор сыяктуу кийимине маани бергин. Себеби, азыркы учурда сырткы көрүнүшкө чындыгында көп көнүл бурулууда. Батыштык бир саясатчынын төмөндөгүдөй сөзү бар: “ Чачтарымы тарап жатып , бир гана чачтарымды ойлономун”. Эч убакта “ушунчалыгы да жетиштүү!” – ишини таштаба. Ийгиликке жетишүүдө, аткарылган ишти, айлана- чөйрөнү сүйүүнүн жана чөйрөдөгү инсандарга жакшылык кылуунун чоң ролу бар. Иштеген ишинди сүйбөсөн , өзүн сүйгөн бир ишти аткарганга аракет кыл. Эгерде тандоо укугуң жок болсо, ошол иштөөгө мажбур болбосоң, ошол ишти сүйүүгө аракет кылгын. Жараткан инсанды бир канча ишти иштей ала турган жөндөмдүүлүктө жараткан. Өтө сүйгөн ишин ийгиликке жетишүү үчүн аз гана иштегенин жетиштүү болушу мүмкүн. Сүйбөгөн жана иштөөгө мажбур болгон бир иште болсо , өтө көп аракет жана иштөө менен ийгиликке жетише аласын. Эркинди жана сезимдериңди зордоп , жасаган иштерин жакшы жактарың табып сүйгөнгө аракет жасагын. Бир канча убакыттан кийин ал ишти чындап эле сүйүп калганыңды көрөсүн. Бул сөздөрүм менен “Сүйбөгөн жана жактырбаган ишинди аткаргын” дегим келген жок . Ар кандай шарттарга байланыштуу тандоо укугун жок болсо, ал ишти аткарууга мажбур болосун, “Аны сүйүүгө аракет кылгын” деп айткым келе жатат. Ишти сүйүүнүн жанында , чөйрөнү жана инсандарды сүйүүнүн да чоң ролу бар. Кек соктоо, душмандык жана жек көрүү сыяктуу сезимдер, физиологиялык жактан аксоолорго дуушар кылуу менен бирге органдарыбызда ар кандай бузулууларга жол ачып, алардын өз милдеттерин аткарууда кыйынчылык туудургандай эле жакшы сезимдер, сүйүү жана жардамдашуу органдарыбыздын милдеттерин жакшы аткарышына себепчи болот. Аткарылган жумуштун формасы, адамдын ким экендигин ортого коет. Башкача айтканда адам жасаган иштери менен өлчөнөт. Коомдо ийгиликке жетүүнүн эң маанилүү жолдорунун бири, жасалган ишке маани берүү.

Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Кылган ишине маани бергин!

Сабактын максаты:

• Окуучулар ар бир ишке маани бериш керек экендигин билишет.

• Ар бир ишине маани берүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Эмгекчилдикке , баамчылдыкка үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Франклин Русевелт.

Коомдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн аракет кылуусу шарт. Бир гүл букетин жасоону кааласаң сатуучунун жардамында эң жакшысын жасагын. Бир чогулушка бара жатсаңыз , киного тартылууга бара жаткандай актерлор сыяктуу кийимине маани бергин. Себеби, азыркы учурда сырткы көрүнүшкө чындыгында көп көнүл бурулууда. Батыштык бир саясатчынын төмөндөгүдөй сөзү бар: “ Чачтарымы тарап жатып , бир гана чачтарымды ойлономун”. Эч убакта “ушунчалыгы да жетиштүү!” – ишини таштаба. Ийгиликке жетишүүдө, аткарылган ишти, айлана- чөйрөнү сүйүүнүн жана чөйрөдөгү инсандарга жакшылык кылуунун чоң ролу бар. Иштеген ишинди сүйбөсөн , өзүн сүйгөн бир ишти аткарганга аракет кыл. Эгерде тандоо укугуң жок болсо, ошол иштөөгө мажбур болбосоң, ошол ишти сүйүүгө аракет кылгын. Жараткан инсанды бир канча ишти иштей ала турган жөндөмдүүлүктө жараткан. Өтө сүйгөн ишин ийгиликке жетишүү үчүн аз гана иштегенин жетиштүү болушу мүмкүн. Сүйбөгөн жана иштөөгө мажбур болгон бир иште болсо , өтө көп аракет жана иштөө менен ийгиликке жетише аласын. Эркинди жана сезимдериңди зордоп , жасаган иштерин жакшы жактарың табып сүйгөнгө аракет жасагын. Бир канча убакыттан кийин ал ишти чындап эле сүйүп калганыңды көрөсүн. Бул сөздөрүм менен “Сүйбөгөн жана жактырбаган ишинди аткаргын” дегим келген жок . Ар кандай шарттарга байланыштуу тандоо укугун жок болсо, ал ишти аткарууга мажбур болосун, “Аны сүйүүгө аракет кылгын” деп айткым келе жатат. Ишти сүйүүнүн жанында , чөйрөнү жана инсандарды сүйүүнүн да чоң ролу бар. Кек соктоо, душмандык жана жек көрүү сыяктуу сезимдер, физиологиялык жактан аксоолорго дуушар кылуу менен бирге органдарыбызда ар кандай бузулууларга жол ачып, алардын өз милдеттерин аткарууда кыйынчылык туудургандай эле жакшы сезимдер, сүйүү жана жардамдашуу органдарыбыздын милдеттерин жакшы аткарышына себепчи болот. Аткарылган жумуштун формасы, адамдын ким экендигин ортого коет. Башкача айтканда адам жасаган иштери менен өлчөнөт. Коомдо ийгиликке жетүүнүн эң маанилүү жолдорунун бири, жасалган ишке маани берүү.

Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Ийгиликтин сырлары.

Сабактын максаты:

• Окуучулар ийгилик эмне экендигин түшүнүшөт. .

• Ийгиликке жетүүнүн жолдорун билишет.

• Эмгекчилдикке , баамчылдыкка үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Жашоодо ийгиликке акыл, билим , тажрыйба , алдын алуу жана системалуу иштөө менен жетүүгө болот. Плансыз жашоо, бош жерди казуу, иштерди мүмкүнчүлүккө калтыруу ийкемдүүлүгү, ийгилик эмес, зыян алып келет. Дейл Карнеги

Коомдун жана иш жүзүндөгү жашоонун барган сайын - башаламандыкка кабылуусу , инсандардын ийгиликке жетишүү мүмкүнчүлүктөрүнүн темпинин да азаюусуна себепчи болду. Ошондуктан акыркы жылдары ийгиликке байланыштуу бир канча иштер жасалууда. Учурда “ийгиликсиздик” эски жылдардагыдан дагы дар оор натыйжаларды ортого чыгарууда. Өткөн жылдардыгы ынтымакта жашаган коомдо ийгиликсиз инсандардын жардамына чуркаган инсандар табылса, ал эми азыркы учурда ийгиликсиз болгон инсандарга өткөн жылдардагыдай маани берилбей жатат. Бул абал, инсандардын ийгиликтүү болуудан башка чаралары болбогондугун ортого коет. Илгери ийгиликсиздикке түшкөн инсандардын жоготууларынын ордун толтуруу деген рух жана түшүнүк бар эле. Бирок азыркы учурда жоготууга дуушар болгон инсанга адатыбызча кубанып , анын эзилип түгөнүүсүн тамаша кылып гана калуудабыз. Бул болсо ийгиликке жетүүдөн башка чара жок калбагандыгын өтө жакшы далилдеп турат.

Ийгиликтүү болуунун сыры эмнеде? Кантип ийгиликке жетишүүгө болот?

• Ийгилик-ийгиликке ишенүү менен башталат. “Аткарам ийгиликке жетишем” дегенибиздин өзү ийгиликтин жолундагы алгачкы маанилүү доорду басып өттүнүз дегендик.

• Ийгиликке жетишүүдө, каалоо, тырышчаактык жана сабыр өтө маанилүү. Каалоо менен башталган ар кайсы бир иш, тырышчаактык менен улантылып, сабыр менен аяктай алат. Андай болбосо жарым жолдо каласыз.

• Ийгиликке жетишүүдө пландуу иштөө аябай маанилүү . Пландуу иш кылсак сөзсүз ийгиликке жетишебиз.

• Дароо жеңилип , баштаган ишинизди жарым жолдо таштабагын. Жеңилүүнүн эң биринчи себептеринен бири сабырсыздык менен баштаган иштин аягына жеткирбегендик болуп саналат.

• Өтө көп окушун жана иштешин керек. Келечек бош олтургандыгы эмес.

• Зеригүүнүн дарысы иш менен алек болуу. Бош убакыт сыгылууга алып келет.

• “Улуу адам” болуунун бедели бар. Улуу адамдар “Улуу адам” болууну каалаган инсандардын арасынан чыгат.

• Улуу (чоң) адамдардын улуу идеалдары, ал эми кичине адамдардын болсо, кичине каалоолору бар.

• Ийгиликсиздикке кабылбастан ийгилик келбейт. Ийгиликсиздик , ийгилик үчүн бир башталгыч.

• Жеңилүүдөн корккон , ийгиликти узактан туруп тамаша кылууга мажбур болот.

• Ири (чоң же улуу) ойлонуп, чоң-чоң идеалдарга талапкер болунуз. Ири ойлоонуу, мээни жана акыл-эсти өнүктүрөт, жөндөмдүүлүктү арттырат.

• Кемчиликсиздикти эмес, ийгиликти мүдөө кылыңыз. Кемчиликсиздик кемчиликтер менен, ал эми ийгилик да ийгиликсиздик менен башталат.

• Башкалардан үлгү алыңыз. Бирок күзгүсү эмес, өзүнүз болгонго аракет кылыңыз.

• Уйкуңузду көзөмөлгө алгандыгыңыз, жетишээрлик денгээлде уйкуну адатка айландыруунүз , ийгиликке жетүүгө маанилүү роль ойнойт. Уйкунун кулу болбогондор, уйкудан уурдаган сааттарын иштөөгө арнагандар ийгиликтин астында баруусу шарт эмес. Себеби ийгилик адардын астына келет.

• Сизди ийгиликке алып барган достук тайпасын тандагын. Жумушуна жана окууна тоскоолдук кылган досдордон алыс болгун.

• Үй-бүлөдө бейпилдик жана система түзгүн. Себеби бейпил бир үй-бүлө ийгиликке ылайктуу чөйрө түзөт.

• Канчалык бай болсон , акчаң үнөмдүү колдонууну адатка айландыргын. Себеби киреше канчалык көп болсо да, чыгашага акча жетиштире албай каласын.

• Ар бир инсандын дүйнөсүндө бир жөндөмдүүлүгү бар. Аны таап чыгаргын.

• Ар бир инсандын рухунда ойготууну күткөн дөө жагат. Ал дөөнү ойготкун.

• Бүгүнкү күндүн ишин эртеңкиге калтырбагын, себеби эртеңки күндүн да өзүнө жараша ишии болот.

• Ден соолукта болууга маани бергин. Ден соолуктун ийгиликтегииролу талашсыз.

• Керексиз коркуудан жана санаркоодон алыс болгун. Жөнөкөй ачууланууларды тезинен унуткун. Сенин ачуунду келтирген бул окуянын арзып арзыбагандыгын жакшылап ойлонгун.

• Буулукканыңда , ал жерден алыстагын жана саякатка чыккын.

• Жөндөмдүлүгүнө карап максат койгун. Иштеринди мына ушул максатка ылайык пландагын. Баштаган ишинди эч качан эртенкиге калтырбагын жана пландап жүз бурбагын.

• Бир темада жетик болгондо аракет кылгын жана бир тармакта бышканча аракеттенгин. Унутпагын баардык нерсени кылууну каалаган, эч нерсе кыла албайт.

• Иш планды мандайына асып кой. Күндө кечинде эмнелерди кылгандыгынды эсеп- кысап кылгын жана планын менен салыштырган.

• Иштөө жана окуу үчүн ынгайлуу жер жана убакыт издегин. Ийгиликке жетишүүнү каалаган инсан үчүн кандай гана жер кандай гана убакыт болбосун баары ынгайлуу.

• Проьлемаларды жана ийгиликке жетише турган иштеринди бөлүктөргө бөлгүн. Эң кичинесинен эң чоңуна карай бир жол издегин. Кичине иштерди аткарып жатканда чоң иштерге да каалоо артатю

• Иштеп жатып эс алгын, эс алып жатып иштегин.

• Ишине кыйынчылыктарга туш болгондо корпогун. Унутпа эң маанилүү ийгиликтер эң кыйын тоскоолдуктардан кийин келет.

Жашоодо ийгиликке жетүүнүн жолдорун билүү, ийгиликке жеткенчелик маанилү. Ийгиликке жетүү жолдорун билген инсан, бир жолу эмес, ар дайым ийгиликке жектишет.

Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Су!

Сабактын максаты:

• Окуучулар ар бир ишке маани бериш керек экендигин билишет.

• Ар бир ишине маани берүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Эмгекчилдикке , баамчылдыкка үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Франклин Русевелт.

Коомдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн а Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Кылган ишине маани бергин!

Сабактын максаты:

• Окуучулар ар бир ишке маани бериш керек экендигин билишет.

• Ар бир ишине маани берүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Эмгекчилдикке , баамчылдыкка үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Франклин Русевелт.

Коомдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн а Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Кылган ишине маани бергин!

Сабактын максаты:

• Окуучулар ар бир ишке маани бериш керек экендигин билишет.

• Ар бир ишине маани берүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Эмгекчилдикке , баамчылдыкка үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Ийгиликтин эң жакшысы жана эң жогоркусу , өз ишин мыкты аткаргандык .

Франклин Русевелт.

Коомдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн а

омдо кийинишинен жасаган ишине , олтуруп турганынан сүйлөшүнө чейин, ар бир кыймыл аракетин баалаган инсандар бар. Бул чындыгында сүйөбүз жана баалайбыз, бирок бул даражага кантип жеткендигин тууралуу эч ойлонбойбуз . Чындыгында, ар бир ишин көнүл коюу менен аткаргандар жана тырышчаактык үлгүлүү инсандар. Кемчиликтүү, башкача айтканда жарым- жартылай болгон иш адамдын жан дүйнөсүн ырахатсыз кылат. Эң жакшы денгээлде аткарылган бир иш алып келген сыйлык жана куттуктоолор адамга бактылуулук жана бейпилдик тартуулайт. Ошондуктан, баштаган ишке маани берилүүсү жана көнүл коюлуусу керек жана эң жакшы денгээлде болуусу үчүн а

Максатын туура коё албаган кемеге эч бир шамал жардам бере албайт.

Конфуций

Көрүп тургандай эле максат - кылынуусу керек болгон бир ишти соңуна чыгаруу болуп саналат. Мүдөө – болсо баруу керек болгон жер. Бул эки термин , бири -бирин толуктаган маанилүү элементтер . Инсандын каалаган натыйжага жетүүсү үчүн төмөндөгү эки суроого ачык жана так жооп берүү керек:

1. Максатымды жана мүдөөмдү туура белгиленгенминби ?

2. Жашоомду бул максатка жана мүдөөмө ылайыктуу пландай алганмынбы?

Ар бир инсан жашоодо эмне боло тургандыгына жана эмнени каалап жаткандыгына чечим чыгаруусу керек. Эмне үчүн окуп жатат? Өзү тандаган окууну бүткөндөн кийин эмне болууну каалап жатат? Өзү каалаган жерге жеткенден кийин бактылуу боло ала тургандыгына жана бардык проблемаларынын чечиле тургандыгына канчалык даражада ишенүүдө? Келечегине байланыштуу маалыматтарды кимден же болбосо кимдерден алуусу керек? Досторунун, мугалиминин, ата- энесинин жана туугандарынын сунуштары канчалык даражада туура жана так? Булардын кайсынысы этибарга алынуусу керек?

Бардык мына ушундай суроолор инсандын башын толтурат, кээ бир убакытта ичинен чыга албай турган даражада депрессия жана чечкинсиздикти пайда кылат.

Мындай учурда эмне кылуу керек? Депрессияга түшүүгө жана буларды проблема кылууга эч кажет жок.

Төмөндөгүдөй кылуу керек:

• Алгач өзүндүн талантарыны белгилеп алуу зарыл

• Бул талантарын менен эмнелерди кыла аласын мына ошого чечимиңди чыгаргын. Башкача айтканда тармакта ийгиликке житишүүгө ишенесин? Бул маселеде өзүндүн көз карашынды такта.

Так илимдерге жетишээрлик денгээлде кызуу жок болсо , гуманитардык тармактарда чечим чыгаруу керек болот. Гуманитардык тармакта кетүүгө чечим чыгарсаң дарыгер болууну максат кылуу орунсуз.

• Тандаган тармактагы тиешелүү каалаган кесиптерди белгиле

• Тармакка тиешелүү максат мүдөөндү белгилеп жатып төмөндөгү пукттарга көнүл бур.

• Тандаган тармагын иштеген бир ошол кесиптин ээси менен сүйлөшкүн (профессоналы ) сүйлөшкүн.

• Өзүндүн талантарынды ошол ишке ылайыктуу болуп болбогондугун жакшы эсептеп чыгаргын.

• Тажрыйбалуу жана өз ишин мыкты билген мугалимдердин көз караштарын сурагын

• Аныкталарды тизмектеп бир тармакка тиешелүү чечимди ортого кой.

• Чечим түзүп жатып, максатын жана мүдөөзүң ар тараптуу канааттандырарлык болсун. Башкача айтканда тандай турган максатың жана мүдөзүң эки жагынан канаатандырарлык болушу керек. Алар:

Тандай турган кесибиң же болбосо өзүнүз каалаган иш сизге жетишээрлик пайда алып кериши керек. Башкача айтканда акча. Ошол ишти кылып жатып өзүны рахат алышын жана каалоо менен жасашын керек. Ошол эле учурда ал ишти кылып жатап , коомго да пайдалуу болушун керек. Бекиткен максатын 100 %сизди канаатттандырбашы мүмкүн Тактап айтканда, 100%канааттандырышы да күтүлбөйт. Кирешеси көп жана зыяндары аз болгонунун бир тандоо себеби болгондугун унутпагын.

Тандаган максатынды ашыруу үчүн жана жетүүгө эмнелерди кылуу керек?

Максатын белгилүү болсо, анда иштин маанилүү бир бөлүгү артта калды дегендик. Аракет болсо, белгилүү бир тартиптин айланасында болбосо, каалаган натыйжага жетүүгө болбойт. Кээ бир окуучулар максатын белгилеп мүдөөсүнө максатына айкалыштырса да, муну аткара албай жатышат. Муну төмөндөгүчө ачыкташат.

• “Эмгектенишим керектигин билемин, бирок кыла албай жатам”

• “Китебими ачам, бирок окуй албай жатам”

• “Сабак даярдаган столума отуруу жана китептерими ачуу, мен үчүн өлүмдөй сезилет”.

• “Эгер апам менен адамдын көзөмөлү болбосо , эч окубайм”.

Сабак окуунун оор көрүнүүсүнүн кээ бир себептерибар.

Алар төмөндөгүдөй

• Ден соолук проблемалары бар.

• Психологиялык проблемалары бар.

• Кайсы бир окуянын таасиринде болушу мүмкүн .

• Айланасындагы достору баш аламан тартипсиз, алардын таасири астында калышы мүмкүн.

• Мектебин классын жана мугалимин сүйбөйт.

• Системалуу окуу тартиби жок.

• Ийгиликсиз болуу коркунучунда

• Өзүнө жол көрсөтө турган адам таппай жатышы мүмкүн. Максатына жетүү үчүн жогорудагы проблемалар чечүү керек.

Максатына жетүү үчүн төмөндөгү иштерди аткаруу зарыл.

• Максатына жетүү үчүн кылына турган иштеринди белгилеп , пландаштыргын. Күнүмдүк , жумалык, айлык жана жылдык түрдүүчө пландарды түзгүн жана сөзсүз түрдө ана аикаргын.

• Ишинди орундатуу үчүн ал ишти бир гана сиз аткара ала турганыңды жана башкасынын бир мүмкүнчүлүк менен да аткара албай тургандыгын, мүмкүн эмес экендигин ишенишин керек.фув

• Иштеринде канчалык ийгиликке жетишкендигин натыйжагаларга карап туруп билсең болот.

• Досторунду жакшы тандагын, досторун сени окууга үндөп жатабы же тескерисинче тоскоол болуп жатабы? Бул нерсеге көнүл бургун. Эгер тоскоол болуп жатса тезинен ал досторун менен коштош.

Сабактын темасы: Максатыбыз белгилүү болсун.

Сабактын максаты:

• Окуучулар максат коюунун маанисин түшүнүшөт.

• Максатка жетүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Максатын туура коё албаган кемеге эч бир шамал жардам бере албайт.

Конфуций

Көрүп тургандай эле максат - кылынуусу керек болгон бир ишти соңуна чыгаруу болуп саналат. Мүдөө – болсо баруу керек болгон жер. Бул эки термин , бири -бирин толуктаган маанилүү элементтер . Инсандын каалаган натыйжага жетүүсү үчүн төмөндөгү эки суроого ачык жана так жооп берүү керек:

1. Максатымды жана мүдөөмдү туура белгиленгенминби ?

2. Жашоомду бул максатка жана мүдөөмө ылайыктуу пландай алганмынбы?

Ар бир инсан жашоодо эмне боло тургандыгына жана эмнени каалап жаткандыгына чечим чыгаруусу керек. Эмне үчүн окуп жатат? Өзү тандаган окууну бүткөндөн кийин эмне болууну каалап жатат? Өзү каалаган жерге жеткенден кийин бактылуу боло ала тургандыгына жана бардык проблемаларынын чечиле тургандыгына канчалык даражада ишенүүдө? Келечегине байланыштуу маалыматтарды кимден же болбосо кимдерден алуусу керек? Досторунун, мугалиминин, ата- энесинин жана туугандарынын сунуштары канчалык даражада туура жана так? Булардын кайсынысы этибарга алынуусу керек?

Бардык мына ушундай суроолор инсандын башын толтурат, кээ бир убакытта ичинен чыга албай турган даражада депрессия жана чечкинсиздикти пайда кылат.

Мындай учурда эмне кылуу керек? Депрессияга түшүүгө жана буларды проблема кылууга эч кажет жок.

Төмөндөгүдөй кылуу керек:

• Алгач өзүндүн талантарыны белгилеп алуу зарыл

• Бул талантарын менен эмнелерди кыла аласын мына ошого чечимиңди чыгаргын. Башкача айтканда тармакта ийгиликке житишүүгө ишенесин? Бул маселеде өзүндүн көз карашынды такта.

Так илимдерге жетишээрлик денгээлде кызуу жок болсо , гуманитардык тармактарда чечим чыгаруу керек болот. Гуманитардык тармакта кетүүгө чечим чыгарсаң дарыгер болууну максат кылуу орунсуз.

• Тандаган тармактагы тиешелүү каалаган кесиптерди белгиле

• Тармакка тиешелүү максат мүдөөндү белгилеп жатып төмөндөгү пукттарга көнүл бур.

• Тандаган тармагын иштеген бир ошол кесиптин ээси менен сүйлөшкүн (профессоналы ) сүйлөшкүн.

• Өзүндүн талантарынды ошол ишке ылайыктуу болуп болбогондугун жакшы эсептеп чыгаргын.

• Тажрыйбалуу жана өз ишин мыкты билген мугалимдердин көз караштарын сурагын

• Аныкталарды тизмектеп бир тармакка тиешелүү чечимди ортого кой.

• Чечим түзүп жатып, максатын жана мүдөөзүң ар тараптуу канааттандырарлык болсун. Башкача айтканда тандай турган максатың жана мүдөзүң эки жагынан канаатандырарлык болушу керек. Алар:

Тандай турган кесибиң же болбосо өзүнүз каалаган иш сизге жетишээрлик пайда алып кериши керек. Башкача айтканда акча. Ошол ишти кылып жатып өзүны рахат алышын жана каалоо менен жасашын керек. Ошол эле учурда ал ишти кылып жатап , коомго да пайдалуу болушун керек. Бекиткен максатын 100 %сизди канаатттандырбашы мүмкүн Тактап айтканда, 100%канааттандырышы да күтүлбөйт. Кирешеси көп жана зыяндары аз болгонунун бир тандоо себеби болгондугун унутпагын.

Тандаган максатынды ашыруу үчүн жана жетүүгө эмнелерди кылуу керек?

Максатын белгилүү болсо, анда иштин маанилүү бир бөлүгү артта калды дегендик. Аракет болсо, белгилүү бир тартиптин айланасында болбосо, каалаган натыйжага жетүүгө болбойт. Кээ бир окуучулар максатын белгилеп мүдөөсүнө максатына айкалыштырса да, муну аткара албай жатышат. Муну төмөндөгүчө ачыкташат.

• “Эмгектенишим керектигин билемин, бирок кыла албай жатам”

• “Китебими ачам, бирок окуй албай жатам”

• “Сабак даярдаган столума отуруу жана китептерими ачуу, мен үчүн өлүмдөй сезилет”.

• “Эгер апам менен адамдын көзөмөлү болбосо , эч окубайм”.

Сабак окуунун оор көрүнүүсүнүн кээ бир себептерибар.

Алар төмөндөгүдөй

• Ден соолук проблемалары бар.

• Психологиялык проблемалары бар.

• Кайсы бир окуянын таасиринде болушу мүмкүн .

• Айланасындагы достору баш аламан тартипсиз, алардын таасири астында калышы мүмкүн.

• Мектебин классын жана мугалимин сүйбөйт.

• Системалуу окуу тартиби жок.

• Ийгиликсиз болуу коркунучунда

• Өзүнө жол көрсөтө турган адам таппай жатышы мүмкүн. Максатына жетүү үчүн жогорудагы проблемалар чечүү керек.

Максатына жетүү үчүн төмөндөгү иштерди аткаруу зарыл.

• Максатына жетүү үчүн кылына турган иштеринди белгилеп , пландаштыргын. Күнүмдүк , жумалык, айлык жана жылдык түрдүүчө пландарды түзгүн жана сөзсүз түрдө ана аикаргын.

• Ишинди орундатуу үчүн ал ишти бир гана сиз аткара ала турганыңды жана башкасынын бир мүмкүнчүлүк менен да аткара албай тургандыгын, мүмкүн эмес экендигин ишенишин керек.фув

• Иштеринде канчалык ийгиликке жетишкендигин натыйжагаларга карап туруп билсең болот.

• Досторунду жакшы тандагын, досторун сени окууга үндөп жатабы же тескерисинче тоскоол болуп жатабы? Бул нерсеге көнүл бургун. Эгер тоскоол болуп жатса тезинен ал досторун менен коштош.

• Үйрөнүүнү жана үйрөнүү куралдарын өздөштүргүн.

• Катардагы эле жана ойду келди эмес , илимий жана метод менен иштегин.

• Тажрыйбалуу мугалимдерден кеп-кенештерине көңү бур.

• Ата- энең менен кагалашпаган , алардын моралдык жана материалдык колдоолорун алгын. Тартиптүү бир үй –бүлөлүк жашооңуз болсун. Тартиптүү үй -бүлө жашоосу ийгиликти арттырат.

• Ийгиликсиз болгонунда үрөйүн учпасын. Себеби ийгиликсиздик , ийгиликке жетүү үчүн өтө маанилүү башталгыч.

• Ийгиликтин , программалуу , үзгүлтүксүз жана бир калыпта иштөөнүн натыйжасында болорун унутпа.

• Убакытты туура пайдалангын. “Кийинчерээк кылына турган иштин, эч кылынбай турган иш болгондугун “ унутпаңыз .

• Өз кесибин мыкты билген адамдардан жардам сурагын.

• Мүмкүн болушунча билим берүү технологиясын колдонгун . Ар дайым, адамды чыныгы максатынан четтеткен бош эле оюн күлкү жана убакыт өлтүрүү каалоосу болушу мүмкүн . Эң биринчи инсандын напси жана сезимдери бул нерсени каалайт.

Инсан, ар дайым максатын акылында жана жүрөгүндө тута алса, булардын таасиринден өзүнү куткара алат.

Эгер тескерисинче болсо сезимдериңизге жана напсиңди жана турган бош нерселер менен алек болобуз. Окууну каалап жатып, бирок окуй албай жаткан окуучулардын көпчүлүгү, окуу үчүн өздөрүнө тиешелүү чындыгында кабыл алган бир себептери болбогондор . Ушундай бир окуучуларга, жакшы досторду тандап, иштөө программаларын түзүүгө жана аны аткарууларына кенеш беребиз.

Аябай маанилүү бир жаращты ийгиликке жетишүү үчүн көптөгөн тер төгүүнү жана бир канча кыйынчылыктарды талап кылгандыгы чындык. Терлебестен жана кыйынчылык көрбөстөн ийгиликке жетишүү мүмкүн эмес. Бир жарышка катышсан мына ушул нерселерди көз алдыбызга алуубуз керек.

Жогорудагы жумуштарды аткарууда кыйналып жатсан окуучулар болсо , бир канча достору менен күнүмдүк же жумалык бир канча иш аракеттерди пландаштырып биргеликте аткаруулары керек . Эгерде жакшы достор тандалган болсо, программаны женилдештирет жана ийгиликтерди арттырат.

Эч унутулбашы керек, ийгиликке жетүүдөн башка чарабыз болбогон бир доордо жашап жатабыз. Ийгиликсиздикке эч ким сыйлык бербейт . Башкаларынын ийгиликтерине жашынып жана аны менен сыймыктануу болсо, пайдасыз.

тулгонтемаларжонундокайталоо

Байыркы Индия мамлекети

Байыркы

Египет мамлекети

Байыркы Кытай

Тарбиялык сааттын иштелмеси

Сабактын темасы: Максатыбыз белгилүү болсун.

Сабактын максаты:

• Окуучулар максат коюунун маанисин түшүнүшөт.

• Максатка жетүүгө аракет кылууну үйрөнүшөт.

• Өз ойрорун эркин айта алышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат

• Өзүнүн ойлорун так билдирет

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө тура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары .

Жекече иштөө жуптарда иштөө

Сабакка керектүү ресурстар:

Интернет булактардан алынган маалыматтар, текстер, кара калем

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат

Сабактын жүрүшү: Психологиялык машыгуу Физикалык машыгуу

Максатын туура коё албаган кемеге эч бир шамал жардам бере албайт.

Конфуций

Көрүп тургандай эле максат - кылынуусу керек болгон бир ишти соңуна чыгаруу болуп саналат. Мүдөө – болсо баруу керек болгон жер. Бул эки термин , бири -бирин толуктаган маанилүү элементтер . Инсандын каалаган натыйжага жетүүсү үчүн төмөндөгү эки суроого ачык жана так жооп берүү керек:

1. Максатымды жана мүдөөмдү туура белгиленгенминби ?

2. Жашоомду бул максатка жана мүдөөмө ылайыктуу пландай алганмынбы?

Ар бир инсан жашоодо эмне боло тургандыгына жана эмнени каалап жаткандыгына чечим чыгаруусу керек. Эмне үчүн окуп жатат? Өзү тандаган окууну бүткөндөн кийин эмне болууну каалап жатат? Өзү каалаган жерге жеткенден кийин бактылуу боло ала тургандыгына жана бардык проблемаларынын чечиле тургандыгына канчалык даражада ишенүүдө? Келечегине байланыштуу маалыматтарды кимден же болбосо кимдерден алуусу керек? Досторунун, мугалиминин, ата- энесинин жана туугандарынын сунуштары канчалык даражада туура жана так? Булардын кайсынысы этибарга алынуусу керек?

Бардык мына ушундай суроолор инсандын башын толтурат, кээ бир убакытта ичинен чыга албай турган даражада депрессия жана чечкинсиздикти пайда кылат.

Мындай учурда эмне кылуу керек? Депрессияга түшүүгө жана буларды проблема кылууга эч кажет жок.

Төмөндөгүдөй кылуу керек:

• Алгач өзүндүн талантарыны белгилеп алуу зарыл

• Бул талантарын менен эмнелерди кыла аласын мына ошого чечимиңди чыгаргын. Башкача айтканда тармакта ийгиликке житишүүгө ишенесин? Бул маселеде өзүндүн көз карашынды такта.

Так илимдерге жетишээрлик денгээлде кызуу жок болсо , гуманитардык тармактарда чечим чыгаруу керек болот. Гуманитардык тармакта кетүүгө чечим чыгарсаң дарыгер болууну максат кылуу орунсуз.

• Тандаган тармактагы тиешелүү каалаган кесиптерди белгиле

• Тармакка тиешелүү максат мүдөөндү белгилеп жатып төмөндөгү пукттарга көнүл бур.

• Тандаган тармагын иштеген бир ошол кесиптин ээси менен сүйлөшкүн (профессоналы ) сүйлөшкүн.

• Өзүндүн талантарынды ошол ишке ылайыктуу болуп болбогондугун жакшы эсептеп чыгаргын.

• Тажрыйбалуу жана өз ишин мыкты билген мугалимдердин көз караштарын сурагын

• Аныкталарды тизмектеп бир тармакка тиешелүү чечимди ортого кой.

• Чечим түзүп жатып, максатын жана мүдөөзүң ар тараптуу канааттандырарлык болсун. Башкача айтканда тандай турган максатың жана мүдөзүң эки жагынан канаатандырарлык болушу керек. Алар:

Тандай турган кесибиң же болбосо өзүнүз каалаган иш сизге жетишээрлик пайда алып кериши керек. Башкача айтканда акча. Ошол ишти кылып жатып өзүны рахат алышын жана каалоо менен жасашын керек. Ошол эле учурда ал ишти кылып жатап , коомго да пайдалуу болушун керек. Бекиткен максатын 100 %сизди канаатттандырбашы мүмкүн Тактап айтканда, 100%канааттандырышы да күтүлбөйт. Кирешеси көп жана зыяндары аз болгонунун бир тандоо себеби болгондугун унутпагын.

Тандаган максатынды ашыруу үчүн жана жетүүгө эмнелерди кылуу керек?

Максатын белгилүү болсо, анда иштин маанилүү бир бөлүгү артта калды дегендик. Аракет болсо, белгилүү бир тартиптин айланасында болбосо, каалаган натыйжага жетүүгө болбойт. Кээ бир окуучулар максатын белгилеп мүдөөсүнө максатына айкалыштырса да, муну аткара албай жатышат. Муну төмөндөгүчө ачыкташат.

• “Эмгектенишим керектигин билемин, бирок кыла албай жатам”

• “Китебими ачам, бирок окуй албай жатам”

• “Сабак даярдаган столума отуруу жана китептерими ачуу, мен үчүн өлүмдөй сезилет”.

• “Эгер апам менен адамдын көзөмөлү болбосо , эч окубайм”.

Сабак окуунун оор көрүнүүсүнүн кээ бир себептерибар.

Алар төмөндөгүдөй

• Ден соолук проблемалары бар.

• Психологиялык проблемалары бар.

• Кайсы бир окуянын таасиринде болушу мүмкүн .

• Айланасындагы достору баш аламан тартипсиз, алардын таасири астында калышы мүмкүн.

• Мектебин классын жана мугалимин сүйбөйт.

• Системалуу окуу тартиби жок.

• Ийгиликсиз болуу коркунучунда

• Өзүнө жол көрсөтө турган адам таппай жатышы мүмкүн. Максатына жетүү үчүн жогорудагы проблемалар чечүү керек.

Максатына жетүү үчүн төмөндөгү иштерди аткаруу зарыл.

• Максатына жетүү үчүн кылына турган иштеринди белгилеп , пландаштыргын. Күнүмдүк , жумалык, айлык жана жылдык түрдүүчө пландарды түзгүн жана сөзсүз түрдө ана аикаргын.

• Ишинди орундатуу үчүн ал ишти бир гана сиз аткара ала турганыңды жана башкасынын бир мүмкүнчүлүк менен да аткара албай тургандыгын, мүмкүн эмес экендигин ишенишин керек.фув

• Иштеринде канчалык ийгиликке жетишкендигин натыйжагаларга карап туруп билсең болот.

• Досторунду жакшы тандагын, досторун сени окууга үндөп жатабы же тескерисинче тоскоол болуп жатабы? Бул нерсеге көнүл бургун. Эгер тоскоол болуп жатса тезинен ал досторун менен коштош.

• Үйрөнүүнү жана үйрөнүү куралдарын өздөштүргүн.

• Катардагы эле жана ойду келди эмес , илимий жана метод менен иштегин.

• Тажрыйбалуу мугалимдерден кеп-кенештерине көңү бур.

• Ата- энең менен кагалашпаган , алардын моралдык жана материалдык колдоолорун алгын. Тартиптүү бир үй –бүлөлүк жашооңуз болсун. Тартиптүү үй -бүлө жашоосу ийгиликти арттырат.

• Ийгиликсиз болгонунда үрөйүн учпасын. Себеби ийгиликсиздик , ийгиликке жетүү үчүн өтө маанилүү башталгыч.

• Ийгиликтин , программалуу , үзгүлтүксүз жана бир калыпта иштөөнүн натыйжасында болорун унутпа.

• Убакытты туура пайдалангын. “Кийинчерээк кылына турган иштин, эч кылынбай турган иш болгондугун “ унутпаңыз .

• Өз кесибин мыкты билген адамдардан жардам сурагын.

• Мүмкүн болушунча билим берүү технологиясын колдонгун . Ар дайым, адамды чыныгы максатынан четтеткен бош эле оюн күлкү жана убакыт өлтүрүү каалоосу болушу мүмкүн . Эң биринчи инсандын напси жана сезимдери бул нерсени каалайт.

Инсан, ар дайым максатын акылында жана жүрөгүндө тута алса, булардын таасиринден өзүнү куткара алат.

Эгер тескерисинче болсо сезимдериңизге жана напсиңди жана турган бош нерселер менен алек болобуз. Окууну каалап жатып, бирок окуй албай жаткан окуучулардын көпчүлүгү, окуу үчүн өздөрүнө тиешелүү чындыгында кабыл алган бир себептери болбогондор . Ушундай бир окуучуларга, жакшы досторду тандап, иштөө программаларын түзүүгө жана аны аткарууларына кенеш беребиз.

Аябай маанилүү бир жаращты ийгиликке жетишүү үчүн көптөгөн тер төгүүнү жана бир канча кыйынчылыктарды талап кылгандыгы чындык. Терлебестен жана кыйынчылык көрбөстөн ийгиликке жетишүү мүмкүн эмес. Бир жарышка катышсан мына ушул нерселерди көз алдыбызга алуубуз керек.

Жогорудагы жумуштарды аткарууда кыйналып жатсан окуучулар болсо , бир канча достору менен күнүмдүк же жумалык бир канча иш аракеттерди пландаштырып биргеликте аткаруулары керек . Эгерде жакшы достор тандалган болсо, программаны женилдештирет жана ийгиликтерди арттырат.

Эч унутулбашы керек, ийгиликке жетүүдөн башка чарабыз болбогон бир доордо жашап жатабыз. Ийгиликсиздикке эч ким сыйлык бербейт . Башкаларынын ийгиликтерине жашынып жана аны менен сыймыктануу болсо, пайдасыз.

тулгонтемаларжонундокайталоо

Байыркы Индия мамлекети

Байыркы

Египет мамлекети

Байыркы Кытай

7-класс Орто кылым тарыхы 7.09.2015-ж.

Сабактын темасы: Ыйык Рим империясы жана анын коншулары . Сабактын максаты:

• Окуучулар Ыйык Рим империясынын жана анын коншулары герман, кельт урууларынын келип чыгышы , жөнүндө маалымат алышат.

• Окуучулар аталган тема боюнча өз ой жүгүртүүсүн, тарыхый тилде сүйлөөнү үйрөнүшөт.

• Окуучула р орто кылым тарыхты билүүгө, изилдөөгө, багытталышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат.

• Өзүнүн ойлорун так билдирет.

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө туура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары:

Жекече иштөө, жуптарда иштөө.

Сабакка керектүү ресурстар:

Окуу китептери,, кара карандаш, смайлык, саясий жана контур карта колдонмо дептерлер.

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар, темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат.

Сабактын журушу: 1) Психологиялык машыгуу.

2) Физикалык машыгуу.

О

Адам коомунун келип чыгышы

Неолит тонкорулушу.

тулгон темалар жонундо кайталоо

Байыркы Индия мамлекети

Байыркы

Египет мамлекети

Байыркы Кытай

Рим мамлекетини

Келип чыгышы

6-класс та байыркы тарыхта кайсы темалард Алгачкы коомдук окуганбыз? тирикчиликтин

Эзелки Греция

мамлекетинин

Кичи Азиянын жана

Кавказдын эзелки

мамлекети

•  

•    

•  

2. Онуккон феодалдык

мезгил XII-XVк.

Сонку феодалдык

мезгил XVI-XVII-к.

      

  



 

 



1. үүүүө

2. 

3. 

4. 

5. 



Ү



7-класс Орто кылым тарыхы 14.09.2015-ж.

Сабактын темасы: Феодалдык коомдын манызы

1. Сабактын максаты:

• Окуучулар феодалдык коомдун манызы, вассалдык мамилелер жонундо маалымат алышат.

• Окуучулар аталган тема боюнча өз ой жүгүртүүсүн, тарыхый тилде сүйлөөнү үйрөнүшөт.

• Окуучулар орто кылым тарыхты билүүгө, изилдөөгө, багытталышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат.

• Өзүнүн ойлорун так билдирет.

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө туура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары:

Жекече иштөө, жуптарда иштөө.

Сабакка керектүү ресурстар:

Окуу китептери,, кара карандаш, смайлык, саясий жана контур карта колдонмо дептерлер.

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар, темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат.

Сабактын журушу: 1) Психологиялык машыгуу.

2) Физикалык машыгуу.

Отулгон темалар жонундо кайталоо

Мен силерге откон тема боюнча 15 соз окуймун силер эстеп калганга аракет кылгыла

Фрея , кельт, каталаун талаасы, дружина, варвар, вандал, община, узун уйлор, галдар, галлия, Гай Юлий Цезарь, Римдиктер, Донар, Аттила, Хуннулар.

Феодалал деген созду чейин укансынарбы?

Жекече окуучулардын создорун угуу

Феодал- деген соз ду 18-кылымда француз агартуучулары тарабынан киргизилген. Жер ээлик Ондургуч ку чтор- ондуруш каражаттарынын жана аларды кыймылга келтирип жаткан адамдардын жыйындысы . Ондуруштук мамилелер – коомдук ондуруш процессинде адамдардын мамилелери, алмашуу жана болуштуруу.

Феодалдык коомдо негизге ондуруш каражаты - жер феодалдын жеке менчиги болгон.

Жерди пайдалангандыктары учун козкаранды дыйкандар аргасыздан торонун жерин айдап –себууго, оруп-жыюуга, дан бастырууга тийиш эле. Алар фелдалдардын уйун, кампалард ы, копуролорду курушкан, колмолоду тазалашкан. Дыйкандадын аялдары феодал учун кездемелерди токушуп, балдары токкойлордон козу-карындарды , момо-жемиштерди чогултушкан. Дыйкандардын феодалдын чарбасында бардык иштерди иштеши барщина деп аташкан.

9-11-кк. Батыш Европада феодалдык тузулуш эсептелинген.

Феодалдык шаты

Францияда бардык феодалдардын башчысы болуп король эсептелген.

Кароль

Герцогдор, графтар

Бышыктоо:

• Феодалимз деген эмне?

• Феодалдык тузулуштун мезгилинде кандай жаны коомдук таптар пайда болду?

• Барщина жана оброк деген эмне?

• Сеньор деген эмне?

• Эмне учун феодалдык бытырандылык пайда болгон?

• 

Ү



7-класс Орто кылым тарыхы 21.09.2015-ж.

Сабактын темасы: Франк мамлекеттеринин тузулушу жана куч алышы

1. Сабактын максаты:

• Окуучулар Франк мамлекетинин тузулушу, Хлодвигдин жасаган эрдиктери, Карл Мартеллдин башкаруусу, Улуу Карлдын журуштору жонундо маалымат алышат.

• Аталган тема боюнча өз ой жүгүртүүсүн, тарыхый тилде сүйлөөнү үйрөнүшөт.

• Окуучулар орто кылым тарыхты билүүгө, изилдөөгө, багытталышат.

Окуучунун милдеттери:

• Активдүү катышат.

• Өзүнүн ойлорун так билдирет.

• Алган маалыматтардын негизинде өздөрүнө туура жыйынтык чыгарышат.

Сабактын усулдук ыкмалары:

Жекече иштөө, жуптарда иштөө.

Сабакка керектүү ресурстар:

Окуу китептери,, кара карандаш, смайлык, саясий жана контур карта колдонмо дептерлер.

Алдын ала даярдык : Каана даярдалат таркатма материалдар, темага байланыштуу сөздүк сөздөр даярдалат.

С абактын журушу:

Франция деген олко жонундо укансынарбы? Жекече окуучулардын создорун угуу 451-жылы Каталаун талаасында Хуннулар менен салгылашкан. 498-жылы Хлодвиг 3 мин аскери менен христиан откон



507-511-жж. Сали мыйзамын Б иринчи королу Хлодвиг жаздырган башкарга

Болжол менен Хлодвиг 4 болунуп кеткен 511-ж. 500-жылы тузулгон.

Хлодвигдин тукумдары алыстап Карлл Мартелл Каролингдер- кеткенден кийин бийликке дин династиясы Карл Мартелл бийликке кеткен башталды

• 732-жылы Карл Мартелл оор куралданган атчан жоокери менен Пуатье шаарынын жанында арабдарды басып алуусун токтотуп, алардын аскерлерин талкалаган.

• 751-жылы Карл Мартелл дин баласы Пипин Короткий Рим папасынын макулдугу менен Суассондогу тоболдордун жыйынында король болуп жарыяланган.

• 768-жылы 814-жылга чеийин Франк мамлекетинин Пипиндин баласы Карл король болуп жарыяланган.

• Улуу Карл 50 жыл бийликке турган 30 жыл журуш жасаган.

• 800-жылы Улуу Карлга Ыйса пайгамбардын туулган кунуно карата Рим папасы Лев 3 Улуу Карлга тажы кийгизген.

• Улуу Карлдын мезгилинде мыйзамдар, буйруктар, жыйнактар, чыгаралган.

• Улуу Карл сарайына буткул Европадагы окумуштууу адамдарды чогултуп , алар менен ангемелешип , кенешип турган.

• 814-жылы Ахен шаарында Улуу Карл каза болгон.

• Улуу Карлдын мурасчылары –неберелери бири менен бири бийлик талашып, тынымсыз согушуп саясий бытырандылыкка жол беришкен.

Улуу Карл, Роланд, Пипин, Мартелл, Хлодвиг карата аларга синквейин тузгуло

Бышыктоо:

• Хлодвиг кандай жолдор менен бийликти башкарып турган?

• Кайсы жылы Хлодвиг христиан динин кабыл алган?

• Кимдин жардама менен Пипин бийликке келген ?

• Улуу Карл деген наамды эмне учун алган?

• Улуу Карлдын мамлекети анан олумунон кийин абалы кандай болгон?

• 

Ү