Информатика сабагы учун омур баян

СӨАИ

Тема:

Организмди жөнгө салуучу системалардын өрчүшү

Аткарган : Кабылова Айзирек

Тайпа : ФМО(Б)-1-23

Текшерген :Досназарова А.Н

Декарт: «Согончоктун дүүлүгүшү нерв тутуму аркылуу мээ менен байланышат, кайра нерв тутуму аркылуу организм жооп берет»

План :

• Нерв системасын жана анын курак өзгөчөлүктөрү.
• Илим техниканын жетишкендиктреин нерв системасын изилдөө усулдарына таасири.

Нерв системасын жана анын курак өзгөчөлүктөрү.

Нерв тутуму  — эң эле ар түрдүү милдеттерди аткаруучу татаал тутумдардын тобунан турган организмди башкарып, аны тартипке салуучу татаал түзүлүштөгү тутум. Нерв тутумунун эң негизги милдеттеринин бири — организм менен сырткы чөйрөнү тыгыз байланыштыруу. Ал түрдүү сезүү органдарынын жардамы менен териде, ички органдарда, булчуңдарда жайгашкан сезгич нерв талчалары аркылуу организмдин ички жана сырткы чөйрөсүнөн тынымсыз кабарларды алып, дүүлүктүргүчтөргө жараша ага жооп кайтарат. Нерв тутуму организмдин бардык тутумдарын бириктирип тартипке салып турат.

Нерв тутуму

• борбордук нерв тутуму (мээ, жулүн)

• четки нерв тутуму (нервдер, нерв түйүндөрү, нерв чатыштары, нерв талчалары

• Адам менен жаныбарлардын организминин жашоосунда жана иш-аракетинде нерв системасы өтө зор мааниге ээ. Нерв системасынын эң негизги органы - мээ. Ал бардык маселелер боюнча чечим кабыл алып, буйрук берет жана аткарылышын көзөмөлдөйт. Мээнин ар кайсы жери ар түрдүү жумуш аткарат. Бир жери колдун ишин, экинчиси уйкуну, үчүнчүсү маанай, көңүлдү, төртүнчүсү ойлонууну башкарат. Мээнин негизги жардамчылары - сезуу органдары. Алар мээге айлана-чөйрөдө эмнелер болуп жатат, анда кандай нерселер бар, алар каякты көздөй кыймылдап баратышат, өңү-түсү кандай, жыты барбы же жокпу, ысыкпы же муздакпы, жылмакайбы же одуракайбы, кандай үн чыгарат, мына ушулар тууралуу айтып берет. Сезүү органдарын туш тарапка баам салган чалгынчылар деп койсо болот. Алардан тышкары организмдин ичинде сезип-билүүчү клеткалар да бар. Алар мисалы, колдун кандай абалда тургандыгын, жүрөктүн жай же тез кагып жаткандыгын, бет булчуңдары адамдын жүзүнөн анын маанайын туура же туура эмес чагылдырып жатканын кабарлап турат. Эгер органдардын иши бузула баштаса, кабарчы клеткалар бул тууралуу мээге дароо кабарлайт. Мээ баарын көзөмөлдөөгө жетише албайт. Ага жүлүн жардам берет.

• Борбордук жана перифериялык система Нерв системасы адамдын бардык бөлүктөрүн бир бүтүндүккө байланыштырып анын иштешин башкарат. Бул белгилүү бир чектен чыкпаган түйүнгө окшогон, организмдин бардык бөлүктөрүн байланыштырып турган кубаттуу сервер – жүлүн жана мээден турган борбордук нерв системасы. Борбордук нерв системасынан адамдын денесиндеги ар бир органга, ар бир булчуңга көптөгөн ичке нерв түйүндөрү тарайт. Эгерде адамдын бардык нервин бир жип кылып улаштырса, ал Жерден Айга чейинки аралыктан 4 эсе узунураак болот. Нервдер четки нерв системасын түзүшөт. Сезүү органдарынын нерви аркылуу маалымат электрдик импльс катары мээнин жана жүлүндүн атайын бөлүгүнө жетет, ал компьтер сыяктуу эле (чечмелеп, мурункуга салыштырып, эске тутуп) иштеп чыгат, жыйынтыгында кандайдыр бир чечимге келет. Мисалы: адам жол чырактын кызыл түсүн көргөндө, мээ буттун булчуңдарына кыймылды токтотууга белги берди, же болбосо ысык нерсеге колу тийгенде, адам ооруганын сезе электе эле колун дароо тартып алат.Бул организмди коргоо механизми. Колдун сезүү клеткалары ысыкты сезгенде, бул белги жүлүнгө барат, жүлүн колдун булчуңдарына дароо жыйрылууга, коркунуч булагынан колун тез тартып алууга буйрук берет. Бир эле мезгилде күйгөндүгү жөнүндөгү кол клеткасынын белгиси мээге барат, ал оору жөнүндө буйрук берет. Оору – бул коркунучка болгон организмдин реакциясы.

Нейрондор Нерв системасынын ирээттүү иштешин нейрондор камсыз кылат, нерв клеткалары желенин борборунда отурган жөргөмүшкө окшош. Ар бир нейрон денечеден жана көптөгөн урчуктардан турат, тармакташкан кыска урчуктар - дендриттер, бир узун урчугу – аксон деп аталат. Ошол нерв клеткаларынын урчуктары алсыз электр сигналындай болуп маалымат беришет. Нейрондор бири-бири менен урчуктар аркылуу байланышат.

Нейрондон

Жүлүн (арка мээ) Жүлүн аркылуу электрдик белгилердин көпчүлүк бөлүгү өтөт. Жүлүн омуртка тутумунун ичинде жайгашкан. Жүлүндүн негизги милдети – мээден денеге, денеден мээге бараткан маалыматты иштеп чыгуу. Муну “маалымат жолу” десе болот.

Жүлүн, арка мээ

Жүлүн 31 бөлүкчөгө бөлүнгөн, ар бир бөлүктөн оңго жана солго, бүткүл денени каптаган нервдер кетет.Жүлүн таяныч – кыймылдаткыч тутумдарынын жана бир топ ички органдарынын иштерине жооп берет, сезүү органдары аркылуу айлана-чөйрө жөнүндө маалымат жыйнайт. Жүлүндүн жайлуу, ыктуу иштеши үчүн омурткалардын абалын байкап, бой келбетти туура кармоо абдан маанилүү. Жондун булчуңдарын бекемдөө үчүн дене тарбия жана кыймылдуу эмгек менен талыкпай машыгуу керек. Эсиңерде болсун, омуртканын сынышы нерв ткандарынын жабырланышына, сезгичтиктин толук же жарым-жартылай жоголушуна, кыймылсыз абалга алып келет. Ошондуктан жабырлануучу олуттуу кырсыкка учураганда врач келмейинче ордунан жылдырбоо керек .

Мээ Жүлүн мээ менен байланышкан – мээ адамдын организминдеги “борборбук компьтер”. Адамдын мээси баш сөөк менен бекем корголгон. Жаңы төрөлгөн баланын мээсинин салмагы – 360 грамм, 20 жашында мээнин салмагы – 1,5 кг. чейин жетет.

Мээнин бөлүктөрү

Мээ кыймылды көзөмөлдөйт, ойго, сезүүгө, күчтүү сезимге жооп берет, ички органдардын иштешин жетектейт. Мээ негизги үч бөлүктөн турат: чоң жарым шар, каракуш, мээ сөңгөгү.

Мээ оң жана сол жарым шарга бөлүнөт . Ар бир жарым шар 4 үлүшкө бөлүнгөн: маңдай, төбө, желке жана чыкый.

Жарым шарлар сыртынан ак зат менен курчалган, мээ кыртышы грек жаңгагына окшогон кобулдар, бырыштардан түзүлгөн.

Оң жарым шар дененин сол тарабын, ал эми сол жарым шар дененин оң тарабын көзөмөлдөйт. Көпчүлүк адамдардын бир тарабы жакшы өнүккөндүгүнө байланыштуу адам оң кол же сологой болуп калат. Эгер сол жарым шар жакшы өнүккөн болсо, адам – оң кол, эгер оң жарым шар жакшы өнүксө – сологой болот.

Мээ бөлүктөргө бөлүнгөн , ар бири белгилүү бир милдеттерди аткарат. (мисалы: кыймыл аракетти жөнгө салуу, ырдоо, үндү айырмалоо, даамды билүү жана башка ушул сыяктуу) бирок керек болгон учурда, берилген белги баарына жетет да, мээ бир бүтүн функцияны аткарат.Мээнин желке тарабында каракуш бар, ал адамдын кыймыл-аракетин жөнгө салып, тең салмактуулукту кармап турат.Адам басып баратканда кайсы бутун көтөрүп, кайсы бутун жерге коюу керектиги жөнүндө ойлонбойт, бул ишти каракуш ойлонот. Эгерде каракуштун иштөөсү бузулса, анда адамдын кыймыл- аракетинде көйгөй жаралат.

Мээ сөңгөгү – мээнин бардык бөлүктөрүн өз ара байланыштырып жана жүлүндүн уландысы катары созулган түзүлүш.Мээ тынымсыз иштегендиктен анын клеткалары башкаларга караганда азыктарды жана кычкылтекти 10 эсе көп алат. Мээнин кыртышы кан тамырлар түйүнү менен капталган, алар аркылуу нейрондорго азыктар жана кычкылтектер келет. Эгер адам тар бөлмөдө көпкө отурса, башы ооруй баштайт – бул мээнин клеткаларына абанын жетишсиздигинин белгиси. Таза аба менен дем алып, бөлмөнү желдетип туруу керек.

Нерв системасынын эс алуусу Дененин башка бөлүктөрүндөй эле, мээ клеткалары да чарчайт, эс алууну талап кылат. Нерв системасы уктаган мезгилде гана эс алат.

Күнү бою мээ ар кандай маалыматтарды, таасирлерди алат, ал эми түндө кийинки күнгө даярданат: алган маалыматтардын негиздүүлөрүн бөлүп эске тутуп калат. Мээ бул ишти аткарып, эс алып жатканда, адам уктап жаткан болот. Түнкүсүн мээнин кан тамырларына кандын келүүсү азаят, ошон үчүн уйкунун кануусу маанилүү. Уйку канып, чарчоону сезбеш үчүн адам 8-10 саат укташы керек. Күндүзү дене тарбия менен машыгуу, кыймылдуу иштерди жасоо, ишти алмаштырып туруу мээнин чарчашына жол бербейт. Булчуңдар сыяктуу эле мээни да машыктыруу керек: шахмат ойноо, логикалык тапшырмаларды чыгаруу, ырларды эске тутуп жаттоо

Нервдик регуляциянын курактык өзгөчөлүгү.

Жаңы төрөлгөн

баланын эфференттүү нерв системасы толук калыптангандыктан

перифериялык нерв системасындагы адашма нерв бутакчалары

жакшы өрчүгөндүктөн, баланын жүрөгүнүн согуу ритмдүүлүгү

жогорку деңгээлде болот. Кан айлануу жана жүрөктүн согуу

жөндөмдүүлүгү шартсыз рефлекстин негизинде ишке ашат. Баланын

ысыкка, суука жана уколга карата сезимталдуулугу жогору

өнүккөндүгү симпатикалык нерв системасынын жана

парасимпатикалык нерв системасынын дүүлүгүчтүгүнө көз каранды.

Жүрөк кан-тамырынын иштөө аракети нервдик регуляциянын

башкаруусунда ишке ашып, бирок гумордук реакция менен тыгыз

байланышта болот. Бала жаңы төрөлгөндө эле баш мээсинде 20

миллиард дан ашык нейрон клеткалары болот. Баланын баш мээсинин

салмагы 340-400 гр болот(эркек баланын баш мээсинин салмагы 15-20

гр га көбүрөөк болот).

Бала 1 жашка чыкканга чейин мээсинин

салмагы көбөйөт дагы, 3-4 жаш мезгилинде бир аз өсүүсү токтойт, 7

жашка чыккандан баштап, салмагы уламдан улам кошулуп отуруп 20-

29 жашка чыкканда (эркектик 1400 гр, аялдардыкы 1200 гр болот).

Бирок баланын мээсини салмагынын өнүгүшү менен бирге акыл-ой

сезиминин өнүгүшү 1 жаштан 7 жашка чыккыча жылыны 22 эсе өсөт.

Адам 50-60 жашка чейин мээсинин салмагы бир калыпта сакталат, 60

жаштан кийин жылдан жылга нерв клеткаларынын азайгандыгы

байкалып, 80 жашка чыкканданг кийин 25% нерв клеткасы жок болот.

Изилдөөлөргө караганда нерв клеткасынын калыптануусу үчүн 80

миңге жакын ген катышат. Бала бир айлык болгондо синапс

баштыкчаларынын пайда болуусу 50 эсе өсөт. Синапстардын пайда

болушу мээнин кыртышынын бардык бөлүгүндө бирдей жүрбөйт,

айрыкча бала 3 айлык болгондо мээ кыртышындагы синапс

баштыкчаларынын сенсордук система менен тыгыз байланышы

аяктап бүтөт