И.Шишкина диллинчу суьрта т1ехь сочинени «1ай хьуьнхахь»

Муниципальни бюджетни юкъарадешаран учреждени Соьлжа-г1алин «Юкъарадешаран юккъера школа №10»

И.Шишкинана диллинчу

суьрта т1ехь сочинени

«1ай хьуьнхахь»

9 классан урокана презентаци кечйина нохчийн меттан а, литературин а хьехархо Байраева Заира Арбиевна

• Урокан план :

• Художник вовзийтар
• Исбаьхьаллин сурт гайттар
• Суьртан анализ яр
• Сочиненина кечам бар
• Словарни болх бар
• Сочиненин план т1ехь болх бар
• Рефлекси

И.И. Шишкин говза, доккха пох1ма долуш суртдиллархо хилла. Художник –пейзажист хилла иза. Ч1ог1а дезаш хилла цунна 1алам . Къаьсттина дукхаезаш хилла хьун, цундела цуьнан кхоллараллехь хьаннийн сарташ алсамо ду .

Баганан хьуьнхахь 1уьйре (Утро в сосновом лесу) Иван Иванович Шишкин 1аьржа к1а (рожь) 1ай хьуьнхахь

Петр Захаровн васт.

1819-чу шарахь Кавказан т1амехь оьрсийн салтишна карийра елла 1уьллуш зуда, цунна юххехь дара кхо шо кхаьчна бер, и дара оьрсаша йохийначу Дади-юртахь. А.П. Ермоловс приказ делира эскарехь лоьралла деш болчаьрга, х1уъа а дай и бер даларх к1елхьара даккха аьлла, лоьраша вехар вац боххушехь, к1ант дийна виссира. Захар Недоносов ц1е йолчу казаке 1амо д1авелира иза, Недоносов волчохь 1823 шо кхаччалц 1ийра х1ара.

Шена доладинчу казакан фамили а, ден ц1е а елира цунна. Т1аьхьо шен фамили т1ехьа «Чеченец» аьлла дош туьйхира цо. Шен суьрташна бухахь куьг яздора цо «Захаров из Чеченцев», я «Захаров-Чеченец» олий.

Цул т1аьхьа П. Н. Ермоловс ша волчу д1авуьгу жима стаг. Хьалхе дуьйна гучуелира к1ентан сурт дилларан корматалла. Ша отставке а вахана Москва шен доьзалца Москвахь ваха д1анисвелча шен т1елаьцна к1ант адаман суртдиллархо Лев Волков волчу 1амо д1авелира Ермоловс.

1833-чу шарахь Петр Захаров Петербургера сурт дилларан академе д1аийцира.

1836-чу шарахь академи чекх а яьккхина, аттестат схьаийцира къоначу суртдиллархочо. М. Ю. Лермонтовца доттаг1алла лелош а вара иза.

Амма 1842-чу шарахь Захаровн цамгар ч1аг1лой, балхара д1авала деза цуьнан. Суртадиллархо Москва юхавог1у, цигахь цунан гергарло тасало лоьран Постников доьзалца. 14-чу январехь 1846-чу шарахь цо Постникован йо1 ялайо. Цигахь лераме хьаша Ермолов а хуьлу. Ялийна масийтта бутт балале Пьера х1усамнана чахотка а кхетий д1акхелха. Оцу шерашкахь Пьер Захаров Паччахьан суртдиллиран академин академик х1утту.

1876-чу шеран аьхке чекхйолучу хенахь чахоткех ле ша суртдиллархо а.

Нохчийн г1араваьлла суртдиллархой

Дешнех кхетам балар

• Пейзаж - 1алам, (Фран. дош ду- мохк ) –1алам гайтаран исбаьхьаллин жанр ю. Пейзажист - 1аламан суртдиллархо ву.

• Портрет- адаман сурт.
• Портретист - адаман суртдиллархо ву.

• Натюрмотр- чохь са доцучу х1уманийн сурт

Зоьзан тайпанаш

• Сосна – зез, бага.

• Ель – база

• Кедр-кедр

• Пихта-пихта

• Шайна хьалха 1оьхкучу И. Шишкинан «1а» ц1е йолчу суьрте дикка хьовса. Хаттарийн г1оьнца суьрта т1ехь дерг схьадийца.
• Муьлха произведенин жанр ю вайн гуш ерг (портрет, пейзаж, натюрморт)?
• Шеран муьлха хан ю суьрта т1ехь гайтинарг?
• Шаьш Шишкинан хьуьнхахь долчуха сурт х1оттадел шайна хьалха. Муха бу хенан х1оттам? 1аьнан хенан муха де ду художника гайтинарг?
• Суьрта т1ехь х1ун го вайна?
• Ткъа 1ай малх кхетта де муха хуьлу?
• Х1аваах лаьцна х1ун ала мегар дара?
• Муха ду суьрта т1ехь вайна гуш долу дитташ?
• Оцу лекхачу дитташ юккъехь схьагуш ерг х1ун ю?
• Гаьннаш т1ехь долу ло муха ду? Цунах лаьцна х1ун эр дара аш?
• Ткъа и ло хаздинарг х1ун ю?
• Лаьттахь 1уьллу ло а х1унда ду бос лепаш, хаза?
• Х1ун гайтина те шен суьрта т1ехь И.Шишкина?
• Муха гайтина иза художника?

Суьрта т1ехь художника гайтинарг 1аьнан заманан хьун ю. Пейзаж. Массо а меттехь диллина доккха ло ду. Иза вайна го дитташ т1ехь а, коьллаш т1ехь а, лаьттахь а. -Делахь а, леррина оцу суьрте шу хьовсахь, аша тидам бахь, хийла хьалха б1аьргана ца гуш, т1ехтилларг гур ду шуна цу т1ехь. Ткъа х1инца леррина суьрте а хьовсуш, барта х1отточу дийцаран кечам бийр бу вай. Хенан х1оттам Исбаьхьа де ду. Шийла елахь а, къеггина кхтта малх а болуш, 1аьнан хенан 1аламат хаза де ду. - Цхьа шатайпа, башха хуьлу. Маьлха з1аьнарша башха йовхо ца ло, амма цара вох ца вахь а, гонаха мел дерг къагийна, серладаьккхина. - Х1аваъ, чекх сагуш, ц1ена ду. Ца 1ебаш, кийра буззалц чуийза дог дог1у иза. Дег1 дайло, пиллиг санна. Дог ийало. Беркате а дег1ана аьхна а ду иза. Диттех. Баганан хьун ю суьрта т1ехь гайтинарг 1аьнан заманчохь. Уьш лекха а, ирхдахана а дитташ ду. - 1аламат даккхий, сийначу стигала кхийда дитташ. - Наьрташ санна, ирхдахана дитташ. -Кегийра, къона баганийн дитташ, коьллаш. Уьш ду лайх дуьзна. Ло. Г1аьннаш т1ехь ло ду, к1айн бамба санна. Цхьайолчу меттигашкахь охьаолладелла гуш ду иза. Ло дукха долуш, диттийн гаьннаш дазделла, охьаохкаделла го. Тидамбел д1анехьо гуш йолчу жимачу юьхкан. Дийцал цунах лаций. Цу т1ехь а ду ло. Геннара хьаьжча, коьртахь к1айн куй а болуш, лаьтташ волчу жимачу стагах тера хета иза. -Доцца аьлча ерриге а хьун ю 1аьнан духарехь. Массо меттехь ло 1уьллу. - Малх. И бу х1окху хьуьна юккъехь кхерсташ берг, дерриге шен дола а дерзийна. 1аьнан духарехь лаьтта дитташ маьлхан з1аьнарша къагийна. - Кхузахь а ду ло. Лайна дерриге а шен к1айн шаршу яржош, д1ахьулдина. Иза малхехь бос хуьйцуш, къегаш ду. Цу т1ехь гайтинарг 1аьнан хенан хьун ю. Самукъане. Сирла. Б1аьрг т1ера ца боккхуш, хьежа дог дог1у цуьнан аматашка.  

Сочиненина план

• Исбаьхьа де
• Дитташ а, коьллаша 1аьнан духарехь.

• Бос лепа ховха ло.
• 1аьнан хьунхахь йийцалур йоцу хазалла.

Iа

Г1оьнна дешнаш

• Бамба санна ховха ло
• Т1емаш даржийна кхозу генаш
• Буьрса хьун
• Екхна стигал.
• Инзаре-хаза хьун
• Дашо малх

Художникан палитраш. К1АЙН СТИГАЛАН БАСАХЬ СИРА 1АЬРЖА

Лексически болх.

• Стигал
• Дитташ
• Коьллаш
• Ло
• 1аламан хьал.

Урокан жам1

• Муьлха къамел кхии вай тахана урокехь?
• Тахана шу дара ешархой, ладог1архой, авторш.
• Царах муьлха роль хазахийти шуна?
• 1аьнан 1аламан хазалла ган хьан г1о ди шуна?