Ген. Генетикалык код

Биология 9-класс

Тема: Тукум куучулук жөнүндө маалымат жана генетикалык код

№ 11 В.В.Терешкова атындагы мектеп-интернаты Биология мугалими: Кимсанова Максуда

Гендер, генетикалык код жана анын касиеттери

• Жер үстүндө 6 млрддан ашык адам жашайт. Эгерде 25-30 млн бир жумурткалуу жуп эгиздерди эсепке албасак, адамдар генетиканын негизи боюнча ар түрдүү болушат. Бул ар бирөөнүн уникалдуулугун билдирет, кайталанбас тукум куучуулугу өзгөчөлүккө, кыялдын касиетине, жөндөмдүүлүгүнө, темпераментке жана башка сапатка ээ болот. Ошондой адамдардын айырмалары эмне менен аныкталат? Албетте алардын генотиптеги айырмалары менен, б.а. белгилүү организмдин гендердик жыйындысы менен. Ар бир адамда ал уникалдуу, ошондой эле айрым жаныбардын жана өсүмдүктүн генотиби уникалдуу. Белоктун биринчилик структурасы жөнүндө маалыматты генде – ДНК молекуласынын бөлүгүндө нуклеотиддик ырааттуулуктун түрүндө коддолгон.

Ген

• Ген   – бул организмдин тукум куучуулук маалыматтын бирдиги. ДНКнын ар бир молекуласы көп гендерди камтыйт. Организмдин бардык гендеринин жыйындысы анын генотибин уюштурат. Генетикалык коддун жардамы менен тукум куучулук маалыматтын коддолушу өтөт. 1868 ж. америкалык окуумуштуулар Р.Холи, Х.Коранс, М.Ниренберг генетикалык коддун расшифровкасын аныкташкан.

Генетикалык коддун касиеттери

• •  Генетикалык код  бардык организмдер үчүн универсалдуу жана конкреттүү организмдердин гендерди пайда кылган нуклеотиддердин жана коддолгон белоктордун кезектешүүсү менен айырмаланат.
• •  Код триплетүү.  Башынан ал ар түрдүү ырааттулугу менен комбинацияланган ДНКнын үч нуклеотиддерден (триплеттен) турат. Мисалы, ААТ, ГЦА, АЦГ, ТГЦ ж.б.
• •  Код өзгөчөлөнгөн.  Нуклеотиддердин ар бир триплети полипептиддик чынжырга киргизилген болгон белгилүү бир аминокислотаны аныктайт. Мисалы, ЦГТ триплет аланин деген аминокислотаны коддойт, ААГ триплет – фенилаланин аминокислотасын.

Генетикалык коддун касиеттери

• •  Код тубаса . 20 аминокислоталар бар, топтко үчтөн болгондо төрт нуклеотиддердин айкалышынын – 64 болот. Демек, 20 аминокислоталарды коддогонго төрт нуклеотид жетиштүү болот. Ошол үчүн бир аминокислота бир нече триплет менен коддолошу мүмкүн. Триплеттердин бөлүгү аминокислоталарды коддобойт, белоктун биосинтезин токтотот же ырбаттатат. Алар стоп – кодондор же нонсенс – кодондор деп аталат: УАА, УАГ, УГА.
• •  Код кайчыланбайт .   Маалыматтык РНКага ДНКадагы маалыматтарды нуклеотид триплеттер менен окулат. Маалыматтык РНКдагы нуклеотиддик триплеттер кодон деп аталат .

Генетикалык коддун касиеттери

• •  Код бир багыттуу . Маалыматтарды окуп чыгуусу бир багытта болот.

Чынында код бул мРНКнын молекуласынын нуклеотиддик ырааттулугу, анткени ал ДНКдан маалыматтарды алат (транскрипциянын процесси) жана синтезделген белоктордун молекулаларында аминокислоталуу ыраатулугуна которот (трансляциянын процесси). Так эле мРНКнын кодондору менен генетикалык код жазылат. Ошентип генетикалык код триплеттүү, Жер үстүндө бардык организмдерге универсалдуу, тубаса (ар бир аминокислота бир нече кодон менен коддолот).

Генетикалык коддун таблицасы

Тапшырма

• Ген-деген эмне?
• Генетикалык код деген эмне?
• Генетикалык коддун касиеттерин атагыла.
• Стоп кодондун ролун аныктагыла.
• Генетикалык коддун универсалдуулугу кандай ойлорду жаратат?
• Генетикалык коддун бир багытта окулушунун негизи эмнеде?