КИІЗ БАСУ ?АЗА?ТЫ? Т?Л ?НЕРІ

КИІЗ БАСУ ?АЗА?ТЫ? Т?Л ?НЕРІ

?ожа  Ахмет Ясауи атында?ы ?аза?-Т?рік  университеті

?Р дизайнерлер-суретшілер ода?ыны? м?шесі, магистр-о?ытушы

 Накбаева Альмира Боранхан?ызы

3-курс студенті А. Ахматкаримова 

Жалпы, киіз басу ежелден келе жат?ан д?ст?р, б?л ?нерді? бізді? заманымыз?а дейінгі ?асырларда ?аза? даласына ке?інен таралып кеткені м?лім. Б?л жерлерді мекен еткен ата-бабаларымыз киізден т?рлі б?йымдар жасайтын бол?ан. Мысалы, Пазыры? елді мекенінен киізден жасал?ан бедерлі, м?сінді б?йымдар табыл?ан. Сол себепті де киіз басу д?ст?рін осы ??тты мекенде пайда бол?ан деп топшылау?а толы? негіз бар. ?мыт болып бара жат?ан ескі д?ст?рді жа??ыртушы, т?л ?нерге талай ш?кіртті баулып ж?рген ?стазды? айтуынша, б?гінгі к?ні пима киіп, ?йіне текемет т?сейтін ?аза?тар жо? бол?анымен, киізден жасал?ан б?йымдар?а деген с?раныс бар екен. «Киіз басу ?аза?ты? т?л ?нері. Сонды?тан да оны ?олданыстан шы?ып ?алды деуге болмас. Керісінше, заман ?згеріп, ?олданысты? жа?а формасына енді. Я?ни ?олдану аясы ?ана ?згерген. Біріншіден, киізден т?рлі к?де сыйлар, ойыншы?тар, с?мкелер, ?шекей б?йымдарын жасау?а болады. Оны? ?зіндік технологиясы бар. Б?л - бірінші ба?ыт. Екінші ба?ыты ?желерімізді? киіз басу технологиясын ме?гере отырып, ежелгі киіз ?лгілерін жа??ырту. Мысалы, Пазыры?тан табыл?ан киізді? к?шірмесін жасап, м?ражай?а ?ойса?, тамаша болар еді. Эрмитажды? с?нін келтіріп т?р?ан Пазыры?тан табыл?ан картинаны? к?шірмесі елімізді? м?ражайында да т?руы шарт. Б?л бізді? келешек ?рпа??а ?ажет. Кейінгі жастар ата-бабаларыны? он сауса?ынан ?нер там?ан шебер бол?анын, заманауи технологиядан еш хабары жо? ежелгі адамдарды? керемет туынды тудыра білгенін ма?тан т?туы керек. К?пшілік м?ражайда тарихи ж?дігерлерді? т?пн?с?асы ?ана т?руы керек дегенді ал?а тартады. Біра? елді? б?ріне де Эрмитаж?а бару ба?ыты б?йыра бермейді ?ой. Бізде Пазыры? ?ор?анынан табыл?ан киізді?, а??у м?сініні? к?шірмелері де бар.

 М?ндай д?ниені к?збен к?руді? ?зі ?лкен ?анибет. «Таби?и т?стерді? ?йлесімдік табуы ?шін ж?нні? сапасы жа?сы болуы керек. ?кінішке ?арай, б?гінгі к?ні ж?нні? к?тімі нашарла?ан. Негізі, ?аза? хал?ы ж?нге ?лкен м?н беріп, киіз баспас б?рын ж?нді ?бден тазалайтын бол?ан. Тіпті ?ойды? ж?нін ?ыр?ылмай жатып-а? к?тімілдейтін. ?ыстан шы??ан ?ойды? ж?нін «?лі ж?н» деп к?п менсіне бермеген олар, ?ойды? к?згі ж?нін пайдаланатын. ?ыры?пас б?рын ?ойды ?зенге т?сіріп, біраз то?ытып алатын бол?ан. Ал ?азір ?кінішке ?арай, ж?нге сондай м?н беріліп жат?ан жо?. О?ан ж?нді сатып алатын кезде к?з жеткіздік. Далада ж?рген мал бол?анды?тан, ж?нні? таза т?руы м?мкін емес шы?ар. Біра? нем??райлы ?арау?а та?ы болмайды ?ой. ?рине, б?л ?аза? хал?ы ?шін ?рескел к?рінуі м?мкін. ?йткенмен, тым болмаса ежелгі салтымыз бойынша ж?нді к?те білсек, арты? болмас еді» дегім келеді. Киіз басу?а ?атысты ырымдар мен салт-д?ст?рлер ескі заманда ?алып ?ой?анымен, технологиясы к?п ?згеріске ?шырай ?оймады. Білектеу, ала?андау, ?арпу сынды ?дістерді? кейбіреуі ?ана ?олданыстан шы?ып ?ал?аны болмаса, жасалу процесі сол к?йінде. Сондай-а? б?рындары киіз басу?а шымши пайдаланылса, ?азір оны? орнын бедерлі целлофан бас?ан. ?желеріміз пайдалан?ан сыпыр?ыш та б?гінгі к?ні ?олданыстан шы?ып ?алыпды. ?азір оны? орнына су себетін ??рыл?ылар пайдаланылады. «?азір т?рлі ??ралдар пайда болып, кейбір ?дістер ?олданыстан шы?ып ?ал?ан. Жалпы, киіз басу технологиясын ?р ??ірге б?ліп ?арастыру?а болады. ?йткені ?р айма?ты? ?зіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Батыс ?аза?станда киізді? оюлары мен ?рнектері ?са?тау болып келеді. Сонымен ?атар ол жа?та?ылар ?рнекті т?семні? астына ?ояды, ал о?т?стіктегілер бірінші т?семін ?ойып, содан со? ?рнегін салады. Сонды?тан да біз «осы ?діс ?олданыстан шы?ып ?ал?ан» деп на?ты айта алмаймыз. ?йткені ?р ??ір б?л орайда т?рлі ?дістерді ?олданады. Ал ?мыт бол?ан д?ст?рімізді ?лтты? ?нер ар?ылы ке?інен насихаттау?а м?мкіндігіміз жетеді. Осындай, ?лтты? ?нерге ден ?ой?ан шебер маша?аты к?п б?л саланы та?дауыны? себебін былай т?сіндірді: «С?лу суретке деген ?ызы?ушылы? ?анмен берілген десем, арты? айтпаймын. Сондай-а? б?л ?нерге шетелдіктерді? к??ілі ерекше. Тіпті ?лыбританияда осы?ан орай арнайы ?йым ашыл?ан. Б?л ?йым ?лем ?ол?нерлеріні? басын ?осып, симпозиумдар ?ткізіп, ?лем суретшілеріні? бір-бірімен пікірлесіп, т?жірибе алмасуына жол ашып жатыр. ??дай?а ш?кір, елімізде де ?ол?нер шеберлерін насихаттау ж?мыстары ?ол?а алына бастады

    ?аза? хал?ы сонау заманнан бері мал шаруашылы?ымен ?атар к?нделікті ?мірде ?олданылатын ?ажетті ??рал-жабды?тармен ?амтамасыз ететін ?й к?сіпшілігімен де ты?ыз айналыс?ан. ?азіргі заманмен салыстыр?анда оларды? к?сібі химиялы? ?оспасы жо?, я?ни таби?и заттардан жасалынды. К?шпелі ?мірге лайы?талып жасал?ан заттар ?азірге шейін пайда?а асып келеді, аспа?андары бабаларымызды? к?зі ретінде м?ражайларда са?талуда. ?арапайым ?амшыны ?ана алып ?араса?, т?рлі ?рім т?рлері мен ою-?рнектермен ?спеттеліп жасалын?ан.  Ал, к?рделі ??рылымды киіз ?й с?улеттік, ??рылымды? тарапынан ?те шебер жасалын?ан, сол заманны? на?ыз к?сіби архитекторы ойлап тап?ан десек ?ателеспеспіз.

  ?аза? киізді ?аза??йді? жабулары ?шін, текемет не сырма? ретінде т?сеу немесе т?с?а ілу ?шін ж?не киіз кебенек, киіз ?алпа?, байпа?, кесе?ап, ш?йнек?ап, кір?ап, санды??ап, жер жасты?, асмалды?, то?ым, жабу жасауда ?олдан?ан. 

. Бас?а?а ??самайтын ою салу т?сілімен Шы?ыс ?аза?стан текеметтері бірден к?зге т?седі. Шы?ыс ?аза?стан жерінде т?жірибелі шеберді? ?олынан шы??ан текемет бетіне ою біры??ай ж?йелі т?рде жі?ішке сужиекпен шілтерленіп т?сіп, ?з шешімін табады.

Сондай ж?мыстарды? бірі – Семей облысында?ы С?улебекова ?арлы?аны? туындысы Жалпы оюды? сары т?сі текемет бетіні? ?о?ыр?ай т?сімен ?те жылы ?ндестік тауып, ?йлесіп жатса, ?ызыл т?сті шаршыны? жі?ішке жола?тары к?тері?кі к??іл лебін сезіндіреді. Жиекке т?скен иелеріні? аты-ж?ні жазыл?ан жазулар ою-?рнекпен астасып, бір ыр?а??а т?седі.

?азіргі заманда?ы витраж жасау т?сіліне ??сас ??рылымда?ы Есергенова ?алиманы? текеметі – жеке-дара туынды. ?аны? т?стерден ??рыл?ан ашы? ре?дер ?уені к?нделікті ?мірді? ?тіп жат?ан с?р?ылт к?ндерінде адамды ?зіне еріксіз к?з тарт?ызып, к??ілін сергітетін ?уат ??й?андай болады.

Музей ?орында к?ркемдік д?режесі биік туындылармен ?атар, ??рылымы бірсыдыр?ы болып келетін  экспонаттар?а назар аударса?ыз, оларды? ?р?айсысынан авторды? ?зіндік шы?армашылы? серпілісін бай?айсыз. Шебер ж?мыс барысында?ы киіз басу т?сілі мен таби?и ж?нні? ?зара ?арым-?атынасында?ы с?ндік м?мкіндіктеріні? ашылуына еркін жол береді. Текемет бір сыдыр?ы болып к?рінгенімен, таби?илылы? пен ?арапайымдылы?ты? ?ндескен тылсым тынысын сезінгендей боласыз.

Осындай к?ркем туындылар арасынан ?зіндік т?р-т?л?асы даралан?ан Батыс ?аза?станны? текеметтерін ерекше атап айту?а болады. Сол текеметтер ішінде к?ркемдік ??рылымы мен т?стік ?йлесімі ?згеше а? текеметтер ерекше орын алады.

Т?тас бір ж?йеде жинал?ан музей ?орында?ы ?рбір экспонат жергілікті жерді? к?рнектілік ерекшелігін к?рсететін ж?не жеке авторды? ?олта?басы ай?ын танылатын ?нері туындысы ретінде танылады.

            Ою-?рнектеріні? іріленіп, бірт?тасты?ымен к?рінетін Талды?ор?ан облысында?ы Д?йсенова Н?рышты? ?з уа?ытыны? с?ранысына с?йкес келетін авторлы? шы?армашылы?ы ерекше к?зге т?седі. 1960-1970-ші жылдары кілем, текемет сия?ты т?рмыс?а ?ажетті б?йымдар жасауда ?аны? ашы? ?ызыл т?сті ре?дерді? к?ркемдік ?йлесімін пайдалану ке?інен ?ріс алды. Б?л ба?ыт Д?йсенованы? текеметтерінде беле? ал?ан.

Музей ?орында О?т?стік ?аза?станны? текеметтері ою-?рнектеріні? ірілігімен, бояуларыны? ашы?ты?ымен ерекшеленеді. О?т?стік ??ірді? ?. Стыбаева, Б. Романова, М. Ахметова, К. Керімбекова, Т. С?рсенова сия?ты ата?ты та?ы да бас?а шеберлеріні? ?нер туындылары са?талулы т?р. Б?л шы?армашылы? де?гейі жо?ары, ре?дік ?йлесімінде ?лемдік танымда жер бетіні? ?уат к?зі болып танылатын к?н мен отты? сипатын беретін ?ызыл ж?не сары т?с ?стемдік алады.

Экспозицияны? с?нін келтіріп т?р?ан Романова Бибайшаны? текеметі – алтын ?орда?ы ба?а жетпес туындыларды? ?атарында. Шебер текеметті? ?рнектік шешімін м?йіздерін орталы? б?лікке ?арай бір ба?ытта б?р?ан ?те ірі к?лемдегі т?рт??ла? ?рнегі ар?ылы тауып, оюларды? текемет бетіндегі ?оз?алыс ж?йесін ?дете т?скен. Романованы? халы? ?ол ?нерінде киізден бас?а да тамаша туындылары музей ?орында т?р. Олар: текеметтер мен кілемдер, алашалар мен т?рмыс?а ?ажетті ?рт?рлі б?йымдар.

Бір си?ырлы д?ние, ??пия сырымен ?зіне к??іл аударатын Молдабаева Несібеліні? ?ара текеметі ?лкен зерттеуді ?ажет етсе, Іляев ?аниды? текеметіні? ою ??рылымы  мен к?ркемдік танымыны? м?н-ма?ынасы затты? т?рмысты? ?ажетілігінен жо?арыт?р?анды?ынай?ындайды (180-кз).Б?кіл текемет бетіне жайыла тарма?талып салын?ан ою – жан-жа?ында?ы ке?істікті жандандырып, жан?а жайлы тиіп, та?ылымды? к?ш береді.

Музей ?орында са?тал?ан киізден жасал?ан б?йымдар ішінде тек ?ана к?ркемдік де?гейімен ?ана ба?аланбай, ?зіні? ?ылыми ма?ызымен еркшеленетін сырма?тар ж?зден асады. Сырма?тар – с?ндік ??рылымы бір ?алыпты реттілікпен салын?ан, оюларыны? жіктері аны? жиектеліп, ке?істіктік бірт?тас ?омпозиция ??райтын керемет ?нер туындылары. Халы? шеберлері сырма? жасауда а? пен ?ара киізді ойып, ?июластырып жасаумен ?атар бірт?тас киіз бетіне помбар?ыт, бар?ыт, ма?пал, мауыты, с?тен сия?ты маталардан  немесе иірілген ?р т?сті жіптерден де ?рнек салып, сыру сия?ты т?сілдерді ке?інен пайдалан?ан. Сырма??а ою салуды? жергілікті жерді? ерекшеліктеріне байланысты ?ш т?рге б?лінеді: сырма? бетіне орталы? б?лікті ?оршай жиек оюын т?сіру ж?не жалпы бірт?тас ірі ою ??рылымын орналастыру немесе екі-?ш де?гейге б?лінген ою жолдарын т?сіру. Сырма? оюларыны? негізін к?не заманнан байлы?ты, барлы?ты білдіретін м?йіз текті оюларды? барлы? т?рлері ке?інен ?олданылады. Оюларды? орналастыру реті ?р?ашан б?рыннан келе жат?ан ой-санада?ы наным-сенімге ба?ындырылады. Орталы? б?лікті жиек оюларымен ?оршау – от басын, ?зі ?мір с?рген ортаны сырт?ы жаман к?штерден, к?йреуден са?тау, оны ?оршау ма?ыналары са?тал?ан. Жекеше ма?ынадан ?лемдік ??ым?а ?штас?ан б?л философиялы? таным – ?аламды апаттан, к?йреуден са?тау ниетімен жал?асады. ?рине, кейінгі шеберлер ол туралы ой ж?гіртіп, тол?анба?ан болар, біра? ішкі генетикалы? сезім ар?ылы тере? ма?ыналы ою жолдары туында?аны м?лім.

Талды?ор?ан облысыны? халы? шебері ?иясова Н?р?айшаны? сырма?ында?ы ою тере? ма?ыналы тал?аммен берілген. Жерді? бетін жерде ж?ретін малды? м?йізімен (?ош?ар м?йіз), аспан ?лемін ?ш?ан ??спен, аспан мен жерді? ортасын жапыра? жай?ан а?ашпен белгілеп, Ке?істікті? ?ш де?гейін осылайша астастыра к?рсетуін шеберді? шы?армашылы? ой-тол?амыны? жемісі деп білеміз.

Сырма? жасауда дайын киізді ойып, ?июластырып тігуден бас?а, киіз бетіне ?р т?рлі матадан ою жапсырып ?семдеу ?йді? с?нін келтіріп, оны с?н-салтанатын арттыра т?скен. Сондай сырма?тарды? бірі ?ксікова М?рзияны? туындысы –?зіні? бас?а?а ??самайтын ?айталанбас ою-?рнегімен дара сипатталады. Шеті иретіліп келген жасыл жалпа? жиекпен ?оршал?ан орта??ы б?лік бірт?тас сипат?а ие бол?ан болса, бірнеше жола??а тартыл?ан ою жолдары руна ?ріптеріндей біры??ай ыр?а??а т?сіп, тылсым сырымен к?з тартады.

Халы? шеберлері киізді? с?ндік ?асиетін ?тымды пайдаланып, к?нделікті ?мірде т?рмыс?а ?ажетті, к?шіп-?ону?а ы??айлы ?рт?рлі ?аптар жаса?ан. Олар ая??аптар, кесе?аптар, т?сек ?аптар сия?ты б?йымдар ?ажеттіліктен бас?а киіз ?йді? ішіні? сынына ?р беріп, к?ркемдігін ай?ындап т?ратын бол?ан. Пайымдау ма?ынасы жо?ары, ?рнектеу ??рылымы к?рделі ая??ап –   Есілбаева К?лзаданы? шы?армашылы?ында?ы шеберлікті? шары?тау шы?ы болып табылытыны с?зсіз. ?о?ыр?ай киіз бетіне мысыр а?ыздарында жиі кездесетін ?о?ыз?а ?те ??сас ірі ою т?скен. Осы оюды жиектей ?аз-?атар ж?ргізген бірнеше н?зік ?рнек жолдары зат?а ерекше ?сем сипат беріп т?рса, ая??апты? шетіне тігілген шілтерлі шаша?тары затты? к?ркемдік ??нын арттыра т?седі. Б?л экспонат –?те сирек кездесетін, те?десі жо?, ??нды туындылар ?атарында?ы д?ние.  Каталогта ?сынылып отыр?ан ?аза? хал?ыны? ба?а жетпес асыл ?азынасы болып саналатын ?аза? ?ол ?нері ішіндегі киізден жасал?ан б?йымдар ?лемдік  м?дени м?ра ?атарынан орын алады.

  Пайдаланыл?ан ?дебиеттер.

1. М.Ш. ?мірбекова «?аза? хал?ыны? д?ст?рлі ?нері »  Алматы, ?нер. 1995
2. А.Х.Маргулан.  «Казахское народное прикладное искусство». Москва,  Искусства, 1992.
3. М.Ш.?мірбекова. «?аза?ты? ою-?рнектері» Алматы, ?нер, 1996.
4. М.Ш. ?мірбекова   « ?аза?ты? ою-?рнектері» Энциклопедия. Алматы, ?нер. 1994.