Саха республикатын уерэ5ин министерствота
Нам улууьун уерэ5ин управлениета
Кебекен орто оскуолата
« Саха киьитэ уонна айыл5а: киьи дойдутугар,
айыл5а5а сыьыана П.Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнигэр.
(интегрированнай уруок-семинар 9 кылааска)
онордулар: Бочкарева-Жиркова Л.Е, история учуутала,
Матвеева Н.Е, саха тылын, литературатын учуутала.
Кебекен орто оскуолата,
улэ телефона: 8-411-62-29-176;
дьиэ телефона: 8-411-62-29-141;
8-411-62-29-174;
« Саха киьитэ уонна айыл5а: киьи дойдутугар,
айыл5а5а сыьыана П.Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнигэр.
(интегрированнай уруок-семинар 9 кылааска)
Сыала: Уерэнээччи интэриэьин киьи уонна айыл5а ураты сыьыаннарыгар, ебугэлэрбит айыл5а5а сугуруйуулэригэр оло5уран урдэтии, кебутуу;
Уерэтэр сорук: Киьи уонна айыл5а сыьыаныгар анаммыт уерэтэр матырыйаалы кэрчигинэн тумуу уонна сааьылааьын;
Иитэр соруга: Уерэнээччи ис уйул5атын туругун байытыы;
Сайыннарар сорук: П.Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнин ненуе ырытыыны, анааран керууну сайыннарыы, тылы-еьу чочуйуу, тыл этии ньыматын тутта уерэтии, сэьэни историческай еттунэн тэнээьин, ырытыы;
Уруок ньымалара уонна тутуулара: эвристическай сэьэргии (учуутал уерэнээччилэри кэтээн керууттэн ырытыыга тиэрдэр, биирдиилээн тумуктэн уопсай быьаарыныыга кэлии); сэьэни быьаарыылаах аа5ыы; семинары ыытыы;
Уруок былаана: 1. Тэрээьин: Сыалы-соруктары туруоруу; керер-билэр кехтерун ке5улээьин-2мун; 2.Историк учуутал киирии тыла-3мун; 3. Уерэнээччи уруок тематынан айымньыны ырытар, билиьиннэрэр-5 мун; 4. Саха тылын, литературатын учууталын киирии тыла-3 мун; 5. Семинар боппуруостарын дьууллэьии -25 мун; 6.Уруок тумуктэрин таьаарыы, сыаналары туруоруу-4мун; 7.Дьиэ5э улэ соруда5а-3мун;
Уруок хаамыыта:
1. Тэрээьин чааьа: Сыалы-соруктары туруоруу; керер-билэр кехтерун ке5улээьин;
2.Историк учуутал киирии тыла: Бугун биьиэхэ биир кэмнэ саха литературатын уруога уонна история. Саха норуотун уьулуччу киьитэ П.А.Ойуунускай тереебутэ 120 сааьыгар ананар. Поэт, публицист, ученай уонна общественнай деятель П.А. Ойуунускай саха сэбиэскэй литературатын теруттээччи. Кини айымньыларын тыла-еье уратыта, дирин ис хоьоонноо5о сехтерер. Биьиги бугунну уруокка Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнин атын ураты еттун арыйан ырытыахпыт. Историческай кэрдиистэринэн ылан керер буоллахха, аан дойдуга тымныы туьуутэ, салгын уларыйыыта олоххо дьайыытын дьууллэьиэхпит. «Улуу Куданса» сэьэн биьиэхэ ча5ылхайдык ебугэлэрбит ааыйл5а5а сыьыаннарын, дьыл5а-хаан, ол аата айыл5а ураты сокуонунан олороллорун арыйар. Бу сиргэ куьа5аны оноруу, сиэллэнэн-мутуктанан теннерун, куьа5ан дьайыы иэстэбиллээх буоларын кердерер. Ол эбэтэр Ойуунускай бу сэьэнинэн аан дойдуга уйэлэринэн сотуллубат утары турсуу еруу баар буолуохтаа5ын ыйар. Икки ерут: куьа5ан уонна учугэй утары турууларын, киьи айыллыа5ыттан - кун бугуннээни диэри сал5ана турарын история
чахчылара туоьулууллар. Бу сэьэн дирин ис хоьоонноох, дэбигис тургэнник ейдеебеккун. Ойуунускай бэйэтэ суруйбутунан сэьэнтэн, сахалар олохторун историческай кэрдииьинэн кэтээн керуехтээхпит. Петр первэй са5аттан саха оло5о уларыйыытын. Холобура, сэбиэскэй былаас са5ана, Улуу Куданса уобараьын беден сири бас билээччи быьыытынан тиэрдэр эбит буоллахтарына, биьиги уратытык арыйыахпыт: Аьара бардамсыйыы, киэбирии сэттээх-сэлээннээх буоларын, куьа5ан дьайыы иэстэбиллээ5ин. Ол иьин уруокка сэьэн ис хоьоонун, суолтатын быьаарыахпыт, ол гынан баран эьиги эппиэттэргитигэр диринник хорутан ейдееннут, бэйэ5ит санаа5ытын этиэххит. Ыйыллыбытын курдук бу айымньы суолтата урдук: Саха сирин историятын арыйан общественнай тутулу, сахалар олохторун, дьарыктарын арылхайдык керебут. Аны «обществознание» предметин кытта ситимнээтэххэ: дьон социальнай сыьыаннаьыылара, социальнай балаьыанньаттан тутулуктанан социальнай оруоллары толоруу - бу сурун образтар тутта-хапта сылдьалларыгар уус-уран тылынан кердеруллэр. Маны барытын сиьилии, сэьэни бары хайысхаларынан ырытан аа5ыахпыт, уерэтиэхпит;
Уерэнээччилэр улэлэрин керуннэрэ: теманы, боппуруостары билсии; тема5а сеп тубэьэр «Улуу Куданса» сэьэнтэн быьа тардыылары булуу, аа5ыы уонна ырытыы; сэьэн геройдарын Улуу Кудансаны, Чачыгыр Таас ойууну тэнээьин; толору эппиэти биэрэргэ былаан оностуу; уруокка тыл этии П.А.Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнин сунньунэн;
Дидактическай матырыйааллар: П.А.Ойуунускай кинигэлэрин быыстапката, П.А.Ойуунускай мэтириэтэ, Т.Степанов «Ус дойду» хартыынатын репродукцията;
Тутаах тыллар: Ойуунускай бэйэтэ санаран туттар тылларын тэнннэьин: бэккэ-бэрткэ, сассын-сарсын, суоду манан, о.д.а;
3.Уерэнээччи уруок тематынан айымньыны ырытар, билиьиннэрэр:
а). «Итии салгыны имэннээх тыынынан кырыаччы тонорон, кырымах хаарынан кыыгыначчы бетуехтуур кыьын ийэ хотун кэлбит. Чолбон уота улааппыт, чункунас тымныы буолбут, онтон ар5аа диэкиттэн аргыардаах аан балаьа дьыбар таннары дьабыдыйан кэлбит, ол кэнниттэн со5уруу диэкиттэн сут бере курдук дохсун тыал ере улуйан тахсыбыт»…
б) «Уеьээ ус хаттыгастаах урумэ долгун халлаанна-ус саха тердун уескэппит укээр куйаас тыыннаах, урумэтийбэт уут келуйэ уктэллээх, уус-киис тириитэ еллургэллээх, урдук нуо5ай бэргэьэлээх Урун Аар тойон о5онньор баар буолуо5а диэн саха эрэ барыта саныыр эбит»;
в) « то5ус добун манан халлаанна, улускэннээх урут мындаатыгар, со5уруу соххор холлорук тыыннаах суоду манан халлаан суксуллар бэлэьигэр, суураллар кутта5ар дойдуланан уескээбит, туттаран туран мэлдьэхтээх…»
г) « Иэгэлдьийэр икки атахтаах, бугулдьуйар босхо суьуехтээх ураанхай саха барахсан ергестее5унэн ере керен таьаарда5ына, - а5ыс дьар5аалаах арылык дьэргэн кустугунан курдаммыт, кулум-ча5ыл кунунэн саба керен сандаарбыт, сандал ма5ан халлаан тула сабырыйбыт туой буор ньуурдаах, кыьыл кумах кырдайдаах, сытар хайа сындыыстаах, буор хайа модьо5олоох Саха сирэ барахсан,..»
Ойуунускай тылынан ойуулаан кердерер айыл5атыгар, сахалар итэ5эллэринэн Айыыларбыт туелбэлээн олорор сирдэрэ кестер. Саха сирин айыл5атын ураты, дьикти кэрэ кестуутун ойуулуругар Ойуунускай сахалар «кэхтэн бараммат кэскиллэрин» тоьо5олоон бэлиэтиир. Куьа5ан дьайыылаах киьи айыл5а меку кестуутунэн ойууланар. Маны барытын уерэнээччилэр хайдах ейдеебуттэринэн ырыталлар;
4. Саха тылын, литературатын учууталын киирии тыла: Саха айыл5а5а ураты сыьыана суруйааччыларбыт айымньыларыгар элбэхтик сырдатыллар, арыллар. Бугунну уруок темата билинни уйэ5э сытыытык турар: киьи айыл5аттан тутулуга куустээх, бу сэьэни бары еттунэн арыйыахха сеп, ол курдук сиэр-майгы кэьиллиитэ, айыл5а сокуонун утары туруу, киьи-киьиэхэ сыьыана, киьи сиргэ сыьыана. Философскай еттунэн ырытыы: кырдьык уонна сымыйа, таптал уонна абааьы керуу, олох уонна елуу - олох буппэт меккуердэрэ. Сэьэн геройдарын сиэр-майгы еттунэн сыанабыл айыл5а оло5ун уонна киниэхэ сыьыаны кытта сибээстээьин. Сэьэни диринэтэн ырытар буоллахха, ис хоьоонун куьа5ан-учугэй эрэ еруттэрин арыйыыга охтубакка, бу сэьэн ураты суолтатын (актуальноьын) туруорууга дьууллэьии барыахтаах. Ол эбэтэр олох меккуердэрэ сал5анан барыылара, ханнык эмэ кэмнэ сытыырхайыылара туохтан буолалларын, айыл5аны кытта ыкса сибээстиибит дуу? суох дуу?. Аан ийэ дойду, айыл5а биьигини толкуйдатар: тугу сыыьабытый? тугу онорбоппутуй? Бу боппуруостарга барытыгар эппиэт биэрэр улуу киьибит Былатыан Ойуунускай. Дирин ис хоьоонноох, философскай айымньыларынан, «Улуу Куданса» сэьэнинэн.
Уерэнээччи: П.А.Ойуунускай оло5ун уонна улэтин кылгастык иьитиннэрии. (Историческай событиелары арыйан туран.)
5. Семинар боппуруостарын дьууллэьии:
Саха литературатын учуутала: Угэс буолбут боппуруостан са5алыа5ын: Ойуунускай сэьэнин то5о «Улуу Куданса» диэн ааттаабытый? Быьаччы киьи аатынан эрэ ааттаммыт диэн быьаарар кыахпыт суох: атын еттунэн кердеххе, ис хоьоонун арыйдахха- айыл5алыын алтыьар, киниэхэ утары турар ураты киьи, танара, ойуун. Улуу Куданса5а дьон хайдах сыьыаннарый? Кинини хайдах ылыналларый? Улуу Куданса, Чачыгыр Таас -бу икки уобарастан хайалара айыл5а5а ордук чугаьый?
Уерэнээччи: Куданса дьону иирдэр, дьонно сабыдыаллаах, хорсун киьи быьыытынан арыллар, биир еттунэн аньыыны онорон суорума суолланна диэн кердерер. Онон мин санаабар, сахалыы «Кудан»-ис диэн быьаарыллар буолла5ына, ол аата иьэ истээх, мээнэ киьи буолбатах, улуу, ураты киьи. Олорбут оло5унан сиэр-майгы еттунэн уерэтэр дии саныыбын.
Айымньыны тутулларынан аа5ан ырытыы: Улуу Куданса баай-талым оло5уттан са5алаан, олох очурдарыттан охсуллан « телкете- туерэ5э туннэстэрин» уонна да атын кестуулэри тема5а сыьыаран арыйыы;
История учуутала: Билинни уйэттэн енейен туран ыйыттахха Улуу Кудансаны элбэх сири, суеьуну-сылгыны бас билээччини, фермерскэй хаьаайыстыба баьылыгынан дуу, бааьынай хаьаайыстыба салайааччытынан дуу керуеххэ сеп дуо, онорон керуеххэ сеп дуу?
Уерэнээччи: Мин санаабар суох. «Сахаттан эрэ олус аатырбыт, киьиттэн эрэ ордук сура5ырбыт, ураанхай улуута, саха саара, киьи кинээьэ, балысхан баайдаах, бардам быьыылаах, модун санаалаах, дохсун ейдеех Улуу Куданса …» Айыл5аттан айдарыллан, айыл5а кеметунэн байан-талан олордо5о дии. Кини сириттэн байбыт да буолла5ына кими да кытта уллэстибэт, бэйэтин ийэ ууьун эрэ керен олордо5о дии. Улуу Куданса учугэйинэн сирин кытта арахсыа суо5а уонна биэриэ суо5а этэ. Майгыта куьа5ан;
Саха литературатын учуутала: Улуу Куданса олоххо эппиэтинэьэ, айыл5а5а сыьыаныттан эрэ кестер дуу? Кини дьонно сыьыаныттан эмиэ быьаарыахха сеп дуу? Холобура, Улуу Куданса чолбону тымныы туспутугэр буруйдаан, Чачыгыр Таас ойууну кердеьеруттэн, ойуунна ураты итэ5эллээх сыьыана ойууланар дии… Оччо5уна, Улуу Куданса киьи таьымыттан керен сыьыан олохтуур эбит диэн тумук оноруохха сеп дуо?
Уерэнээччилэр сэьэнтэн быьа тардан аа5ан эппиэттииллэр.
Саха литературатын учуутала: Дьууллэьиибитин тумуктуурбутугэр П.А.Ойуунускай бу «Улуу Куданса» сэьэнинэн киьи уонна айыл5а проблематын сытыытык туруорбут диэн ейдебулгэ кэлиэхпитин сеп дуо? Сахалар былыргы олохторо, итэ5элбит барыта тылынан ойууланан сиьилии арыллар.
Уерэнээччи: Улуу суруйааччы Ойуунускай «Улуу Куданса» сэьэнэ билинни кэмнэ наьаа актуальнай. Ол эбэтэр, кылгастык сэьэннэ тохтуур буоллахха, мин икки сурун хайысхатын туруоруом этэ: 1) сири, айыл5аны утары туруу – алдьархайынан аанныырын биьиги олохпут кердерер, экологическай проблема аан дойду урдунэн сытыытык турда; 2) сир, айыл5а алдьаныыта киьи уйул5атыгар куустээх дьайыыны онороро эмиэ кестер, «Улуу Куданса» историческай кэми-кэрдииьи билиммэт, киьи аймахха еруу сытыытык турар боппуруостары бары хайысханан арыйар ;
История учуутала: Сеп, кэми-кэрдииьи билиммэт наьаа актуальнай сэьэн диэн тумуктээтибит. Киьи уонна айыл5а, социальнай сыьыаннаьыылары, историческай кэрдииьинэн сахалар олохторун арыйар. Киьи история сайдыытыгар туох сыыьаны онороруй? Тугу сыыстыбыт?
Уерэнээччи: Эппиэтинэстээх буолуу суох, Улуу Куданса курдук киьи киьи иннигэр эппиэтинэьи сутэрии, айыл5аны кытта ситими сутэриигэ тиэрдэр.
Саха литературатын учуутала: Содула туох буоларый? Сурун – эппиэтинэстээх буолууну сутэрии туохха тиэрдэрий? Биллэн турар, саамай сутуктээх киьи буолар. Ону сэьэнтэн аахтыбыт, биллибит. Билинни олох кестуулэрэ да туоьулууллар. Айыл5а уонна киьи, киьи уонна сир сыьыаннара сэьэннэ сытыытык тураллар уонна кун бугун актуальнайдар. Ойуунускай туруорбут, кетехпут боппуруоьа саамай наадалаах. Биьиги айыл5а5а «кэлии дьон» курдук буолбакка, хаьаайынныы эппиэтинэстээхтик сыьыаннаьыахтаахпыт. Кэскиллээхтик дьаьанан олоруохтаахпыт. Онон, биьиги уруокпутун элбэ5и, кэскиллэ5и толкуйдатар санаанан тумуктуубут.
6.Уруок тумуктэрин таьаарыы, сыаналары туруоруу.
7.Дьиэ5э улэ сорудах:
Саха литературатын учуутала: Сэьэннэ оло5уран кылгастык ейтен суруйа5ыт. Ол ейтен суруйуу маннык хайысхаларга суруллар: 1) «Айыл5а5а кэрээнэ суох сыьыан»; 2) «Киьи айыл5аттан тутула»; 3) «Экологическай проблема историческай кэрдиистэринэн»;
Бол5омто5ун иьин, баьыыбаларын, керсуеххэ диэри.
489
86 877 
