Geodezik tarmoqlar yaratish

MAVZU: 3-KLASS TRIANGULYATSIYA PLANLI GEODEZIK ASOSINING ANIQLIGINI BAHOLASH

KIRISH

O’zbekiston respublikasi prezidentining 2017 yil 31 maydagi PF-5065-son “Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasida nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora tadbirlari to’g’risida”gi farmonlari asoisda ish olib borilmoqda. Respublika mudofaa va xalq xo’jaligini topografiya,geodeziya materallari, kartografiya maxsulotlari bilan ta’minlash hamda Davlat kadastri asoslarini yaratish maqsadlarida tashkil etilgan.

Hozirgi kunda Respublikamizda barcha geodezik ishlarni bajaruvchi tashkilotlar, zamonaviy geodezik asboblar bilan ta’minlangan. Buning yaqqol isboti qurilayotgan bino va inshootlarda ulardan foydalanayotganligimizdir. Zamonaviy geodezik asboblardan foydalanib geodezik ishlarni bajarish aniqligi yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yosh kadrlarni ushbu geodezik asboblarda ishonchli va ustvor ishlashlari ularning bilim olishdagi qunt va sabotlariga bog’liqdir.

Biz ishonamizki, Mustaqil O’zbekiston Respublikasi yoshlari ushbu marralarni xech qiynalmasdan egallaydilar.Oliy geodeziya fani Yerning shaklini, o’lchamlarini va yer gravitatsion maydonini aniqlash, davlat geodezik tayanch to’rlarini (tarmok) barpo etish, geodinamik hodisalarni o’rganish, hamda Yer ellipsoid yuzasida va fazoda geodezik masalarni yechish bilan shug’ullanadi.

Triangulyasiya loyihasini tuzish

Triangulyasiya loyihasi topografik xaritalarda tuziladi. 1 va 2 klass triangulyasiyalar loyihasi odatda 1:100000, 3 va 4 klass triangulyasiya loyihasi 1:50000, 1:25000 va 1:10000 masshtabdagi topografik xaritalarda tuziladi. 1 va 2 razryadli triangulyasiya to‘rlarini loyihalashni 1:25000, 1:10000 masshtabdagi topografik xaritalarda bajarish maqsadga muvofiq bo‘lib loyihaga aniqlik kiritishda bundan yirik bo‘lgan masshtabdagi topografik xaritalardan foydalaniladi.

Loyiha tuzish joyni topografik-geodezik o‘rganilganligi bo‘yicha materiallar yig‘ishdan boshlanadi. Bunga ushbu hududda oldin mavjud bo‘lgan triangulyasiya punktlarining planli va balandlik koordinatalar katalogi, hududning barcha masshtablarda mavjud topografik xaritalari va aerofotos’yomkalari kiradi. Oldin bajarilgan ishlar o‘rganilgandan so‘ng loyiha tuzilayotgan rayon dala sharoitida o‘rganiladi, bunda xaqiqatdan ham punktlar va ularning markazlari saqlanib qolganligi aniqlanadi.

Loyihalash bevosita topografik xaritada bajariladi. Punktlar o‘rni uchun joyning baland erlari tanlanadi, chunki punktdan barcha yo‘nalishlardagi yoki iloji boricha ko‘p yo‘nalishlardagi punktlar ko‘rinishi kerak. Koordinatalarda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xatoliklarni kamaytirish uchun loyihalangan to‘rda o‘tkir burchaklar bo‘lmasligi maqsadga muvofiq. YUqorida aytganimizdan shunday xulosaga kelish mumkin: triangulyasiya punktlari relefning suv ayirig‘ich chiziqlarining hukumron tepalarida joylashadi, uchburchak burchaklari 30º dan 120º gacha bo‘lishi, 1 klass triangulyasiyada esa 40º dan kam bo‘lmasligi kerak. SHu sababli loyihalashda ishlatilayotgan topografik xaritada suv ayirig‘ich chiziqlar qizil chiziq bilan chizib chiqiladi.

Triangulyasiya klassi va relefga bog‘liq holda tomon uzunliklari loyihalanadi. 1 klass triangulyasiyasini loyihalashda vizir chizig‘ining erdan balandligi 5 - 6 metr bo‘lishi kerakligi e’tiborga olinishi lozim. Refraksiya ta’sirini kamaytirish maqsadida yo‘nalishlar katta daryolar, ko‘llar, suv omborlari, tepalik va tog‘ yonbag‘irlari bo‘ylab, hamda shaharlar va zavodlar ustilaridan o‘tmasligi zarur. Iloji bo‘lmagan taqdirda daryolar, tepalik va tog‘ yonbag‘irlarini to‘g‘ri burchak ostida kesib o‘tish kerak.

Loyihalangan triangulyasiya to‘ri butun xarita trapetsiyasini bir tekisda qoplashi va uzluksiz (diagonal yo‘nalishlarsiz) bo‘lishi kerak

KURS ISHINING MAQSADI.

Kurs ishining maqsadi talabalarni mustaqil ishlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan nazariy bilimlarini qo’llashda amaliy ko’nikmalar hosil qilish, bevosita ishlab chiqarishdagi real sharoitlarga mos texnik echimlar qabul qilish va zamonaviy geodezik asbob uskunalar va texnologiyalarni qo’llash ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat.

Kurs ishining mavzusi bevosita topografik-geodezik ishlab chiqarish korxonalarining texnologik jarayonlariga bog’liq holda, aniq bir geodezik sharoitda olib boriladi.Kurs ishini bajarish uchun xududni 1:100000 masshtabdagi topografik kartalardan foydalaniladi. Bu kartalarga 3-klass yaxlit triangulyatsiya to’ri loyihasini tuzishlari kerak. Kurs ishining hisoblash ishlari zamonaviy kompyuter dasturlarida bajariladi.

Triangulyatsiya loyihasi topografik xaritalarda tuziladi. 1 va 2 klass triangulyatsiyalar loyihasi odatda 1:100000, 3 va 4 klass triangulyatsiya loyihasi 1:50000, 1:25000 va 1:10000 masshtabdagi topografik xaritalarda tuziladi. 1 va 2 razryadli triangulyatsiya to’rlarini loyihalashni 1:25000, 1:10000 masshtabdagi topografik xaritalarda bajarish maqsadga muvofiq bo’lib loyihaga aniqlik kiritishda bundan yirik bo’lgan masshtabdagi topografik xaritalardan foydalaniladi.

Loyiha tuzish joyni topografik-geodezik o’rganilganligi bo’yicha materiallar yig’ishdan boshlanadi. Bunga ushbu hududda oldin mavjud bo’lgan triangulyatsiya punktlarining planli va balandlik koordinatalar katalogi, hududning barcha masshtablarda mavjud topografik xaritalari va aerofotos’yomkalari kiradi. Oldin bajarilgan ishlar o’rganilgandan so’ng loyiha tuzilayotgan rayon dala sharoitida o’rganiladi, bunda xaqiqatdan ham punktlar va ularning markazlari saqlanib qolganligi aniqlanadi.

Loyihalash bevosita topografik xaritada bajariladi. Punktlar o’rni uchun joyning baland yerlari tanlanadi, chunki punktdan barcha yo’nalishlardagi yoki iloji boricha ko’p yo’nalishlardagi punktlar ko’rinishi kerak. Koordinatalarda kelib chiqishi mumkin bo’lgan xatoliklarni kamaytirish uchun loyihalangan to’rda o’tkir burchaklar bo’lmasligi maqsadga muvofiq. Yuqorida aytganimizdan shunday xulosaga kelish mumkin: triangulyatsiya punktlari relьefning suv ayirig’ich chiziqlarining hukumron tepalarida joylashadi, uchburchak burchaklari 30º dan 120º gacha bo’lishi, 1klass triangulyatsiyada esa 40º dan kam bo’lmasligi kerak. SHu sababli loyihalashda ishlatilayotgan topografik xaritada suv ayirig’ich chiziqlar qizil chiziq bilan chizib chiqiladi.

Triangulyatsiya klassi va relьefga bog’liq holda tomon uzunliklari loyihalanadi. 1 klass triangulyatsiyasini loyihalashda vizir chizig’ining erdan balandligi 5 - 6 metr bo’lishi kerakligi e’tiborga olinishi lozim.

Refraktsiya ta’sirini kamaytirish maqsadida yo’nalishlar katta darьyolar, ko’llar, suv omborlari, tepalik va tog’ yonbag’irlari bo’ylab, hamda shaharlar va zavodlar ustilaridan o’tmasligi zarur. Iloji bo’lmagan taqdirda daryolar, tepalik va tog’ yonbag’irlarini to’g’ri burchak ostida kesib o’tish kerak.

Loyihalangan triangulyatsiya to’ri butun xarita trapetsiyasini bir tekisda qoplashi va uzluksiz (diagonal yo’nalishlarsiz) bo’lishi kerak. Geodezik to’rni triangulyatsiya usulida barpo etishda faqat bazis (tayanch tomon) uzunligi va barcha burchaklar o’lchanadi, trigonometriya formulalaridan foydalanib triangulyatsiya qatori va to’rlarining tomon uzunliklari hisoblab topiladi. Geodezist, triangulyatsiya tomon uzunliklari bazis tomondan uzoqligiga qarab qanday aniqlikda topiladi, azimut qanday aniqlikda uzatiladi, tomon uzunliklarini, azimutlarni va koordinatalarni uzatishda xatoliklar qanday to’planib boradi degan savolga javob bera olishi kerak. Bu geodezistga triangulyatsiya loyihasini tuzishda triangulyatsiya aniqligining old hisobini bajarishi, burchaklarni o’lchash usuli, priyomlar sonini, bazis tomonlari va Laplas punktlariningsonini aniqlash imkonini beradi.

Geodezik belgilar

Kerakli bo‘lgan burchak va masofa o‘lchashlarni bajarish uchun triangulyasiya va zichlashtirish punktlari markazi ustida tashqi geodezik belgi o‘rnatiladi. Punktdan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha vizir chizig‘ini to‘siqdan yuqori bo‘lishi kerak bo‘lgan balandlikda burchak o‘lchashni ta’minlash uchun burchak o‘lchash asbobi o‘rnatiladigan balandlikga qarab tashqi geodezik belgining turi tanlanadi. Geodezik belgi turlariga piramidalar, oddiy va murakkab signallar kiradi.

Agar geodezik punkt joylashgan erdan barcha yo‘nalishdagi punktlarni to‘siqdan yo‘l qo‘yiladigan balandlikdagi vizirlash bilan kuzatish imkoniyati bo‘lsa, barcha klassdagi punktlarga piramidalar o‘rnatiladi. Piramidalar oddiy (1.4-rasm), shtativli (1.5-rasm), vexali (nishon tayoqli) (1.6-rasm) bo‘ladi.

Oddiy piramidalar to‘rt va uch qirrali bo‘lib, balandligi 5 metrdan 10 metrgacha bo‘ladi. To‘rt qirrali piramida (1.4-rasm) o‘lchamlari quyidagicha hisoblanadi:

; ; ; ;

; ; ;

1.4-rasm . Siginal asosining plani 1.5-rasm .Shtativli piramida.

1.6 – rasm. Geodezik punktdagi tur 1.7 – rasm. Murakkab siginal plani

1.8 – rasm . Siginal asosining plani

Odatda piramida uzunligi 13 metrgacha bo‘lgan va ko‘krak balandligida yo‘g‘onligi 18 - 20 sm, yuqoridagi kesimi 10 sm bo‘lgan xodalardan quriladi. Piramida yuqorisiga vizirlash silindri o‘rnatiladi. Piramidalar metall truba yoki burchakli metalldan qurilishi mumkin, unda uning oyoqlari gruntga beton bilan mahkamlanadi.

Agar kuzatish uchun asbobni 2 - 4 m ga ko‘tarish kerak bo‘lsa, u holda shtativli (1.5-rasm) piramida quriladi.

Punkt joylashgan qoyali erlarda toshlardan tur quriladi (1.7 - rasm). To‘r qurilgan punktlarda piramida qurilmasligi mumkin, vizirlash silindri to‘r tepasiga sementlangan trubaga o‘rnatiladi.

Agarda vizir nishonini yuqori ko‘tarish kerak bo‘lsa, u holda punktda (1.6-rasm) nishonli piramida quriladi.

Burchak o‘lchashda asbobni 10 metr va undan yuqoriga ko‘tarish kerak bo‘lganda punktlarda oddiy (1.8 - rasm) yoki murakkab (1.10 - rasm) signal quriladi. Geodezik belgilarni yuqorisiga vizirlash silindri (1.9 - rasm) qo‘yiladi. Vizirlash silindri yog‘ochdan yasalgan ikki doira orasiga radial mahkamlangan yog‘och taxtachalardan yasaladi. Kuzatishda quyosh nurini aks etishi xalaqit bermasligi uchun vizirlash silindri yaltiramaydigan bo‘yoq bilan bo‘yaladi.

HUDUD TO’G’RISIDA MA’LUMOT

3-klass triangulyatsiya planli geodezik asosining aniqligini baholash mavzusi uchun talabalarga biriktirilgan va kurshisob ishini bajarish uchun U- 34-37 (Ясногорск) o’quv kartasidan foydalanildi. Masshtabi 1:100 000 li bu karta 6065.00 – 6105.00 shimoliy kenglik y bo’yicha, hamda 4307.00 – 4338.00 sharqiy uzunliklarni hudud sifatida qamrab olgan:

4.KURS ISHINING ASOSIY HISOB KITOB QISMI

3- klass triangulatsiya tarmog’ini yaratish uchun bizga kartada belgilab ko’rsatilgan 4 ta nuqta va 2 ta bazis chiziq orqali uchburchaklarni yaratamiz. Meninh kurs ishim uchun belfilab ko’rsatilgan bazislar orqali masofalari – tomon uzunliklari 5-8 km dan farq qilgan chiziqlar bilan jami 20 ta uchburchak tarmoqlar yaratdim. Hisob kitob qismi MS Exell dasturi yordamida maxsus formulalar bilan kirirtib topildi.

Tgα= = (1)

formulasi yordamida aniqlanib, hisoblab chiqarilgan qiymatni

α=arctgα=N°M’O’’ (2)

shakliga keltirib olamiz.

Hosil bo’lgan qiymat tomonning direksion burchagi hisoblanadi.

Birinchi uchburchak uchun hisoblangan qiymatdan foydalanib, keyingi tomon direksionlarini topishimiz mumkin.

ushbu formulalar yordamida barcha uchburchaklarning tomonlarining direksion burchaklari topiladi.

Hisoblash jarayonlarini tushunarli bo’lishi uchun trangilutsiya tarmog’idan 1, 2, 3, 8, 9, 10 uchburchaklarni hisoblash tartibi keltirilgan.

1-rasm. Tarmoqdan namuna uchun ajratib olingan uchburchaklar.

Burchaklarni ishki burchaklari qiymati kelib chiqqandan so’ng, agar xatolik bo’lsa (180 gradusdan farqli bo’lsa) ularga tuzatma kiritiladi.

Tuzatmalarni tekshirish uchun quyidagi formulalardan foydalanamiz.

(5)

orttirmalarni hisoblashda kelib chiqqan xatoliklar uchun tuzatma kiritish esa quyidagi formulalarni qo’llaymiz.

(4)

2-rasm. Markazlashtirish uchun tuzatma.

3-rasm. Reduksiya uchun tuzatma

_XULOSA

Men davlat geodezik punktini yaratishda 3-klass triangulyatsiya usulidan foydalanib, tarmoq yarataib zichlashtirish asosida hisob kitoblar olib borildi.. U 34-37(Ясногорск) o’quv kartasidan foydalanib triangulyatsiya uchburchaklarini 5-8 km oralig’ida loyihaladim. Ishning ma’zmuni shundan iborat ediki triangulyatsiya punktlarini loyihalash hamda aniqligini baholash. Men teskari geodezik masala bo’yicha triangulyatsiya tarmogini hosil qildim va dereksion burchaklarinin o’lchadim. Dereksion burchakni o’lchangan so’ng rumb burchakni o’lchadim va dereksion burchaklar ishorasiga qarab koordinata ortirmalari hisobladim. Keyin esa koordinata ortirmalaridan foydalanib koordinatalarni hosil qildim va aniqligini baholadim. Keyin esa ArcGIS dasturidan foydalanib kartaga triangulyatsiya tarmog’ini hosil qildim. Men ushbu mavzuni hisoblash va yoritish jarayonida oliy geodeziya fani boyicha to’liq ma’lumotlarga ega boldim. Davlat geodezik tarmog’larini hosil qilish boyicha amalyot hamda konikmaga ega boldim. Kelgusida ushbu amalyotdan foydalangan holda ish jarayonida qo’llayman.

_ADABIYOTLAR.

1. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –Mirziyoyev SH.M Toshkent “O`zbekiston” – 2017.

2. Avchiyev SH.K -Amaliy geodeziya “Voris nashriyot” Toshkent-2010.

3. Norxo`jaev K.N., Injenerlik geodeziyasi. T., O`qituvchi, 1984.

4. Nazirov A.N., Geodeziya.T. O`qituvchi, 1978.

5. Muborakov H., Axmedov S., Geodeziya va kartografiya. Toshkent: O`qituvchi, 2002. – 304 bet.

7. Raximbaev F.M., Hamidov M.M., «Qishloq xo`jaligi melioratsiyasi» (geodeziya bo`limi) T.: O`zbekiston 1996.– 128 b.

8. Qo’ziboyev T-Geodeziya “O’qituvchi nashriyoti“ Toshkent-1976.

9. O’tanov .O’-Geodeziya oliy va o’rta ta’lim muassalari uchun qo’lanma Toshkent-2005.

www.ziyonet.uz internet sayti.

2