Коста Хетагуров. «Хъуыбады»

Урочы нысантæ.

1.Скъоладзауты фыццаг ирон адæмон зарæггæнджытимæ базонгæ кæнын.

2. Абарын адæмон зарæггæнджыты Хъуыбадыйы фæлгонцим

3. Аивадмæ уарзондзинад гуырын кæнын

Урочы хуыз.

Ног æрмæг

Урочы ахуырадон фæстиуджытæ.

Предметон: текстæн йæ сæйраг хъуыды сбæрæг кæнын, анализ скæнын.

Метапредметон: уацмысы персонажты архайд, сæ ныхасæн аргъ кæнын.

Удгоймагон: лæгдзинады æууæлтыл æрдзурын, удыхъæды хорз миниуджытæ рæзын кæнын.

Ахуыры методтæ æмæ формæтæ.

Иртасæн-абарсты метод, проектон метод, индивидуалон, къордгай куыст.

Æххуысгæнæг фæрæзтæ.

Къостайы портрет, адæмон зарæггæнджыты къамтæ, иллюстрацитæ «Нарты Ацæмæз», «Фæндыр куыд фæзынд», магнитофон, проектор, презентации.

Урочы этаптæ

Ахуыргæнæджы архайд.

Скъоладзауты куыст.

УАА

Мотиваци.

(ахуыргæнæг дæтты ног темæ бамбарынæн æххуыс чи у

ахæм æрмæг.)

Хъуыбады… Цымæ кæцæй райста Къоста ацы адæмон зарæггæнæджы фæлгонц? Æрымысгæ у? Уый базоныны тыххæй нæ бахъæудзæн ивгъуыдмæ зынггур ацæуын.

.

Регулятивон

удгоймагон

Актуализаци

(къуылымпытæ кæм æмæ цæмæн æййафдзысты, уый сбæрæг кæнын.)

Бирæвæрсыг æмæ хъæздыг сты адæмон сфæлдыстады бынтæ. Уыдон кæддæриддæр æвдыстой дзыллæты бæллицтæ æмæ ног фæлтæры ахуыр кодтой Райгуырæн бæстæ уарзын. Куы бахъæуа, уæд йæ сæрвæлтау тох кæнын рæстдзинад æмæ уарзондзинадыл.

Гъе уымæ гæсгæ адæм цыкурайы фæрдыгау хъахъхъæдтой сæ алæмæты хæзнатæ фæлтæрæй баззайгæ дзургæ уацмыстæ.

Нæртон адæмы сгуыхт таурæгътæ зæронд заманы сæ зарджытæ кодтой кадæггæнджытæ дыууадæстæнон фæндырæй. Уыдонмæ зæрдиагæй хъуыстой хистæрæй-кæстæрæй – адæм се`ппæт дæр.

Хорз зарæг æмæ хорз зарæггæнæг рагæй-æрæгмæ адæмы цæсты æмсæр, æмкад уыдысты. Æвæццæгæн, Ирыстоны ахæм хæдзар нæй æмæ мæнæ ацы зарæджы зæлтæ кæцæй нæ райхъуыстысты. («Хъуыбады») (хъуысы зарæг «Хъуыбады»)

хъусынц

- Уый у адæмон зарæг «Хъуыбады»

Зонадон

удгоймагон

Ног æрмæгыл куыст.

Чиныгимæ куыст

Ирон адæммæ уыд тынг бирæ таурæгъгæнджытæ. Уыдоны тыххæй фыссын райдыдтой XIX æнусы астæу зындгонд ахуыргæндтæ: Всеволод Миллер, Пфафф, Шегрен æмæ æндæртæ. Уыдон разæнгард кодтой уыцы рæстæг цы интеллигенци æвзæрд, уыдоны адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнын.

- Цымæ цæмæн?

- Цæмæн сæ разæнгард кодтой адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнынмæ?

- Уый тыххæй тынг хорз загъта Дзасохты Музафер.

Адæмон сфæлдыстад – адæмы хæзна у. Æмæ нæ ахуыргæндтæ, хуымæтæг адæм райдыдтой хъæутыл , кæмттыл зилын, адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнын. Фæзындысты фыццаг зарæггæнджытæ сæ дыууадæстæнонтимæ, кæнæ хъисын фæндыртимæ.

- Уыдоны тыххæй та уын радзурдзæн…

Фæндыры цагъдмæ кодтой сæ зарджытæ, таурæгътæ. Канд циндзинады нæ, фæлæ зианы дæр уыд таурæгъгæнæг.

Цард куыд ивта, афтæ ивта фæндыры арæзт дæр. Ивта, фæлæ йæ тых, йæ нысан сты æнæфæцудгæ.

- Уæ зæрдыл ма æрлæууын кæнут, Нарт фæндырæн цы аргъ скодтой, уый.

Йæ рæсугъд зардæй, йæ алæмæты фæндырдзæгъдгæй æмбисондæн баззад Ацæмæз.

-Уæ зæрдыл ма æрлæууын кæнут таурæгъ «Ацæмæз æмæ Агуындæйы рæсугъд».

- Цæмæй цагъта Ацæмæз (Уадындзæй)

- Æмæ куыд ивта æрдз йæ цагъдмæ?

- Афæдзы афонтæй кæцы ауад дæ цæстытыл?

Раст, уалдзæг. Уæдæ уалдзæг кыд рæсугъд у, уалдзæг нын нæ зæрдæ куыд барухс кæны, афтæ аивад дæр.

Хæдзармæ уын лæвæрд уыди зындгонд кадæггæнджыты тыххæй, æрмæг бацæттæ кæсын. Табуафси, чи бацæттæ кодта йæхи?

– Ныр та ма байхъусæм хъисын фæндыры зæлтæм. /хъисын фæндыры цагъд)

- Кæй зæрдæ нæ бацагайдзæн ацы æлутон мыртæ! Къоста кодта стыр аргъ аивадæн, уарзта зарын. Нæ цæст куы ахæссæм йæ цард, йе сфæлдыстадыл, уæд бирæ дæнцæгтæ æрхæсиккам Къоста адæмон зарæггæнджытæн цы аргъ кодта, уымæн.

Хетæгкаты Нафирæт æмæ Хаблиаты Сафарæн ис чиныг «Къостайы кадæг». Йæ фыццаг хай «Цырагъдар»-ы æвдыст æрцыд Къостайы сабидуг. Гыццылæй фæстæмæ дæр куыд бирæ уарзта хъусын таурæгътæм, зарджытæм. Йæ фыдымады хъæбысы-иу абырыд æмæ-иу ын лæгъстæ кæнын райдыдта: «Нана, таурæгъ-ма мын радзур».

Дзæуджыхъæумæ йæ куы ласта йæ фыд ахуыр кæнынмæ, уæд раздæр йæхи кæуынæй мардта, фæлæ йын Леуан таурæгътæ дзурын куы райдыдта, уæд æрсабыр æмæ цымыдисæй хъуыста.

Къоста, йæ рæстæджы чи цард, уыцы кадæггæнджыты ма зыдтаид, уый гæнæн нæ уыди. Уыцы рæстæджы цард Зыгъуытаты куырм Бибо. Тынг хорз зыдта Кертыбиты Кертыбийы. Ацы адæймаг мæн стыр дисы æфтауы. Уый уыд Тугъанты кæвдæсард.

- Кæй хуыдтой кæвдæсард?

14-аздзыдæй йæ сæрмæ нал хаста йæ фыды мыггаджы æнæрвæссон цæстæнгас æмæ ацыд йæ хæдзарæй. Йæ мыггаг дæр аивта, йæ номæй арæзт у. Йæ рæстæджы уымæй дзырддзæугæ дæр, дзырдарæхстдæр нæ уыд. Йæ зарджытæм ын адæм хъусынæй не`фсæстысты. Уыд ма æхсæны лæг дæр. Мыггæгты бафидауынмæ, туджджынты бафидаунымæ –иу агуырдтой Кертыбийы.

Къоста хорз зонгæ уыд йæ фыдæлты таурæгътимæ.

Байхъусæм таурæгъæй скъуыддзагмæ.

– Бузныг. Къостайы дисы æфтыдта зарæггæнæджы, кадæггæнæджы фæлгонц. Фæлæ йын æнцой нæ лæвæрдта йæ зын хъысмæт. Æвæццæгæн уымæн фæзынд йе`сфæлдыстады «Хъуыбады»

– Байгом -ма кæнут уæ чингуытæ æмæ равзарæм Хъуыбадыйы фæлгонц.

1. Чи уыд Хъуыбады? Куыд арвыста йæ сабийы бонтæ?

2. Цы цæстæнгас дардта куыстмæ, фосмæ? Ссарут-ма тексты уыцы бынат.

3. Куыд æмбарут ацы рæнхъытæ: «Фæсал сын ласта йæ салд æрчъийæ»

4. Цавæр зæрдæйы ахаст уыд Хъуыбадыйæн? Цæуыл зарыд? Цæмæ бæллыд?

Ацы фарстæн дзуапп ис уацмысæн йæхи мидæг, бакæсæм ма сæ.

Хъуыбады кæд цыфæнды мæгуыр æмæ æфхæрд у, уæддæр у царбæллон. Йæ фæндтæ, йæхъудытæ сты уæлмонц æмæ рæсугъд.

5. Цы цæстæнгас дары Хъуыбады æлдармæ? Цы зæгъы уый тыххæй?

6. Ссарут æмдзæвгæйы, Хъуыбадыйы зарæггæнæджы стыр курдиатыл дзырд кæм цæуы, ахæм бынæттæ æмæ сæ бакæсут.

Кæсынц презентацимæ

Дзуапп дæттынц

кæсы

Нæ кадджытæ, нæ зарджытæ, нæ аргъæуттæ – нæ цин.

Æнæ уыдон гæвзыкк æмæ мæгуырæй æз цæрин.

Æнустæ æмæ фæлтæртæ ныууагътой уым сæ зонд,

Сæ фæрцы лæг кæддæриддæр, хæссы йæ сæр бæрзонд.

Презентаци æвдисы æмæ дзуры скъоладзау

дзуапп: «Фæндыр кыд фæзынди»

Дзуапп дæттынц

Дзуапп дæттынц

Дзуапп дæттынц

Скъоладзаутæ кадæггæнджыты тыххæй …

Хъусынц

Кæсынц презентацимæ

скъоладзауы дзуапп

Кæсы съоладзау

Дзуапп дæттынц

кæсынц

«Уæларвы нæрын», «Æхсæрдзæны хъазт», «Сæрибары дуг», сты йæ зарæг, йæ «зæрдæйы бæллицтæ».

Дзуапп дæттынц

кæсынц

Зонадон

коммуникативон

удгоймагон

Зонадон,

коммуникативон

– Абарæм-ма Хъуыбадыйы фæлгонц, уæлдæр цы кадæггæнджыты кой кодтам, уыдонимæ. Цы сæм ис иумæйагæй?

-Куыд уæм кæсы, æрымæсгæ у Хъуыбадыйы фæлгонц?

Раст зæгъут,нæу. Фæлæ аивадон æгъдауæй ацы фæлгонц у хъæздыг, æвæццæгæн æй Къоста кæй сфæлдыста, уый тыххæй.

Къостайы зарджытæн бирæтæн сæ сæр рацыд адæмон сфæлдыстадæй. Йæ «Ирон фæндыр»-ы цъарыл сныв кодта куырм фæндырдзæгъдæджы æмя дзы бафыста: «Зæрдæйы сæгъæстæ, зарджытæ, кадджытæ æмæ æмбисæндтæ.» (равдисын чиныг)

Ацы нывмæ кæсгæйæ уæ цæстытыл цы ауади? .

-Къостайы хонæм мæгуыр адæмы зарæггæнæг. Зæгъын ма мæ фæнды уый, æмæ кадæггæнæджы ном хæссын алкæйы бон нæ уыд. Фæндыр канд цæгъдыны дæсныйад нæ домдта, фæлæ цæгъдæджы уд æнæхъæнæй. Уыдон нæ адæмæн уыдысты сæ курдиатджындæртæ.Ахæм зарæггæнæджы фæлгонц хорз æвдыст æрцыд Томайты Созырыхъойы таурæгъы. Байхъусæм æм.

Скъоладзауты дзуæппытæ

Æддаг бакаст (куырм, зæронд)

Мæгуыр, æфхæрд;

Цæугæ цард;

Цардбæллон

Дзуапп дæттынц

Ацы нывмæ кæсгæйæ нæ цæстытыл ауади адæмон зарæггæнæджы сурæт.Кадæггæнæджы æнкъард цæсгомыл зыны йæ царды уæззау фæндаг, йæ зындзинæдтæ. Йæ мæгуыр цардыл дзурæг у йæ дарæс дæр. Йæ уæлæ зæронд кæрцы къæрид. Зæронд лæг йæ арæхстджын дæрзæг къухтæй хæцы хъисын фæндырыл. Уый у йæ царды æппæты стырдæр хæзна, йæ цин. Уый руаджы адæмæн кæны йæ зæрдæйы сагъæстæй цы диссаджы рæсугъд зарджытæ райгуырдис, уыдон.

(скъоладзау хи ныхæстæй дзуры таурæгъ)

Зонадон

коммуникативон

удгоймагон

Рефлекси.

.

-Ирон æмбисонд зæгъы: «Сырдоны фæндыр æнусмæ цæры. Абон Сырдоны, Созырыхъойы, куырм Бибойы фæндыртæ цæрынц. Æмæ кæд фæндыр трагедийæ равзæрд, уæддæр абон адæмы зæрдæтæм хæссы циндзинад. Фæстаг хатт дыууадæстæноныл 1924 азы цагъта Сланты Гаха.

- Абон æцæгæлон бæстæй æрбафтгæ гармоникæйæн фæндыры ном кæй радтам, уый чи зоны, нæ фыдæлты зæрдæмæ нæ фæцыдаид, чи зоны ныл сæ зæрдæ худы. Фæлæ Хаханты Дудармæ, Гæздæнты Булатмæ, Реуазты Симæмæ, Мыстулаты Иринæмæ æмæ иннæтæм разынд ахæм хъару æмæ гармоникæйы бауагътой ирон уд.

– Байхъусæм-ма йын йæ æнæмæлгæ мыртæм.(Фæндырæй цæгъдынц «Ханты цагъд»)

Хъусынц

хъусынц

Зонадон,

коммуникативон

удгоймагон

Хæдзармæ куыст.

– Бузныг уе`ппæтæн дæр. Хæдзармæ уын лæвæрд уыдзæн ахæм хæс: «Кадæггæнæг куы уаин, уæд цæуыл, кæнæ кæуыл скæнис кадæг. Уæ хъуыдытæ ныффыссут. (бæрæггæнæнтæ сæвæрын)

Фыссынц х/к