?лтты? киімдерге байланысты салт-д?ст?рлер мен ырымдар
Абдуллаева Ж.Д.– Рес. Казахстан г.Шымкент ЧГПИ магистр-преподаватель кафедры «Педагогика»
Баскиімдер бойынша
Тыма?. Ол ?асиетті баскиім саналады. Оны айырбастамайды, ая? тигізбейді. ?аза?та шала ту?ан баланы тыма??а салып асырайтын д?ст?р бар. Біреуге бас ?р?анда да ая?ына тыма?ын тастайды. Тыма? тастап кешірім с?рау бітімге ша?ыруды? е? ?лкен белгісі.
Баскиімге ?ауырсын та?у
«Алтын Адамны?» баскиіміне де т?рт алтын ?ауырсын ілінген. Там?алы таста?ы суреттерде де ?ауырсынды баскиім киіп, малдас ??рып отыр?ан адам бейнеленген. Баскиімге ?ауырсын та?у к?п халы?та бар. Ол мифтік наным бойынша жердегі адамны? рухты? болмысыны? аспан ?лемімен байланыста екендігін танытады. Жаулы?. О?ан ?атысты арнайы за? жолы, салт бар. «Жеті жар?ы» бойынша ?ылмысты?, б?за?ылы? істе ол ?шін кімге, кімні? ??н т?ленетініні? орнына «сары жаулы?» ж?рген. Б?л жаулы? ??н т?леуге келіскендікті білдіреді. К?йеуі ?лген ?йел ?зіні? ?аралы екендігін таныту ?шін бір жыл бойы сары жаулы?ты та?ып ж?ретін бол?ан.
Баскиімге ?атысты тыйымдар
Баскиімді іліп ?ояды, кез – келген жерге тастай салмайды, асты?а басып отырмайды. Олай жасаса, бастан ба? таяды. Ер адам ?йелді? жаулы?ын басына салмайды. Олай жасаса, еркектіктен айырылады. ?ыз бала басына а?, ?ара орамал тартпау?а тиісті. А? – жаулы?ты?, ?ара – ?ай?ыны? белгісі. Жала?бас отырып бала емізбейді, ас – су ?зірлемейді. Баскиімні? т?бесін басып кимейді, оны айырбастамайды, ешкімге сыйламайды, сатпайды. Тек сыйлы??а киілмеген, жа?а баскиім алып беруге болады.
Сырт киімдер бойынша
Ішік. ?аза? салты бойынша, ?ас?ыр ішікті жиырма беске толма?ан жастар кимеуге тиіс. ?йткені ?ас?ыр ішік жас адамны? жалыны мен тері ?ызуын т?мшалап, оны ауру?а ?шыратуы м?мкін. Екі адам боранда адасып кетіп, ?ас?ыр ішікті аман ?алып, ?асында?ы адам ?сіп ?лсе, оны? ту?ан – туыстары аман ?ал?ан адамнан ??н даулау?а ???ылы. Себебі, бір ?ас?ыр ішік екі адмды суы?тан ?ор?ап ?ала алады. М?ны? б?рі дала за?ында бекітілген т?ртіп. Ішік ?аза?та сый – сияпат, киіт орнына ж?рген.
Шапан. ?аза?тар оны «жа?алы киім» ретінде ба?алайды. Адам?а «шапан кигізу», «иы?ына шапан жабу» – ?лкен ??рмет. Б?рындары хандар батыр, би, жа?сы – жайса?дарына д?реже бергенде соны? белгісі ретінде арнайы тіктірткен шапанды оларды? иы?ына жап?ан, т?рлі мемлекеттік ?атынас-тарды бекіту белгісі ретінде де шапан жіберетін бол?ан. ?аза?та ат мінгізіп, шапан жабу д?ст?рі ?азірде бар. Ханны? ?зі киген шапанын сый?а алу – ?аза? хал?ында ?лкен м?ртебе.
Жейде. ?за? жаса?ан, хал?ына ?те ?адірлі бол?ан, ба?ытты т?рмыс ??р?ан ?арияларды? жолын берсін деп, оларды? жейде – к?йлегін с?рап алып, ырымдап киген. М?ндай киім ?те тозы??ы болса, оны ал?ысы келгендер к?бейіп кетсе, ?лгі киімді б?зып, кішкентай беторамал к?лемінде т?б?рік деп б?ліп ал?ан. ?ариялар б?рындары к?п бала тап?ан ?йелдерді? б?ткиімін бала к?термеген ?йелдерді? с?рап, ?алап ал?анын да айтады. ?йел босанарда тол?а?ы же?іл болсын деп к?йлегіні? шетін де жыртып, «жол ашу» ырымы жасалатын к?рінеді. Шалбар. ?аза?тар шалбар мен етікті отырып киюге тиіс. Оларды со?ыс кезінде ?ана т?рып киген. ?л тап?ысы келген ?йелді? еркектерді? ?ару – жара?тарын, шалбарын басына жастап жататын, ?ыз тап?ысы келген ?йелді? ?ызыл ала шыт, ?йелді? ж?зігін, сыр?а, ал?а т?різді ?шекейлерді басына жастап жататын ырымы ерте кезден келе жат?ан наным – сенім.
Сырт киімдерге ?атысты ырымдар мен тыйымдар
Баланы бесікке сал?анда бесікті? ?стіне жеті т?рлі сырт киімдерді (шапан, тон т.б.) жабатын ырым бар. Киімні? жа?асын баспайды. Ол жаманды? ша?ыру. Киімді бисмилла деп о? ?олдан, о? ая?тан бастап киеді, сол ая?тан, сол ?олдан бастап шешеді. Киімді желбегей жамылу?а болмайды. ?йткені аруа?тар ?ана (м?рделер) же?сіз кебін киеді, кебінін желбегей жамылып ?йге кіреді, екі ?олы жо? адам да киімді желбегей жамылады. Тозба?ан киімді тастау да – жаман ырым.
Неке киімдеріне ?атысты салт – д?ст?р
С?укеле. Оны ?ыз ?затыларда ?кесіні? ?йінде, о? жа?та?ы ?кілі та?иясыны? орнына кигізеді. Келін болып т?скеннен кейін с?укелені шешіп алып ?ояды да жас келін бір жыл бойы желек жамылып ж?реді.
Орамал. ?затыл?ан ?ыз ?зіне таяу сі?ілісіне басына тартатын орамалын береді. Б?л «ендігі кезек сенікі, ба?ыты?ды тап» деген тілек. М?ны «шар?ы салу» деп атайды.
Той киіміне ?атысты ырымдар мен тыйымдар.
Жа?а т?скен келінні? бетін тобыл?ы сапты ?амшыны? басына ?ызыл тор?ын орамал байлап ашатын д?ст?р бар. Б?л – «келінні? беті айдай жары? болсын, жемісті а?аштай ?рпа?ы к?п болсын» деген ырым. К?йеу жігіт ?алы?ды?ын алып бара жат?анда оны? етегінен басып, шапанын алып ?а-лады. Б?л к?йеу бала киімін жа?аласын, ?мірі ажарлансын деген ??рып. Жа?а т?скен келін киімін тектен-текке ?ыс?арта беруге тиісті емес. Олай жасаса, н?рестесіні? кем болып тууы м?мкін.
С?билер киімдеріне ?атысты ырымдар мен тыйымдар
Бойына бала бітпеген ?йел баланы? итк?йлегін ?алап алады. Итк?йлекті ая? асты, дала?а тастамай, ?астерлеп са?тайды, кім к?рінгенге бермейді. Оны? сыры, ?аза?тар итк?йлек баланы? ба?ытын са?тайды, с?биді? ба?ыты итк?йлек киген к?ннен басталады деп сенеді.
Ая? киім бойынша Кебіс. Ол «табанды? киім». Даладан ?йге кірген адам ?алыптас?ан ??рып бойынша кебісін шешіп, о? жа? боса?а?а ?атарластырып, т?мсы?ын от?а, сірі ?кшесін іргеге ?аратып ?ою?а тиісті.
Ая? киімге ?атысты ырымдар мен тыйымдар
Ая? киімді т??керіп ?оймайды, теріс кимейді. Олай жасаса, адамны? жолы болмайды. ?аза? ая? киімні? табанына ?арамайды, егер табанына к?зі т?ссе ?ш м?рте т?кіргені ж?н. Себебі ая? киімні? баспайтын заты жо?. Ая? киімні? табанына ?ара?ан адамны? к?зіні? ?шынуы м?мкін. Жоры?та бас?а жастанатын ешн?рсе болма?анда етігін жастанып жатады. ?йткені, «Етік жол?а бастайды, шалбар (жастанса?) сор?а бастайды». С?? тиген баланы ?лтара?пен ?ш м?рте ?рып, ?шы?тайды. Жа?а ?лтара?ты ая? киімге сал?анда алды??ы жа?ыны? басын бойлата тіліп, иесіне «жолын ашу» ырымын жасайды.
Жас ?ызды? басына а?, ?ара орамал тартпайды. А? – жаулы?ты?, ?ара – ?ай?ыны? белгісі.
Жа?а т?скен келін киім-кешегін ?ыс?артса, н?рестесі кем туады немесе ол т?сік тастайды.
Н?рестені? итк?йлегін дала?а тастамайды. Олай жасаса, с?биге сыр?ат ж??ады. С?биді? ба?ыты итк?йлегін кигеннен басталады. Сы?ар ая? киім киген баланы? ?йелі ?ры болады.Киімні? т?ймесін ай?астырып салса, ?уанышты хабар келеді. Ілулі т?р?ан киімні? т?ймесін салмайды. Ая? киімді о? ая?тан бастап киеді, сол ая?тан шешеді. ?она??а келген с?биге к?гендік береді немесе киім алып береді.Шалбарды отырып, о? ая?тан киеді, сол ая?тан шешеді.Киім сатып ал?ан?а: «Киімі? к?йрек, жаны? берік болсын!» деген тілек айтады.
Ая?киімді т??керіп ?ою?а, теріс киюге болмайды. Олай жасаса, адамны? жолы болмайды.
?аза? ая?киімні? табанына ?арамайды. Оны? баспайтын жері жо?. Сонды?тан да был?аныштан к?з ?шынады.Жоры?та, алыс сапарда бас?а жастанатын еш н?рсе болмаса, етігін жастан?ан. Халы? нанымында: «Етік жол?а бастайды, шалбар (жастанса?) сор?а бастайды», ?лтара?ты етікке салмай т?рып, алды??ы, жол ба?ытына ?ара?ан басын тіліп, «жолын ашу» ырымын жасайды.
Екі?абат ?йел «?л табамын» десе, еркекті? ?ару-жара?ын, шалбарын ырымдан басына жастанып жатады. ?ыз тап?ысы келсе – ?ызыл ала шыт, ?йелді? к?йлегін, ж?зік, сыр?а, ал?а т?різді ?шекейлерді жастан?ан.Шалбар мен етікті т?рып киюге болмайды. Со?ыс кезінде ?ана солай жасау?а болады.
?йел босанып жат?анда же?іл болсын деп, ?ызды? к?йлегіні? шетін жыртып «жол ашу» ырымын жасайды, немесе ?лды? шалбарыны? бала?ын тіліп ?ояды.Баскиімді кез келген жерге тастамайды, ая??а баспайды, асты?а басып отырмайды, ая??а кимейді. Олай жасаса, бастан ба? таяды, бас ауруына тап болады.Ер адам ?йелді? киімін кимейді, жаулы?ын басына салмайды. Олай жасаса, еркектігінен айрылады.
Емшектегі баласы бар ?йел жала?бас бала емізбейді. Жала?бас отырса, шайтан ?айыз?а?ын с?биді? аузына салып жібереді.Баскиімді айырбаста-майды. Олай жасаса, басында?ы ба?ы кетеді. Бас киімін сату?а да болмайды.
Б?тен адам?а баскиімін бермейді. Олай жасаса, адам басы кемиді. Баскиімін сыйлау?а да болмайды.?лтты? киімдерді? т?рлері Бас киімдерXIX ?асыр мен XX ?асырды? бас кезіндегі ?аза?ты? ?лтты? киімдеріне зерттеу ж?ргізген И.В.Захарова мен Р.Р.Ходжаева ер адамдарды? бас киімдерін 6 топ?а б?леді. Олар мынандай:
86
200 231 
