Gündogaryň beýik alymlarynyň ylmy mirasy.

GÜNDOGARYŇ BEÝIK ALYMLARYNYŇ YLMY MIRASY

Abu Reýhan Muhammet ibn Ahmet al-Biruny

• Abu Reýhan Biruny 995-nji ýylda Ýeriň togalak şekillidigini subut edýär.
• Zeminiň globusyny ýasaýar.

• Ol 972-nji ýylda Horezmiň Kyýat şäherinde doglupdyr.
• 1030-njy ýylda Biruny 80 bapdan ybarat bolan “Hindistanyň taryhy” ýa-da, gysgaça aýdylanda, “Hindistan” atly kitabyny ýazyp gutarypdyr.

• 1025-nji ýylda Biruny “Geodeziýa” atly uly kitabyny tamamlapdyr. Bu kitapda özüniň Ýer globusyny ýasandygyny hem ýatlap geçipdir.
• 1036-njy ýylda Biruny “Masudyň kanuny” atly kitabyny ýazypdyr.
• Onda esasan matematikanyň we astronomiýanyň meseleleri seljerilýär.

• 1040-njy ýyllaryň ortalarynda Biruny “Mineralogiýa” atly kitabyny ýazypdyr.
• Birunynyň iň soňky uly ylmy işi “Farmakologiýa”atly kitap bolupdyr.
• Biruny 1048-nji ýylda aradan çykypdyr.

• Abu Reýhan Biruny XI asyrda planetalaryň hereket edişiniň kanunlaryny açypdyr, emma bu açyş ýedi asyra golaý adamzada mälim bolman, XVII asyrda Iogann Kepler ol kanunlary täzeden açanyndan soňra ylmy jemgyýetçiligiň üns merkezine düşüpdir.

Nikolaý Kopernik

• Ýewropaly alym N.Kopernik özüniň 1543-nji ýylda ýazan “Asman jisimleriň aýlanyşy” atly işinde Birunynyň bu açyşyny täzeden “açýar”.

Muhammet Ibn Musa al-Horezmi

• 780-nji ýylda Gürgençde eneden bolýar we şol ýerde ilkinji bilimi alypdyr.
• Ol halypa Mamun Ibn Raşidiň Horasan welaýatyna hökümdar bolan döwründe Merwe gelipdir.
• Onuň astronomiýa,geometriýa,matematika ylymlary bilen meşgullanandygyna garamazdan, onuň esasan hem matematikaylmyna goşan goşandy biçak uludyr.

• Ol özüniň “Hindi hasaby hakynda”, “Kitab Muhtasar al-Jebr walmukabala” we “Trigonometrik tablisalar” atly eserleri bilen matematika ylmyna düýpli täzelikler girizipdir,algebranyň bolsa nazaryýet esaslaryny işläp düzüpdir.
• Onuň bu kitaplary XII asyrda latyn diline geçirilip, uzak wagtyň dowamynda Ýewropada matematika boýunça esasy okuw kitaplary hökmünde peýdalanyp gelipdir.

• Muhammet al-Horezminiň hatda ady hem latyn dilinde “Algoritmus” görnüşinde üýtgedilip, arifmetikanyň şertli “algoritm” diýen sözüne öwrülipdir.
• Al-Horezmi IX asyryň 2-nji ýarymynda Bagdatda aradan çykypdyr.

Abu Nasyr al-Faraby

• 870-nji ýylda, Farap şäherinde eneden bolýar.
• Faraby 160-dan gowrak ylmy işi miras goýupdyr.
• Ol eserler onuň ýaşan döwründaki ylmyň ähli pudaklaryny diýen ýaly öz içine alypdyr.
• Tebigat bilimleri, matematika, filosofiýa, logika, lukmançylyk, syýasatşynaşlyk, psihologiýa, estetika, etika, saz sungaty we ş.m. Al-Faraby bu ugurlaryň hemmesine degişli ylmy eserleri ýazypdyr.

• Ol gadymy grek ensiklopediýaçy alymy Aristoteliň esasy eserlerini grekçeden arap diline terjime edip, olara teswir ýazypdyr.
• Öz döwründe Aristotele “birinji mugallum” diýipdirler.
• Al-Faraba bolsa,“Gündogaryň Aristotili” ýa-da “Ikinji mugallym” diýip at beripdirler.
• Ol 950-nji ýylda, Şam ýurdunyň (häzirki Siriýa)Damask şäherinde aradan çykypdyr.

Abu Aly Hüseýin ibn Abdylla ibn Aly ibn Hasan ibn Sina

• Lukman Hekim 980-nji ýylyň awgust aýynda Buharanyň eteginde Afşana obasynda eneden bolupdyr.
• Ibn Sina 10 ýaşynda tutuş Kurany-Kerimi ýatdan bilipdir, 16 ýaşynda bolsa Buharada meşhur tebipleriň biri bolupdyr.

• Ol bütin ömrüne 450-den gowrak eser ýazypdyr. Olaryň bize gelip ýeteni 240 çemesi bolup, 150-si filosofiýa, 40-sy lukmançylyga, 50-si beýleki ylymlara degişlidir.
• Ol belli ensiklopediýaçy alym, biolog, lukman, filosof, matematik, saz öwreniji, ýazyjy we şahyr bolupdyr.
• Onuň bäş jiltden ybarat “Lukmançylyk ylymlaryň kanunlary” atly eseri ňz döwrüniň medisina ensiklopediýasy bolup hyzmat edipdir.Ol kitaplar 600 ýyllap Aziýa hem Ýewropa ýurtlarynyň lukmanlarynyň ýazan kitaby,lukmançylyk institutlarynyň esasy okuw gollanmasy hökmünde ulanylypdyr.

• 1433-nji ýylda Ibn Sinanyň “Kanuny” Wenesiýada latyn dilinde kitap edilip çapdan çykypdyr.Soňra şol XV asyryň diňe soňky çärýeginde ol 16 gezek ýewropa dillerinde çap edilip ýaýradylypdyr.
• 2004-nji ýylda Ibn Sinanyň “Lukmançylyk ylmynyň kanunlary” kitabynyň 5 jilti Türkmenistanda hem türkmen dilinde neşir edilip.ýaýradyldy.

Kyýaseddin Abulfath Omar ibn Ybraýym Nişapuri Omar Haýýam

• 1040-njy ýylda Nyşapur şäherinde dünýä inipdir.
• 1074-nji ýylda Omar Haýýamy Mälik şanyň baş weziri Nyzamymülk döwletiň paýtagty Yspyhana işlemäge çagyrypdyr. Mälik şa Omar Haýýamy özüne nedim-maslahatçy belläpdir. Şeýle hem Yspyhandaky we Marydaky obserwatoriýalara ýolbaşçylyk etmegi tabşyrypdyr.
• Omar Haýýam matematika boýunça düýpli ylmy işleriň 3-sini ýazypdyr.

• Ondan başga-da, Omar Haýýam astronomiýa bagyşlanan “Mälik şanyň astronomik tablisalary”, “Nowruznama”, “Ewklidiň kitabyna düşündiriş”, “Fizikanyň gysgaça beýany”, “Gymmatlyklaryň hazynasy” ýaly işleri hem ýazypdyr.
• Omar Haýýamyň we beýleki alymlaryň teklibi boýunça Mälik şa 1079-njy ýylyň mart aýynyň 21-inde seljuklar döwletinde täze Gün senenamasyny (kalendary) ulanyşa girizipdir.Şol döwrüň ylmynda oňa Soltan Jelaleddin Mälikşanyň ady bilen baglanyşyklykda “Jelaleddiniň kalendary” diýilýär.

• Haýýamyň we beýleki alymlaryň teklibi bilen girizilen senenamanyň häzirki döwürde bütin dünýäde ulanylýan gün senenamasyndan 7 sekund has takyk aratapawudy bar.
• Görkezilenlerden başga-da, Omar Haýýamyň “Barlyk we borçlulyk hakda eser”, “Ýaşaýşyň ählumumylygy hakynda eser”, “Üç sowala jogap” atly filosofiýa bagyşlanan eserleri hem bar.Şonuň bilen birlikde-de Omar Haýýamyň dňreden pubagylary häzirki döwürde-de, öň hem dünýä edebiýatynyň iň gymmatly hazynalarynyň biri hasap edilýär.

Abul Fath Abdyrahman al-Mansur al-Hazyny

• Al-Hazyny saklanyp galan maglumatlara laýyklykda, Omar Haýýamyň şägirtleriniň biri bolupdyr. Ol Soltan Sanjaryň köşgünde ençeme beýleki alymlar bilen bile işläpdir.
• Al-Hazyny Soltan Sanjaryň hökümdarlyk eden döwründe Seljuklar döwletiniň düzümine giren ülkeleriň meredianlaryny, giňişlik we uzaklyk derejelerini görkezýän eseri ýazypdyr.Kitapda dürli ýurtlarda dürli halklaryň ulanan senenamalary deňeşdirilýär.Aý senenamasy bilen Gün senenamasynyň aratapawutlary beýan edilýär.

• Al-Hazyny kitabyna döwletiň hökümdarynyň hormatyna “Zil Sanjary” diýip at beripdir. Al-Hazynynyň “Paýhas terezisi hakynda kitap” diýen eserinde terezileriň dürli görnüşleri häsiýetlendirilýär, şeýle hem deňagramlylygyň kanunlary barada geometriýa we fizika nukdaýnazaryndan düşündiriş berýär.
• Al-Hazynynyň “Gural esbaplar risalasy” atly üçünji kitabynda asman jisimlerine gözegçilik etmekde peýdalanylýan enjamlar, gurallar häsiýetlendirýär.

Ýusup Has Hajyp Balasagunly

• Ýusup Has Hajyp Balasagunly takmynan 1015-nji ýylda Seljuk türkmenleriniň döwletine tabynlykdaky Garahanlylar döwletiniň Balasagun(Gyzordu) şäherinde eneden bolýar.
• 1068-1069-njy ýyllarda özüniň “Kut etgu bilik”(“Bagt getiriji bilim”)atly meşhur filosofik poemasyny ýazypdyr.Ol bu kitabyny Garahanly döwletiniň hökümdary Tawgaç Gara Bogra hanyň hatyrasyna ýazyp,oňa sowgat edipdir.

• Gara Bogra han Ýusup Balasagunlyny öz köşgüniň diwanhanasynyň baş ýolbaşçysy edip belläpdir.
• Balasagunlynyň aradan çykan ýyly näbelli.
• Ýusup Balasagunlynyň “Bagt getiriji bilim” atly ensiklopedik häsiýetli eseri çuňňur pelsepewi pikirleri wagyz edýär.
• Onda adam ömrüniň manysy we ähmiýeti seljerilýär, adamyň jemgyýetdäki borçlary we özüni alyp baryş kadalary kesgitlenýär.Şonda Ýusup Balasagunly öz döwründäki jemgyýetiň nogsanlyklaryny,durmuşy deňsizligi, adalatsyzlygy batyrgaý tankytlaýar.

Abulkasym Mahmyt ibn Omar ibn Ahmet az-Zamahşary

• 1075-nji ýylda Beýik Türkmen Seljuk şadöwletiniň demirgazyk ülkesiniň Zamahşar(Yzmykşir)obasynda dünýä inipdir.
• Zamahşary 1097-1117-nji ýyllarda 20 ýyllap Gürgenjiň hökümdary Kutbeddin Muhammediň köşgünde köşk şahyry bolupdyr. Ondan soň tä ömrüniň ahyryna çenli dini we dünýewi bilimleri öwrenmek we wagyz etmek bilen meşgullanypdyr.

• Ol 1118-nji ýylda Mekgä gidip, haj parzyny berjaý edipdir.Mekgede 2 ýyl bolandan soň, Gürgenje dolanyp gelipdir.Mahmyt Zamahşary 50 töweregi dünýewi we dini ylmy işi miras galdyrypdyr.
• Döwürdeşleri onuň adyny “Fahry-Horezmi”(Horezmiň guwanjy) diýip tutupdyrlar.Şonuň ýaly-da Mahmyt Zamahşary arap dili boýunça birnäçe ylmy sözlükleri düzüpdir.

• Görkezilenlerden başga-da, Mahmyt Zamahşarynyň ylmy-medeni mirasynda “Ýagşyzadalaryň bahary” atly, 6 jiltlik eseri onuň döredijiliginde-de, türkmen halkynyň medeni mirasynda-da,dünýäniň medeniýet we ylym genji-hazynasynda-da möhüm orun eýeleýär.
• Mahmyt Zamahşary 1144-nji ýylda aradan çykypdyr.