Ֆլավոնոիդները սերկևիլի տերևներում

Գլուխ 1

ԳՐԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

ՖԼԱՎՈՆՈԻԴՆԵՐ

Ֆլավոնոիդները (լատիներեն flavus-դեղին) համարվում են բուսական ծագման ֆենոլային միացություններ: Այդ բնական պոլիֆենոլները սինթեզվում են բարձրակարգ բույսերի, մամուռների, պտերների և որոշ միկրոօրգանիզմների աճմանը զուգընթաց՝ ացետատ-մալոնատի միջոցով: Ֆլավոնոիդների, ինչպես նաև նրանց կոնդեսացված ածանցյալների՝ պրոցիանիդների մոլեկուլների հիմքում ընկած է, այսպես կոչված, C₆C₃C₆ ածխածնային կմախքը, որոնց մոլեկուլներում կան երկու բենզոլային օղակներ, որոնք իրար են միանում եռածխածնային հատվածով:

Ֆլավոնոիդները հետազոտվել են 1930-ական թթ. Նոբելյան մրցանակի մրցանակակիր Ալբերտ դե Սենտ-Դյորդիի կողմից:

Ներկայումս հայտնի են ավելի քան 6500 տարբեր ֆլավոնոիդներ, որոնք ունեն ոչ միայն դեղին, այլ նաև ինտենսիվ կարմիր և երկնագույն երանգ, ինչպես նաև երանգ չունեցողներ:

Ֆլավոնոիդների դերը բույսերի մեջ կարևոր է և բազմազան: Հարկ է նշել այն հանգամանքը, որ շնորհիվ ինտենսիվ երանգի առկայության, ֆլավոնոիդները ստեղծում են բուսական աշխարհի գունային տարաձևությունը: Բույսերի երանգը, բացի գեղագիտականից, հուզական ազդեցություն է թողնում մարդկանց վրա, բնության մեջ կարևոր գործնական դեր է խաղում՝ մասնակցելով էկոլոգիական փոխկապվածության հաստատմանը միկրոօրգանիզմների, բույսերի և կենդանիների մոտ: Վառ երանգով ծաղիկները տեսանելի ազդանշան են ծառայում միջատների օգնությամբ այդ բույսերի փոշոտման համար, իսկ սերմերի և պտուղների ոչ վառ գունավորումը հրապուրում (գրավում) է թռչուններին և կենդանիներին՝ նպաստելով դրանց վերարտադրմանը և տարածմանը նոր վայրերում: Բացի վերոնշյալ ազդեցությունից, ֆլավոնոիդներըկարող են ներգործել կենդանի օրգանիզմների համու հոտի օրգանների վրա: Օրինակ՝ կատեխինոնները փաթաթվող հատկության շնորհիվ պահպանում են բույսերը վնասակար միջատներից, կանաչ բույսերում ֆլավոնոիդները մասնակցում են ֆոտոսինթեզի լուսային ճառագայթների (ֆրազի) որոշ ռեակցիաների՝ կատալիզելով էլեկտրոնների փոխադրումը և ղեկավարվելով իոնային ուղիները, որոնք կապված են ֆոտոֆոսֆորիլացման պրոցեսների հետ: Բացի դրանից, համարվելով էֆեկտիվ լուսաֆիլտր (լուսակլանիչ) կլանելով ինչպես ուլտրամանուշակագույն, այնպես էլ տեսանելի ճառագայթներ, ֆլավոնոիդները պաշտպանում են քլորոպլաստները ուղիղ արևային ռադիացիայից և ֆոտոդինամիկ վնասումից: Նրանց դեֆիցիտի ժամանակ երրորդային մետաբոլիզմի խանգարման պրոցեսների արդյունքում, որը տեղի ունի, օրինակ, Arabidopsis բույսերի մուտանտների մոտ, դիտվում է բջիջների ուժեղ օքսիդիչ վնասում: Վերջապես շատ ֆլավոնոիդներ, մասնավորապես ֆլավան-3,4-դիոլը, համարվում են հիմնական սուբստրատներ կենսասինթետիկ պրոցեսների համար, որը տանում է ֆենոլային պոլիմերների և դաբաղային միացությունների առաջացմանը:

Ֆլավոնոիդները բավական մեծ քանակությամբ պարունակվում են սննդի մեջ օգռագործվող տարբեր բույսերում, խմիչքներում (գինի), հյութերում (թեյ), համարվելով անհրաժեշտ ոչ էներգետիկ դիետիկ բաղադրամաս: Մարդու օրգանիզմում ֆլավոնոիդների միջին վիճակագրական մուտքը կազմում է մոտ 600մգ/օր: Սակայն այդ թիվը խիստ տարբերվում է տարբեր երկրներում: Օրինակ, ֆլավոնոիդների միջին օրական սպառումը Նիդեռլանդներում կազմում է միայն 23մգ, որից 16մգ-ը դա կվերցետինն է: Դա ավելին է, քան E վիտամինի օրական սպառումը (7-10մգ), բայց դրանից զգալի ցածր է ֆլավոնոիդների սպառումը ԱՄՆ-ի բնակիչների կողմից, որը մոտավորապես հավասար է 1մգ-ի: Ֆլավոնոիդների ֆորմոկոլիգական էֆեկտը բացահայտվել է 1936թ-ին Սենտ Դյերբիի կողմից, բացահայտելով P խմբի վիտամինները և հայտնաբերելով նրանց պոլիֆենոլային կառուցվածքը: Ներկայումս հաստատված է, որ ֆլավոնոիդներն օժտված է հակաալերգիկ, հակականցերոգեն, հակաբորբոքային, հակավիրուսային հատկություններով: Կասկած չի հարուցվում, որ ֆլավոնոիդների տարբեր կենսաբանական ակտիվությունը պայմանավորված է իրենց մոլեկուլներում ռեակցիոնունակ հիդրօքսիլ և կարբոնիլ խմբերի առկայությամբ: Բացի դրանից, այդ միացություններն ընդունակ են կենսաբանական համակարգերում վերածվելու (փոխարկվելու) տարբեր խինոնների, որոնք կարող են փոխազդել սպիտակուցների ֆերմենտների սպեցիֆիկ ֆունկցիոնալ խմբերի հետ, փոխելով իրենց երրորդային կառուցվածքը և կատալիտիկ հատկությունները: Այդ հարաբերություններում հատկապես ակտիվ են ֆլավոնոիդների ագլիկոնները: Սակայն ֆլավոնոիդների մեծամասնությունը բույսերում և մարդու օրգանիզմում պարունակվում է գլիկոզիդների տեսքով, այսինքն ֆլավոնոիդների մոլեկուլները (ագլիկոնները) գլիկոզիլացվում են տարբեր մոնո- և օլիգոսախարիդների հիդրօքսիլ խմբերով: Ֆլավոնոիդների մոլեկուլները կարող են նաև մեթիլացվել և ացետիլացվել: Հենց տեղակալիչների տեսակների և դիրքի տարբերության շնորհիվ էլ գոյություն ունի մոլեկուլային կառուցվածքով ֆլավոնոիդների բազմազան տեսակներ:

1.1 Ֆլավոնոիդների դասակարգումը

C₆C₃C₆-կառուցվածքային կմախքը, ինչպես արդեն ասվեց, ընկած է բոլոր ֆլավոնոիդների հիմքում:

Պիտանի օքսիդացման աստիճանը, որն ընկած է 2-ֆենիլքրոմանի (C օղակ) կենտրոնում, որոշիչ դեր է խաղում ֆլավոնոիդների դասակարգման մեջ: Չնայած նրանց հսկա քանակությանը, բոլոր ֆլավոնոիդները կարող են դասվել համեմատաբար ոչ մեծ խմբերի թվին, որոնցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է իր բոլոր ներկայացուցիչների մոտ միատեսակ արոմատիկ միջուկների առկայությամբ: Կախված C օղակում 2 և 3 ածխածնային ատոմների միջև կրկնակի կապերի առկայությունից, հիդրօքսիլ և կարբոնիլ խմբերը առանձնացնում են ֆլավոնոիդների հետևյալ հիմնական դասերը.

1.Խալկոններ

2.Ֆլավոններ

3.Ֆլավոնոլներ

4.Դիհիդրոֆլավոններ (ֆլավոններ)

5.Դիհիդրոֆլավոնոլներ (ֆլավոնոլներ)

6. Ֆլավան-3-ոլ (կատեխին)

7. Ֆլավան-3,4 դիոլներ (պրոանտոտոցիանիդներ)

8.Անտոցիանիդիններ (նկար. 1.1)

Զգալի նոսր բուսական պիգմենտները, որպես արոմատիկ միջուկ, ունենում են իզոֆլավոնի (C₆C₂+₂C₆) կառուցվածք: Իզոֆլավոնոիդները և աուրոնները նույնպես պատկանում են ֆլավոնոիդների դասին:

Ֆլավոնոիդների որոշ դասերի մոտ բնորոշ է տարածական իզոմերիան կամ ստերեոիզոմերիան, և մասնավորապես, երկրաչափական, կամ ինչպես հիմա է ընդունված անվանել, ցիս-տրանս իզոմերիա: Նման դեպքում երկու տեղակալիչները ցիկլիկ կառուցվածքում կարող են դասավորվել ցիկլի հարթության միևնույն կամ տարբեր կողմերում: Այն իզոմերը, որում երկու տեղակալիչները դասավորված են օղակի միևնույն կողմում, կոչվում է ցիս իզոմեր, իսկ հակառակ դեպքում մենք գործ ունենք տրանս իզոմերի հետ: Օրինակ ֆլավան-3-ոլների մոտ գոյություն ունի հիդրօքսիլ խմբի դասավորվածության հնարավորություն C-3-ի դիրքում և ֆենիլի՝ C-2 դիրքում իչպես ցիս (էպիկատեխիոններ), այնպես էլ տրանս (կատեխիններ) իզոմերներ: Տեղակալիչների ցիս-տրանս դասավորվածությունը C-2 և C-3 դիրքերում կարող է դիտվել նաև դիհիդրոֆալվոնների, դիհիդրոֆլավոնոլների և ֆլավան-3, 4-դիլոների մոտ: Ելնելով ֆլավոնոիդների կառուցվածքի մեջ մոնո կամ օլիգոսախարիդային ֆրագմենտի առկայությունից կամ բացակայությունից, յուրաքանչյուր դաս ստորաբաժանում են համապատսխան ֆլավոնոիդ- գլիկոզիդների և ֆլավոնոիդ-ագլիկոնների: Բացառություն են համարվում կատեխինները, որոնց համար բնորոշ են ոչ թե գլիկոզիլացումը, այլ հալոգենացումը: Անտացիանիդների C-3 գլիկոզիդները հաճախ անվանում են ընդհանուր տերմինով՝ անտոցիաններ:

Ֆլավոնոիդների դասին են պատկանում նաև տանինների առավել տարածված խումբը՝ կոնդենսացված տանինները (պրոցիանիդներ), կամ այսպես կոչված, իլային նյութեր:

Պրոցիանիդները դրանք պոլիֆենոլային առաջացումներ են, որոնք կազմված են ֆլավան-3-ոլներից, հազվագյուտ դեպքում ֆլավան-3, 4-դիոլների մոնոմերային միացություններից: Պոլիմերացումն ընթանում է C-4 ածխածնային ատոմի մոնոմերը C-8 ածխածնային ատոմի մյուս մոնոմերի հետ կապվելիս (β₄₈կապ): Պոլիմերացումը հազվադեպ ընթանում է β₄ ₆ կապի առաջացման հաշվին: Նույնիսկ էպիկատեխինից և կատեխինից դիմերի առաջացման ժամանակ հնարավոր է 4 իզոմերի առաջացում.

1.էպիկատեխին-կատեխին (պրոցիանիդին-B1),

2.Էպիկատեխին-էպիկատեխին (պրոցիանիդին-B2),

3.կատեխին-կատեխին (պրոցիանիդին-B3),

4.կատեխին-էպիկատեխին (պրոցիանիդին-B4):

Էպիկատեխիններից և կատեխիններից տրիմերի, տետրամերի և այլ օլիգոմերների առաջացման ժամանակ հնարավոր իզոմերների քանակը աճում է համապատասխանաբար 8,16 և հետո 2ո հայտնի բանաձևով իզոմերներ: Քանի որ պրոցիանիդինների մոլեկուլի կազմի մեջ կարող են մտնել մինչև 17 մոնոմեր, հնարավոր պոտենցիալ իզոմերների քանակը կարող է անցնել հարյուր հազարից: Բացի դրանից, պրոցիանիդինների բազմազանությունը պայմանավորված է տարբեր տեղակալիչների հիդրօքսիլ խմբերին միանալու հնարավորությամբ: Ավելի հաճախ C-3 դիրքում հիդրօքսիլ խումբը տեղակալվում է հալոգենաթթվով:

1.2 üǽÇÏáùÇÙÇ³Ï³Ý Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ

سùáõñ íÇ׳ÏáõÙ ýɳíáÝáǹݻñÝ Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý µÛáõñ»Õ³Ï³Ý ÙdzóáõÃÛáõÝÝ»ñ áñáß³ÏÇ Ñ³ÉÙ³Ý ç»ñÙ³ëïÇ׳Ýáí, ¹»ÕÇÝ, ³Ý·áõÛÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ϳñÙÇñ ϳ٠ϳåáõÛï ·áõÛÝáíª Ï³Ëí³Í ÙÇç³í³ÛñÇ pH-Çó: ÂÃí³ÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñáõÙ Ýñ³Ýù ÉÇÝáõÙ »Ý ϳñÙÇñ ϳ٠í³ñ¹³·áõÛÝ »ñ³Ý·Ç, ÑÇÙݳÛÇÝ ÙÇç³í³ÛñáõÙª ϳåáõÛï:

üɳíáÝáǹݻñÇ ³·ÉÇÏáݳÛÇÝ Ù³ëÁ ÉáõÍíáõÙ ¿ ¿ÃÇɳÛÇÝ »Ã»ñáõÙ, ³ó»ïáÝáõÙ, ëåÇñïáõÙ, ·ñ»Ã» ãÇ ÉáõÍíáõÙ çñáõÙ, ÇëÏ ·ÉÇÏáݳÛÇÝ Ù³ëÁ, áñÁ å³ñáõݳÏáõÙ ¿ ß³ù³ñ³ÛÇÝ 3 Ùݳóáñ¹, ÉáõÍíáõÙ ¿ çñáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ãÇ ÉáõÍíáõÙ »Ã»ñáõÙ ¨ ùÉáñáýáñÙáõÙ: üɳíáÝáǹݻñÁ ãáõÝ»Ý Ñáï, áñáßÝ»ñÝ áõÝ»Ý ¹³éÁ ѳÙ: ²Ù»Ý³¹³éÁ ýɳíáÝáǹÁ ѳٳñíáõÙ ¿ ݳñÇÝ·ÇÝÁ ¨ åáÝóÇñÇÝÁ: ¸ñ³Ýù Ùáï 5 ³Ý·³Ù ³í»ÉÇ ¹³éÝ »Ý, ù³Ý ËÇÝÇÝÇ ÑǹñáùÉáñǹÁ ¨ ³Û¹ ¹³éÝáõÃÛáõÝÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ϳéáõóí³Íùáí:

´áõÅ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ

Üñ³Ýù ûÅïí³Í »Ý ÙÇ ß³ñù ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí.

1. ³ÝáÃÝ»ñÇ ¨ ϳåÇÉÛ³ñÝ»ñÇ å³ï»ñÁ ³Ùñ³óÝáÕ

2. ѳϳûùëǹ³Ýï³ÛÇÝ

3. óճÝóϳÛáõݳóÝáÕ

4. ³ÝáóɳÛÝÇã, ³Û¹ Ãíáõ٠ݳ¨ Ïáñáݳñ ³ÝáÃÝ»ñÁ

5. ѳϳÑÇå»ñûݽÇí

6. ÇÙáõÝáÙá¹áõɳóÝáÕ

7. ѳϳ³É»ñ·ÇÏ

8. ѳϳµáñµáù³ÛÇÝ

9. ѳϳϳÝó»ռá·»Ý ¨ ³ÛÉÝ:

´ÇáëÇÝû½

üɳíáÝáÝÝ ³é³ç³ÝáõÙ ¿ Ù³ÉáÝÇÉ Ïáý»ñÙ»Ýï A ¨ n-ÏáõÙ³ñÇÉ Ïáý»ñÙ»Ýï A Ïáݹ»Ýë³óٳٵ, áñÁ ϳï³ÉǽíáõÙ ¿ ˳ÉÏáÝ ëÇÝûﳽ ý»ñÙ»Ýïáí: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ï»ïñ³ÑǹñûùëÇ˳ÉÏáÝÁ ˳ÉÏáÝ-ǽáÙ»ñ³½³ÛÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ í»ñ ¿ ³ÍíáõÙ 5, 7, 4^°-ïñÇÑǹñûùëÇýɳíáÝáÝÇ, áñÇó ¿É ý»ñÙ»Ýï³ïÇí ׳ݳå³ñÑáí ³é³ç³ÝáõÙ »Ý ýɳíáÝáǹݻñ:

1.3 Ֆլավոնոիդների բիոլոգիական ակտիվությունը

Դեռևս հին ժամանակներում կատարվել են մի շարք աշխատանքներ, հրատարակվել են հարյուրավոր փորձնական և ամփոփիչ հոդվածներ, հսկա քանակությամբ հետազոտություններ, որոնք վերաբերվում են ֆլավոնոիդների կենսաբանական ակտվությանը: Պարզվել է, որ ֆլավոնոիդներն օժտված են հակաալերգիկ, հակաքաղցկեղային, հակաբորբոքային և հակավիրուսային հատկություններով: Օրգանիզմում ֆլավոնոիդների առավել կարևոր բիոլոգիական հատկությունը դա համաճարակաբանական հետազոտություններն են: Հայտնի է, որ հասուն մարդկանց դիետայի մեջ ընդգրկելով մեծ քանակությամբ ֆլավոնոիդներ (խնձոր, սոխ, թեյ), բերում են սրտի արյունաբեր հիվանդությունների իջեցմանը: Ցույց է տրված, որ կանաչ թեյը, որը պարունակում է ֆլավոնոիդներ, իջեցնում է սիրտ-անոթային հիվանդությունների և ստամոքսի քաղցկեղի հավանականությունը: Հատկապես, վերջին ժամանակներում բարձրացել է հետաքրքրությունը ֆլավոնոիդների նկատմամբ, կապված այսպես կոչված հետ, որի հիմքում ընկած է անհավանական ցածր մակարդակ ունեցող սիրտ-անոթային հիվանդությունները Ֆրանսիայի մի շարք շրջաններոմ, չնայած այն փաստերի առկայությանը (ճարպերի մեծաքանակ օգտագործում, ծխել), որոնք հանգեցնում են սիրտ-անոթային հիվանդությունների: Պարզվեց, որ այդ ամենը բացատրվում է նրանով, որ տեղաբնիկները շատ են օգտագործում կարմիր գինի, որն էլ իր հերթին պարունակում է մեծ քանակով տարատեսակ պոլիֆենոլները:

Հիմնական և կիրառական բնական պոլիֆենոլների հետազոտությունները հիմք հանդիսացան մի ամբողջ դեղագործական արդյունաբերության ստեղծմանը, թողարկելով հարյուրանուն դեղամիջոցներ, սննդային և բիոլոգիական ակտիվ հավելումներ, որոնց հիմնական բաղադրիչ են հանդիսանում ֆլավոնոիդները:

Ֆլավոնոիդների բիոլոգիական յուրահատուկ հատկություններից մեկը հանդիսանում է բացառիկ լայն սպեկտրի պոտենցիալային նշանակետը, որի օգնությամբ նրանք ազդեցություն են ունենում օրգանիզմում: Մի կողմից դա կապված է մեծ քանակությամբ բուսական պիգմենտների ինչպես կառուցվածքից, այնպես էլ օքսիդավերականգնիչ հատկություններից: Սրա հետ մեկտեղ յուրաքանչյուր կոնկրետ ֆլավոնոիդ ընդունակ է ներգործել տարբեր կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ բջջային համակարգերում և օրգանիզմի հյուսվածքներում: Որպես որակական նմուշ կարելի է վերցնել կվերցետինը, որը համարվում է լայնորեն տարածված և օգտագործվող ֆլավոնոիդ: Հայտնի է, որ կվերցետնիը հանդիսանում է C–պրոտեինկինազի ինհիբիտոր, ֆոսֆոլիպազ A₂, M^g2+ԱՏՖ–ազ, C^a2+ԱՏՖ-ազ, տրանց-կրիպտազ, HIV -պրոտեինազ, HIV-1-ինտեգրալ, օրնիտինդեկաբօքսիլազ, գլուտատիոն-Տ-տրանսֆերազ in vitro (ոչ ակտիվ ֆերմենտ in vivo), գլիօկ-սալազ, կսանտինդեհիդրոնազ, էստրոգենսինտետազ, ազդոզրեդուկտազ, մազատդեհիդրոգենազ, լակտատ-դեհիդրոգենազ և պիրուվատկինազ, IIβ- օքսիստերոիդդեհիդրոգենազ, DHK և PHK պոլիմերազ, տարբեր իզոֆորմ NO–ի սենթեզ և NO պրոդուկցիա: Կվերցետնիը դանդաղեցնում է ակտիվ թթվածնի առաջացումը, կատալիզում է կսանտիօքսիդազի ֆերմենտը և կատալիզացնում է միելոպերօքսիդազը առաջացնելով ակտիվ հիպոգալիտ և նիտրիտա-նման ռադիկալներ:

Հակաօքսիդային ակտիվությունը

Ներկա ժամանակներում բոլորի կողմից ճանաչում է գտնել կենսաբանական համակարգում ֆլավոնոիդների հակաօքսիդիչ հատկությունների հաջորդական երեք մեխանիզմներ.

• Բիոռադիկալների հետ ռեակցիա (հակառադիկալային գործողություն)

• Անցողիկ վալենտականությամբ մետաղների կապում (խելատորային գործողություն)

• Պրոօքսիդանտ ֆերմենտներով ինհիբիրացիա

Բնական և սինթետիկ միացությունների անտիռադիկալների գործողությունների հետազոտությունների համար լայնորեն օգտագործվում է բազուն ֆիզիկոքիմիական և կենսաքիմիական թեսթ-համակարգերը, ինչպես նաև բջջի, օրգանների և ամբողջական օրգանիզմի փորձնական մոդելը:

Ֆլավոնոիդների հակառադիկալային ակտիվությունը ֆիզիկոքիմիական համակարգում

Ֆիզիկոքիմիական համակարգերում ազատ ռադիկալները գեներացիայի ենթարկման արդյունքում առաջացնում են սոնոլիզային ջուր, ֆոտոդինամիկ պրոցես, օքսիդավերականգնման ռեակցիաներ, պերօքսինիտրիտների հարուցում և անցողիկ վալենտականությամբ մետաղների իոններ, գլխավոր օրինակ է երկաթը և պղինձը: Օրինակ նմուշային համակարգում, որտեղ հիդրոքսիլ ռադիկալների որակական աղբյուրը օգտագործվում է սոնոլիզային ջուրը, բայց որակական օքսիդային սուբստրատ-ֆոսֆոլիպիդային լիպոսոմները, կարող են օգտագործվել պրոցիանիդների հակառադիկալների ակտիվության խաղողի կորիզից (vitis vinesana): Հայտնի է, որ պրոցիանիդները կարգավորում են բավականաչափ շատ էֆեկտիվ անտիռադիկլաների գործողությունները, ինչքան α–տոկոֆերոլը, ոչ միայն նախաձեռնող ռադիկալների թթուների օքսիդացումը լիպոսոմային լիպիդներով (I₅₀=0.1մկՄ պրոցիանիդի համար և I₅₀=1.5մկՄ α–տոկոֆերոլի համար), այլև ալկօքսիլ և ալկիլպերեկիս-ռադիկալների համար, որոնք առաջանում են թղթե տերմինացիայի պրոցեսի ընթացքում (1₅₀=0.05մկՄ պրոցիանիդի համար և I₅₀=1.25մկՄ α–տոկոֆերոլի համար): Շնորհիվ համեմատաբար նվազ վերականգնիչ պոտենցիալի, ֆլավոնոիդների մեծամասնությունը հեշտությամբ մտնում են միաելեկտրոնային ռեակցիայի մեջ տարբեր ռադիկալների հետ: Տարբեր ռեակցիաների հետ փոխգործությունը քիմիական միացությունների ընդունակությունը կարող է բնութագրվել ռեակցիայի արագության հաստատունի 2-րդ աստիճանով: Գոյություն ունեն այդ պարամետրի որոշման ուղղակի և անուղղակի մեթոդներ: 1-ին դեպքում ազատ ռադիկալներն առաջանում են իմպուլսային ռադիոլիզի մեթոդով և սպեկտրոսկոպիայի մեթոդով հետազոտվում է այդ ռեակցիայի կինետիկան հետազոտվող սուբստրատի հետ: Այդ մոտեցումը հաջողությամբ օգտագործվել է ֆլավոնոիդների՝ հիդրոքսիլ և որոշ այլ ռադիկալների (բնութագրվում են բարձր քիմիական ակտիվությամբ) ռեակցիայի արագության հաստատաունի որոշման մեջ (աղ.1.7): Քիմիական տեսակետից քիչ ակտիվ թթվածնի անիոն-ռադիկալի հետ նույնպես ձեռնարկվել են փորձեր, որպեսզի որոշվի ֆլավոնոիդների հետ ռեակցիաների արագության հաստատունների արժեքը, սակայն տեխնիկական խնդիրների պատճառով այդ փորձերն կատարվել են միայն կվերցետինի և մի շարք այլ ավելի էֆեկտիվ հակառադիկալ ագենտների հետ (աղյ.1.7):

Աղ. 1.7

Ֆլավոնոիդների և տարբեր ռադիկալների հետ ռեակցիայի արագության հաստատունները

Ֆլավոնոիդներ	OH K,108Մ-1վ-1	N3 K,108Մ-1վ-1	t-BuO K,108Մ-1վ-1	O2 K,108Մ-1վ-1
Դիհիդրոկվերցետին Կվերցետին (-)Էպիկատեխին Լյուտեոլին Կեմպֆերոլ Էպիկատեխին-գալլատ Էպիհալոկատեխին-գալլատ Մանիտոլ	103a 51a 64a 130a 141a 27b	43 66 51 41 88	1.0 6.6 5.7 6.0	4.7B (PH 10) 6.8B(PH 7) 43.0B(PH 7) 73.0B(PH 7)

a-{94}; b-{5}; B-{16}

Թթվածնի անիոն-ռադիկալի համեմատ, ֆլավոնոիդների հակառադիկալ հատկությունների ուսումնասիրության ժամանակ ուղիղ մեթոդի հետ մեկտեղ լայնորեն օգտագործվում է մրցակցային կինետիկայի մեթոդը: Այս դեպքում թթվածնի-անիոն ռադիկալի հաստատուն մակարդակի որոշման համար օգտագործում են քիմիական O2^--ի արտադրողական համակարգեր և որոշում են ռեակցիայի ինհիբիտորի էֆեկտիվությունը O2^--ի կախված դետեկտոր-նյութի վերականգնողականությամբ (օքսիդացմամբ) ստանդարտի համեմատ, հետազոտվող միացությամբ: O2^- ստանդարտ համակարգի փոխարեն հաճախ օգտագործվում են քսանտինքսանտին օքսիդանալու, իսկ դետեկտորի փոխարեն՝ ցիտոխրոմ C :Սակայն հայտնի է, որ ֆլավոնոիդները հանդիսանում են քսանտի-օքսիդազի ինհիբիտոր, և բացի այդ, կվերցետինը և մի շարք ֆլավոնոիդներ ընդունակ են անմիջականորեն վերականգնել ցիտոքրոմ C: Այդ պատճառով ֆլավոնոիդների հակառադիկալ ակտիվության հետազոտման համար, երբ առաջանում է թթվածնի անիոն-ռադիկալ, նպատակահարմար է օգտագործել ռիբոֆլավին, որը պարունակում է ֆոտոհամակարգ, իսկ սուպեր քսիդ-դետեկտորի փոխարեն օգտագործել պարանտրիտետրազոլային քլոր (ՊՆՏՔ): Այս դեպքում թթվածնի անիոն-ռադիկալն առաջանում է ֆոտոքիմիական վերականգնված ռիբոֆլավինի օքսիդացման արդյունքում, իսկ հետազոտվող միացությունների և ընտրված ստանդարտներում հակառադիկալային գործողության էֆեկտիվությունը գնահատվում է O2^--ի կախված վերականգնիչ ՊՆՏՔ-ից դիֆորմազանի մեջ արգելակման աստիճանից, և չափաքանակ-էֆեկտ կախվածությունից որոշվում է մեծությունները, հակառադիկալ ագենտի հավասար կոնցենտրացիաները, որի դեպքում ՊՆՏՔ վերականգնողականությունը ինհիբիրացնում է 50%-ով: Ստանդարտի փոխարեն հարմար է օգտագործել սուպերօքսիդիսմուտազ ֆերմենտը: Այդ դեպքում ռեակցիայի արագության 2-րդ կարգի հաստատունները թթվածնի անիոն-ռադիկալների և ֆլավոնոիդների փոխազդեցության համար հաշվվում են՝ օգտվելով հետևյալ հավասարումներից.

K_ՖԼ/K_սոդ=I_50(սոդ)/ I_{50( ՖԼ)} ( 1.5)

K_ՖԼ = K_սոդ^ I_50(սոդ)/ I_{50( ՖԼ)}

Որտեղ K_սոդ=210Մ^-1Վ^-1:

Աղ. 1.8

Ռիբոֆլավին պարունակող ֆոտոհամակարգում ֆլավոնոիդների բնութագիրը հակառադիկալային հատկությունների որակական պարամետրերը(PH 10)

Ֆլավոնոիդ	I 50 (մկՄ)	K 104Մ-1վ-1	Ֆլավոնոիդների օքսիդացման արագությունը(ս) մկմոլ լ-1ր-1
Դիհիդրոկվերցետին Կվերցետին Մորին Կեմպֆերո Ռուտին Լյուտեոլին Էպիկատեխին Էպիկատեխին-գալլատ Էպիհալոկատեխին-գալլատ	6 6 30 17 13.5 11.5 2.5 2.3 1.5	5.0 5.0 1.0 1.8 2.2 2.3 12.0 13.0 20.0	0.0 1.5 0.46 0.56 0.28 0.22 0.12 H/0 H/0

Ֆլավոնոիդների թթվածնի անիոն-ռադիկալի հետ ռեակցիայի արագության հաստատունի արժեքները, որոնք ստացվել են վերոհիշյալ մեթոդով, բերված են աղյուսակ 1.8-ում: Այն փաստը, որ մի շարք ֆլավոնոիդների O2^--ի մասնավորապես կվերցետինի հետ ռեակցիայի արագության հաստատունը, որոնք որոշված են կոնկրետ կրետիկայի մեթոդի շնորհիվ, մոտիկ են այն մեծություններին, որոնք ստացվել են իմպուլսային ռադիոլիզի և ՄՄՌ-սպեկտրոմետրիայի մեթոդների օգնությամբ, վկայում է ռիբոֆլավին՝ գեներատորի փոխարեն ֆոտոհամակարգ պարունակող օգտագործման կոռեկտության մասին, իսկ քլորային պարանիտրոտետրազոլը սուպերօքսիդանիոն դետեկտորի փոխարեն և թույլ է տալիս խորհուրդ տալ ցուցադրված մեթոդը O2^--ի համեմատ ֆլավոնոիդների հակառադիկալ ակտիվության և ուրիշ հակառադիկալ ագենտների քանակական գնահատականի համար:

1.8-աղյուսակում բերված տվյալները թույլ են տալիս եզրակացություն անել այն մասին, որ ֆլավոնոիդ-ագլիկոնները հանդիսանում են էֆեկտիվ թակարդներ թթվածնի անիոն ռադիկալի համար և գերազանցում են այդ հարցում ջրում լուծվող կարևորագույն անտիօքսիդանտ՝ ասկորբինաթթվին: Շատ հետաքրքիր է պատկերվում, ռեակցիայի արագության հաստատունների բերված արժեքների օգտագործումը ֆլավոնոիդների կառուցվածքային և հակառադիկալ ակտիվության կապի վերլուծության համար: Օրինակ, K արժեքի համեմատումը ռուտինի, պուրեոլինի, էպիկատեխինի, դիհիդրոկվերցետինի և կվերցետինի համար, որոնք օղակի օրթո-դիրքում ունեն հիդրոքսիլ խմբեր և, K արժեքը մորինի և կեմպֆերոլի թույլ են տալիս եզրակացություն անել այն մասին, որ թթվածնի անիոն-ռադիկալի համեմատ ֆլավոնոիդների հակառադիկալ ակտիվության մեծ մասի ներդրումը ունեն օղակի կոպեխոլ խումբը: Կվերցետինի, պուրեոլի և ռուտինի համեմատությունը թույլ են տալիս եզրակացնել, որ հիդրոքսիլի առկայությունը C-3 դիրքում նույնպես զգալիորեն բարձրացնում են ֆլավոնոիդների հակառադիկալ ակտիվությունը: Հայտնի է, որ ֆլավոնոիդների և դիհիդրոֆլավոնոիդների մոլեկուլները, որոնք C-3 դիրքում ունեն հիդրօքսիլ խմբեր, այն ժամանակ ֆլավոնների և հիդրոֆլավոնների B օղակը պտտված է մոլեկուլի մնացած մասի համեմատ: Մոլեկուլի հարթ կոնֆիգուրացիան նպաստում է չզույգված էլեկտրոնի դելոկալիզացիային, բարձրացնում է ֆենօքսիլ-ռադիկալի ստաբիլությունը և դրանով ուժեղացնում է հակառադիկալ հատկությունը: Միաժամանակ C-2 և C-3 դիրքերի միջև կրկնակի կապի առկայությունը (կվերցետինի մոտ) և բացակայությունը (դիհիդրոկվերցետինի մոտ), որը ինչպես ենթադրում է, նույնպես ընդգրկում է առոքսիլային ռադիկալի համապատասխան K արժեքի զգալի փոփոխության: Թթվածնի անիոն-ռադիկալի համեմատ հակառադիկալ ակտիվությունը հայտնաբերվել է էպիգալլոկատեխին-գալլատի (ԷԳԿԳ) մոտ, որոնք գալիռացիայի հետևանքով (գալային թթվի միացումը C-3 դիրքում) ունեն լրացուցիչ հիդրօքսիլ խմբեր: Հակառակը, քանի որ գլիկոլիզացումը խափանում է կվերցետինի քիմիական ակտիվ խմբերը, նրա գլիկոլիզ-ռուտինի մոտ նկատվում է (ավելի քան 2 անգամ) հակառադիկալ ակտիվության զգալի իջեցում:

բաժնում ցույց է տրվել, որ ֆլավոնոիդների օքսիդացումը ռադիկալների հետ փոխազդեցության ժամանակ, առաջնորդվում է բնորոշ սպեկտրալ փոփոխության: Այդ հատկությունը թույլ է տալիս շատ հեշտ գնահատել ֆլավոնոիդների օքսիդացման արագությունը սպեկտրոֆոտոմետրիայի մեթոդով: Ինչպես երևում է 1.8 աղյուսակից բերված արժեքներից, օքսիդացման ամենամեծ արագությունը դիտվում է կվերցետինի ֆլավոնոլ-ագլիկոնների, կեմպֆերոլի և մորինի մոտ: Ընդ որում դիտվում է բավականին լավ համեմատություն ֆլավոնոիդների ռեակցիայի արագության հաստատունի արժեքի և նրանց օքսիդացման արագության միջև, այսինքն՝ K մեծացման հետ համապատասխանաբար մեծանում է: Դրա հետ մեկտեղ իր վրա ուշադրություն և գրավում ավելի էֆեկտիվ հակառադիկալի՝ էպիկատեխինի օքսիդացման ցածր արագությունը և ինկուբացիայի ժամանակ դեհիդրոկրեցետին ֆոտոհամակարգում ռիբոֆլավին պարունակող սպեկտրալ փոփոխության լրիվ բացակայությունը: Ավելի հավանական մոլեկուլյար մեխանիզմներից մեկը, որը բացատրում է տվյալ ֆենոմենը սահմանափակող արոկսիլային ռադիկալի փոխգործության մեջ, որը ձևավորվում է թթվածնի անիոն-ռադիկալի և դիհիդրոկվերցետինի մոլեկուլի (1.7 հավասարում), ռեակցիայի հետևանքով, որը բերում է առաջին ֆլավոնոիդի ռեգեներացիայի (1.8 հավ.), այդ դեպքում դիհիդրոկվերցետինի մոլեկուլը գործում է ինչպես իրական СОД- մեմիտիկ.

FLOH+O₂^-+H⁺H₂O₂+FLO^ (1.7)

FLO^+O₂^-+H⁺O₂+FLOH (1.8)

1.7 և 1.8 ռեակցիայի արագությունը բնութագրվում է 2-րդ կարգի ռեակցիայի արագության հավասարությամբ.

V1.7=K1.7 [FLOH]  [O2^.-] և V1.8= [K 1.8 O^]  [O2^-] (1.9)

V1.7V1.8պայմանի դեպքում դիհիդրոկվերցետինի մոլեկուլն ընդունակ է գրավել ռիբոֆլավին պարունակող ֆոտոհամակարգում թթվածնի անիոն ռադիկալի առաջացումը, անցում կատարելով վերականգնողական և օքսիդացման ձևով զգալի օքսիդիչների գումարային բացակայության դեպքում և հետևաբար առանց դիհիդրոկվերցետինի կլանող սպեկտրի փոփոխմամբ:

1.4 Սերկևիլ

Դեռ հնում՝4000 տարի առաջ, սերկևիլի համեղ ու բուրավետ պտուղներն անվանում էին : Դեռ այն ժամանակ այդ պտուղները համարվում էին սիրո, գեղեցկության ու ընտանեկան ջերմության խորհրդանիշ: Նույնիսկ Հին Հունաստանում, հարսանիքի օրը նորապսակները պետք է անպայման սերևիլ ուտեին, որպեսզի նրանց ողջ կյանքն անցներ համերաշխ ու բարի մթնոլորտում:

Համարվում է, որ սերևիլի հայրենիքը Միջին Ասիան է, սակայն կարծիք կա, որ այդ տարածքներում աճող տեսակների պտուղն ուտելի է դառնում միայն մի քանի ամիս հատուկ պայմաններում պահելուց հետո: այդուհանդերձ, սերկևիլը անհիշելի ժամանակներից տարածված է եղել պատմական Հայաստանում՝ Փայտակարանի անտառներում, հանդիպում է ՀՀ հյուսիս-արևելյան շրջաններում, Կապանի անտառներում, Մեղրիում՝ ծովի մակերևույթից մինչև 1200մ բարձրությունների վրա: Սերկևիլ սովորական վարդազգիների ընտանիքի խնձորայինների ենթաընտանիքին պատկանող ծառ է, մինչև 8մ բարձրությամբ, երբեմն աճում է՝ որպես թուփ: Բունն ու հին ճյուղերը մուգ մոխրագույն կեղև ունեն, հարթ են, երիտասարդները, կարճ սրված, վերևի կողմում կանաչ գույնի, ներքևի կողմում մոխրագույն, խավոտ: Ծաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին: Ծաղիկները միայնակ են, կանոնավոր, խոշոր, խավապատ ծաղկակոթուններով. Ծաղկապսակը միայնակ է, կանոնավոր, խոշոր շաղկապսակը հնգաթերթ, առէջները 15-25 հատ են: Պտուղը կեղծ է: Երիտասարդ պտուղը խավապատ է, հասունը մերկ: Սերմերը կարմրամանուշակագույն են, հակառակ ձվաձև, խիստ լորձապատ կեղևով:

Բազմանում է աչքապատվաստով, կտրոններով, մացառներով և շուտ է մտնում պտղաբերության մեջ ու ամեն տարի պտղաբերում է: Գոյություն ունեն տեղական շատ սորտեր՝ ձևեր, որոնցից լավագույներն են՝ Արարատի N1,N10: Սերևիլենին խաչաձև փոշոտվող է, բայց կան նաև ինքնափոշոտվող սորտեր, սակայն, փոշոտումն ապահովելու, կայուն բերք ստանալու համար պետք է միասին տնկել 2-3 սորտի ծառեր: Հ-ում սերկևիլենին կարելի է մշակել հիմնականում ցածրադիր վայրերում:

Միջերկրածովյան ավազանի ժողովուրդները համարել են, որ սերկևիլը Վեներա աստվածուհուն նվիրված բույս է: Հնագույն ժամանակներից մշակվել է Պորտուգալիայում՝ հայտնի է պորտուգալական տեսակը, որը կոչվում է : Հետաքրքիր է նկատել, սերևիլը մշակվում է կելտական Շոտլանդիայում և նույնիսկ Նորվեգիայում, նաև կենտրոնական Եվրոպայում, Ասիայում, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում, Ավստրալիայում, Աֆրիկայի հյուսիսում և հարավում:

Սերկևիլենին հնագույն ժամանակներից օգտագործվել է ժողովրդական բժշկության մեջ՝ բուժիչ հատկություններ տերևը, պտուղը, պտղահյութը, սերմը: Սելկևիլենու տերևների դասավորությունը հերթադիր է, դրանք ամբողջաեզր են, ձվաձև կամ կլոր: Տերևի երևացող կողմը կանաչ գույնի է հակառակ կողմը՝ մոխրագույն խավոտ: Տերևը մթերում են ծաղկման շրջանից հետո, չորացնում օդափոխվող ծածկիի կամ ջեռոցում՝ 40-50⁰C ջերմաստիճանի տակ:

Քիմիական հատկությունները

Բույսի բոլոր օրգանները հարուստ են կենսաբանորեն ակտիվ նյութերով: Նրա տերևները պարունակում են ասկորբինաթթու C 18,2% , բուսախեժ, լորձ, ալկալոիդներ 0,0345%, գլիկոզիդներ՝ ամիգդալին 0,28%, դաբաղանյութ, K վիտամին, տանիններ, լիպիդներ: Պտղի մեջ առկա են ֆրուկտոզա 0,27%, պրոտոպեկտին 4,7%, խնձորաթթու, լիմոնաթթու, գինեթթու, A, PP, E վիտամիններ: Սերմերում առկա են լորձ 22,8%, գլիկոզիդային ամիգդալին 0,53%, կրախմալ, տանիդներ 10%, էմուլսին ֆերմենտ, ճարպայուղեր և այլն:

Կիրառման եղանակները

Բուժման նպատակով հիմնականում օգտագործում են բույսի սերմից, պտղից և տերևից պատրաստուկները: Բուժիչ պատրաստուկները ստանում են միայն ամբողջական սերմերից, եթե պատրաստուկն ունի արտահայտված դառը նշի համ, ուրեմն դրա մեջ ներթափանցել է ամիգդալին: Ամբողջական սերմի ջրային թուրմը ունի լուծողական, պարուրող, հակաբորբոքային, փափկեցնող, խորխաբեր հատկություն: Կիրառոըն են աղեստամոքսային համակարգի և վերին շնչառական ուղիների հիվանդությունների, այրվածքի, մաշկի ճաքերի, կոնյակտիվների, սնկային հիվանդությունների դեպքում: Պտուղները հասունանում են սեպտեմբեր-հոտեմբեր ամիսներին, հավաքելուց հետո պահում են հով տեղում, այդ ընթացքում բարձրանում է շաքարների և օրգանական թթուների պարունակությունը, թափվում է պտուղների վրայի խավը, դրանք դառնում են ավելի համեղ: Չոր կամ թարմ պտուղը կիրառվում է աղեստամոքսային համակարգի խրոնիկ խանգարումների, միզապարկի բորբոքման, նյութերի փոխանակության խանգարման դեպքում: Պեկտինային նյութերի պարունակությունը պտղի մեջ 4,5% է, առկա է նաև մոտ 1,5% ցելյուլոզա՝ այդ նյութերը չեն տրոհվում և չեն յուրացվում օրգանիզմում, դրանք կլանում են թունավոր նյութերը և հեռացնում օրգանիզմից: Թարմ հյութը նույնպես հարուստ է պեկտինով, խնձորաթթվով, հեշտ յուրացվող շաքարներով, դաբաղանյութերով և այլն: Սերևիլենու պտղից, սերմից և տերևից պատրաստված պատրաստուկները հակացուցված են կերակրող մայրերին:

¶ÉáõË 2.

öáñÓÝ³Ï³Ý Ù³ë

2.1. гϳûùëǹÇãÝ»ñ

гÛïÝÇ ¿, áñ ϻݹ³ÝÇ ûñ·³ÝǽÙÝ»ñáõÙ ÁÝóóáÕ Ï»Ýë³µ³Ý³Ï³Ý åñáó»ëÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ ³ÏïÇí Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝ »Ý óáõó³µ»ñáõÙ ³½³ï é³¹ÇϳÉÝ»ñÁ, áñáÝó ³í»ÉóáõϳÛÇÝ Ïáõï³ÏáõÙÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý å³ï׳é ѳݹÇë³Ý³É ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ (ëÇñï-³ÝáóÛÇÝ, ï³ñµ»ñ µÝáõÛÃÇ áõéáõóù³ÛÇÝ, ÇÝý³ÏïÝ»ñÇ ¨ ³ÛÉÝ):

²½³ï é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý Ï³ñ·³íáñ»Éáõ ѳٳñ ϻݹ³ÝÇ ûñ·³ÝǽÙáõÙ ëÇÝû½íáõÙ »Ý ѳïáõÏ ÝÛáõûñ` ý»ñÙ»ÝïÝ»ñ, íÇï³ÙÇÝÝ»ñ, áñáÝù ûÅïí³Í »Ý ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí:

¸»Õ³µáõÛë»ñÇ û·ï³·áñÍáõÙÁ ¨ë Ýå³ëïáõÙ ¿ Ýßí³Í ³ÏïÇí Ï»ÝïñáÝÝ»ñÇ ÏáÝó»Ýïñ³ódzݻñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³ÝÁ, ù³Ý½Ç í»ñçÇÝÝ»ñë å³ñáõݳÏáõÙ »Ý Ù»Í ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí ûÅïí³Í ÝÛáõûñ:

Ü»ñϳÛáõÙë ѳÛïÝÇ »Ý µáõë³Ï³Ý ͳ·Ù³Ùµ Ùáï 6000 ѳϳûùëǹ³ÝïÝ»ñ, áñáÝù ÏáãíáõÙ »Ý §ýɳíáÝáǹݻñ¦: ´áÉáñ µÇáýɳíáÝáǹݻñÝ áõÝ»Ý C₆ - C₃ - C₆ ϳéáõóí³ÍùÁ ¨ ßÝáñÑÇí ÑǹñûùëÇÉ ËÙµÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ý, ýɳíáÝáǹݻñÁ ѳٳñíáõÙ »Ý §Ã³Ï³ñ¹¦ ³½³ï é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: Àݹ áñáõÙ ¹ñ³Ýó ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÁ ϳËí³Í ¿ ÙáÉ»ÏáõÉáõÙ OH ËÙµÇ ù³Ý³ÏÇó:

²Û¹ å³ï׳éáí í»ñçÇÝ ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ù»Í áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ¿ ¹³ñÓíáõÙ ¹»Õ³µáõÛë»ñÇ áõ Ýñ³ÝóÇó ëï³óí³Í ÃáõñÙ»ñÇ ùÇÙÇ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³ÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ Ýñ³Ýó ÏÇñ³éáõÃÛ³ÝÁ µÅßÏáõÃÛ³Ý Ù»ç` ï³ñµ»ñ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µáõÅÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí:

Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ µáõÛëÇ Ñ³³Ï³ûùëǹÇã ÝÛáõûñÇ å³ñáõݳÏáõÃÛáõÝÁ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ÇÝãå»ë ù³Ý³Ï³å»ë, ³ÛÝå»ë ¿É áñ³Ï³³å»ë, áñÝ ¿É ϳËí³Í ¿ µáõÛëÇ ³×Ù³Ý í»·»ï³óÇáÝ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÇó, ³ß˳ñѳ·ñ³Ï³Ý ¹ÇñùÇó, ÏÉÇÙ³Û³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó: Ø»ñ ³ß˳ï³ÝùÇ Ýå³ï³ÏÝ ¿ áõëáõÙݳëÇñ»É ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ` ϳËí³Í Ýñ³ ³×Ù³Ý í»·»ï³óÇáÝ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÇó:

2.2 гϳûùëǹÇãÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ

гϳûùëǹÇãÝ»ñÇó ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ áõÝ»Ý ³ëÏáñµÇݳÃÃáõÝ, ïáÏáý»ñáÉÁ, -ϳñáïÇÝÁ ¨ ÉÇÏáåÇÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ýɳíÇÝÁ, ýɳíáÝáǹݻñÁ, ï³ÝÇÝÝ»ñÁ, ³ÝïáódzÝÝ»ñÁ:

2009Ã. ì. úÏáíÇïÇÝ ³é³ç³ñÏ»É ¿ ѳϳûùëǹÇãÝ»ñÇ Ñ»ï¨Û³É ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ:

1. ѳϳ鳹ÇϳɳÛÇÝ ÝÛáõûñ.

³. ¿Ý¹á·»Ý ÙdzóáõÃÛáõÝÝ»ñ` -ïáÏáý»ñáÉ, -ϳñáïÇÝ, é»ÛïÇÝáÉ, ³ëÏáñµÇݳÃÃáõ, í»ñ³Ï³Ý·Ýí³Í ·ÉÛáõï³ÃÇáÝ, ÉÇåáÇݳÃÃáõ, ϳñÝá½ÇÝ, áõµÇËÇÝáÝ

µ. ëÇÝûïÇÏ åñ»å³ñ³ïÝ»ñ` ËáÝáÉ, ÃÇáý³Ý, ³ó»ïÇÉ-óÇëï»ÇÝ (²òò), åñáµáõÏáÉ, ëáõÏóÇÝáíáõÏáÉ, ¿ÙáÏëÇåÇÝ, ûÉÇý»Ý:

2. гϳûùëǹÇã ý»ñÙ»ÝïÝ»ñ ¨ ³ÏïÇí³ïáñÝ»ñ

³. Ëáõå»ñûùëǹ¹ÇëÙáõﳽdzÛÇ åñ»å³ñ³ïÝ»ñ (å»ñûÏëÇÝáñÙ)

µ. Ý»ñûùëǹ³½³ÛÇ åñ»å³ñ³ïÝ»ñ (ó»ñá½áåɳ½ÙÇݳ)

·. ѳϳûùëǹÇã ý»ñÙ»ÝïÝ»ñÇ ³ÏïÇí³ïáñÝ»ñ (Na-Ç ë»É»ÝÇï)

²½³ï é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³Ý µÉáϳïáñÝ»ñ (³ÉáåáõñÇÝáÉ, ûùëÇåáõñÇÝáÉ):

2.3. гϳûùëǹÇãÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÁ

úñ·³Ý³Ï³Ý ÝÛáõûñÇ ûùëǹ³óÙ³Ý é»³ÏódzݻñÁ ÙáÉ»ÏáõÉÛ³ñ ÃÃí³ÍÝÇ Ñ»ï ÁÝóÝáõÙ »Ý ßÕÃ³Û³Ï³Ý Ù»Ë³ÝǽÙáí: ²Ûë 黳ÏódzݻñÇ ëϽµÝ³Ï³Ý ÷áõÉ»ñÁ ɳí áõëáõÙݳëÇñí³Í »Ý ¨ Ýϳñ³·ñíáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ÷á˳ñÏáõÙÝ»ñÇ ë˻ٳÛáí, [27]

ÞÕóÛÇ ³é³ç³óáõÙ

(0)

ÞÕóÛÇ ß³ñáõݳÏáõÙ

(1)

(2)

ÞÕóÛÇ ×ÛáõÕ³íáñáõÙ

(3)

Þ ÕóÛÇ Ñ³ïáõÙ (4)

ÙáÉ»ÏáõɳÛÇÝ ÙdzóáõÃÛáõÝÝ»ñ (5)

(6)

ÂÃí³ÍÝÇ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ù»Í ÏáÝó»Ýïñ³ódzݻñÇ ¹»åùáõÙ ·áñÍݳϳÝáõÙ ³ÉÏÇÉ é³¹ÇϳÉÝ»ñÁ R*, í»ñ »Ý ³ÍíáõÙ å»ñûùëǹ³ÛÇÝ é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ` :

²Ûë ¹»åùáõÙ ßÕóÛÇ Ñ³ïáõÙÝ ÁÝóÝáõÙ ¿ 2 å»ñûùëǹ³ÛÇÝ é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ í»ñ³ËÙµ³íáñáõÙÝ»ñáí (6): àñå»ë ûùëǹ³óÙ³Ý ³é³çݳÛÇÝ ÙáÉ»ÏáõɳÛÇÝ ÝÛáõà ٻͳٳë³Ùµ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ Ñǹñáå»ñûùëǹÁ` ROOH, ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ` (1.1) ϳ٠V= V_i, áñï»Õ -Ý ßÕóÛÇ »ñϳñáõÃÛáõÝÝ ¿: êáíáñ³µ³ñ ×ÛáõÕ³íáñí³Í ßÕÃ³Û³Ï³Ý é»³ÏódzݻñáõÙ ³ÛÝ Ï³ñáÕ ¿ ѳëÝ»É ÙÇ ù³ÝÇ ÙdzíáñÇó ÙÇÝ㨠ÙÇ ù³ÝÇ Ñ³½³ñÇ:

ÆÝÑǵÇïáñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ µ»ñáõÙ ¿ ûùëǹ³óÙ³Ý ßÕóÛÇ »ñϳñáõÃÛ³Ý ÏïñáõÏ ÷áùñ³óÙ³Ý` ßÝáñÑÇí ßÕóÛÇ Ñ³ïÙ³Ý Ýáñ 黳ÏódzݻñÇ:

InH+RO*₂ InH+ROOH

(I)In*+ RO*₂→ÙáÉ»ÏáõɳÛÇÝ ÝÛáõÃ

гϳûùëǹÇãÝ»ñÇ ³½¹Ù³Ý ٻ˳ÝǽÙÁ ³é³çÇÝÁ ³é³ç³ñÏí»É ¿ ý»ÝáɳÛÇÝ ïÇåÇ ÇÝÑǵÇïáñÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ` ¿ÃÇÉÉÇÝáÉ»³ïÇ ûùëǹ³óÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ÑǹñáËÇÝáÝÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ùµ: ì»ñçÇÝë í»ñ ¿ ³ÍíáõÙ µ»Ý½áËÇÝáÝÇ:

ÀݹѳÝáõñ ¹»åùáõÙ ÇÝÑǵÇïáñÇ ¨ ³ÏïÇí å»ñûùëǹ³ÛÇÝ é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ ÷á˳½¹»óáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ RO*₂ é³¹ÇϳÉÁ ÷á˳ϻñåíáõÙ ¿ ùÇã ³ÏïÇí é³¹ÇϳÉáí, áñáÝù ٻͳٳë³Ùµ ßÕóÛÇ ß³ñáõݳÏÙ³Ý é»³ÏódzݻñÇÝ ã»Ý Ù³ëݳÏóáõÙ:

úùëǹ³óÙ³Ý ³ñ·»É³ÏáõÙÁ ÉÇÙÇï³íáñíáõÙ ¿ InH ÙáÉ»ÏáõÉÇ ³ÏïÇí Ï»ÝïñáÝÇó H ³ïáÙÇ åáÏÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ùµ:

(7) 黳ÏódzÛÇ ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïáõÝÁ` k₇, ϳñáÕ ¿ ~ ѳí³ë³ñ ÉÇÝ»É Ï³Ù 1-3 ϳñ·áí ÷áùñ ÉÇÝ»É k₆-Çó:

ê³Ï³ÛÝ ÇÝÑǵÇïáñÇ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÷á÷áË»É É³ÛÝ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³ÛÝå»ë, áñ Çñ³Ï³Ý³óíÇ Ñ»ï¨Û³É å³ÛÙ³ÝÁ. V₇V₆:

ÜÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ûùëǹ³óÙ³Ý é»³ÏódzÛÇ ßÕóÛÇ »ñϳñáõÃÛáõÝÁ Ù»Í ã¿ ¨ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ѳí³ë³ñ ¿.

V=k₂[RH][RO*₂]+V_i (1.2)

V_InH=fk₇[InH][RO*₂] (1.3)

áñï»Õ f-Á ÇÝÑǵÇñ³óÙ³Ý ëï»ËÇáÙ»ïñÇÏ ·áñͳÏÇóÝ ¿, áñÁ µÝáõó·ñíáõÙ ¿ 1 ÙáÉ»ÏáõÉ ÇÝÑǵÇïáñÇ íñ³ ѳï³Í ßÕóݻñÇ ÃÇíÁ:

V=(k₂[RH]/ fk₇[InH+1]V_i (1.4°)

ºÃ» ßÕóݻñÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ »ñϳñ »Ý, ³å³

V=(k₂[RH]/ fk₇[InH])V_i (1.4.)

²ÛëåÇëÇ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝÁ, Çñáù, ѳëï³ïí³Í ¿ ÙÇ ß³ñù ÷áñÓ»ñáí: (7) 黳ÏódzÛÇ ×ßïáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ` ÇÝÑǵÇïáñÇ ³ÏïÇí ËÙµáõÙ H ³ïáÙÁ ¹»Ûï»ñÇáõÙáí ÷á˳ñÇÝ»ÉÇë: ²Ûëå»ë, ûñÇݳÏ, ëïÇñáÉÇ Ñ³ñáõó³Í ûùëǹ³óÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ÇáÝáÉÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ùµ k_H/k_D ѳñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ëï³óí³Í ¿ 1.3e^1100/RT, áñÁ 65⁰C-áõÙ ï³ÉÇë ¿ ~ 10: úùëǹ³óíáÕ ëïÇñáÉÁ 2.2.6.6.-ï»ïñ³Ù»ÃÇÉ-4-¹ÇÙ»ÃûùëǹÇý»ÝÇÉÑǹñûùëÇɳÙÇÝÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ k_H/k_D ϳ½ÙáõÙ ¿ 2-3 (65⁰C):

´áõó¹Ç»ÝëïÇñáɳÛÇÝ Ï³áõãáõÏÇ ûùëǹ³óÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï 90⁰C-áõÙ 2.6-¹Çï»ïñ³µáõÃÇÉ -4-»ÃÇÉý»ÝáÉ (³), ý»ÝÇÉ-ݳíÃÇɳÙÇÝÇ (µ) ¨ ¹Çý»ÝÇɳÙÇÝÇ (·) ѳٳñ ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ç½áïáå³ÛÇÝ ¿ýý»ÏïÁ ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ ëï³óí»É »Ý k₇^H/k₇^D=³-1.3; µ-1.8; ·-+0.86: k₇^H/k₇^D ³ÛëåÇëÇ ÷áùñ ³ñÅ»ùÁ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ Ï³ñÍÇùáí å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ (7) 黳ÏódzÛÇ ÷áùñ ³ÏïÇí³óÙ³Ý ¿Ý»ñ·Ç³Ûáí ¨ Éñ³óáõóÇã ѳñáõóÙ³Ý é»³Ïódzݻñáí:

InH+O₂→In*+HO₂*

In*+ROOH→ InH+RO*₂

ØÛáõë ÏáÕÙÇó ɳí ѳÛïÝÇ ¿, áñ ³ÉÏÇɳóí³Í ³ÙÇÝÝ»ñÁ áõÝ»ÝáõÙ »Ý ÇÝÑǵÇóÝáÕ ³½¹»óáõÃÛáõÝ :

N-Ù»ÃÇɻݳÙÇÝ, ¹Çý»ÝÇɳÙÇÝ ¨ ¹Çý»ÝÇÉ-ý»ÝÇɻݹdzÙÇÝ ÙdzóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ H ³ïáÙÁ ÷á˳ñÇÝ»Éáí ¹»Ûï»ñÇáõÙáí ROOH-Ç Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ óáõó³µ»ñáõÙ »Ý ³ÛÝåÇëÇ ÇÝÑǵÇóÝáÕ Ñ³ïÏáõÃÛáõÝ, ÇÝãå»ë ѳٳå³ï³ëË³Ý áã ¹»Ûï»ñÇáõÙ³óí³Í ³ÙÇÝÝ»ñÁ: л勉µ³ñ, ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ýß»É, áñ Ñǹñáå»ñûùëÇ¹Ç Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ H-Á ÷á˳ñÏíáõÙ ¿ D-áí.

Ar-N-D+ROOH←→Ar-ND+ROOD,

áñÁ µÝ³Ï³Ý³µ³ñ, ˳ݷ³ñáõÙ ¿ ûùëǹ³óáÕ ³Í˳çñ³ÍÇÝÝ»ñáõ٠ǽáïáå³ÛÇÝ ¿ýý»ÏïÇ Ýϳïí»ÉáõÝ:

ºÉÝ»Éáí ³ÛÝ ÷³ëïÇó, áñ ÏáõÙáÉÇ Ñ³ñáõóí³Í ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ý»ÝáÉÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ϳËí³Í ¿ ÇÝÑǵÇïáñÇ ÏáÝó»Ýïñ³ódzÛÇó ¨ Ñ³ñáõóÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÇó Ñ»ï¨Û³É Ó¨áí.

V~ (V_i/[InH])^1/2

´áõ½»ñÁ ¨ гÙÙáݹÁ ³é³ç³ñÏ»É »Ý ÇÝÑǵÇïáñÇ ³½¹Ù³Ý Ñ»ï¨Û³É ٻ˳ÝǽÙÁ.

RO*₂+InH←→RO*₂ ...InH

(II) RO*₂+RO*₂ ...InH→ÙáÉ»ÏáõɳÛÇÝ ÝÛáõûñ

úùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ.

V=k₂[RH][RO*₂]

¨ ѳٳӳÛÝ (II) ë˻ٳÛÇ

áñï»ÕÇó

V=(k₂/ )[RH] (1.5)

2.4. Սերկևիլի ÃáõñÙÇ å³ïñ³ëïáõÙ

Սերկևիլի ï»ñ¨Ý»ñÁ ѳí³ù»É »Ýù 2014Ã. ë»åï»Ùµ»ñ ³ÙëÇÝ ¶áñÇë ù³Õ³ùÇ ßñç³ÝÇó, áã ³ñ¨áï ãáñ »Õ³Ý³ÏÇÝ: ²ÛÝ ãáñ³óñ»É »Ýù ë»Ý۳ϳÛÇÝ ç»ñÙ³ëïÇ׳ÝáõÙ, ÑáõÙùÁ Ù³Ýñ³óñ»É ë³Ý¹Ç Ù»ç ÙÇÝ㨠÷áßÇ íÇ׳Ï: êï³óí³Í ÷áßáõ 3· ï»Õ³íáñ»É »Ýù êáÏëÉ»ïÇ ³å³ñ³ï ¨ ¿ùëïñ³Ïï»É ¿ÃÇÉ ³ó»ï³ïáí: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ëï³óí³Í ÃáõñÙáõ٠ѳëï³ï»É »Ýù ýɳíáÝáǹݻñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ ¨ áñáᯐ Ýñ³Ýó ù³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ: ø³ÝÇ áñ ÃûÝáõ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝÁ µÍßÏáõÃÛ³Ý Ù»ç å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýñ³ ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí, áõëáõÙݳëÇñ»É »Ýù ݳ¨ սերկևիլի ¿ÃÇÉ ³ó»ï³ï³ÛÇÝ ÃáõñÙÇ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

2.5. 軳ÏïÇíÝ»ñÇ Ù³ùñáõÙ

ÎáõÙáÉ- ´³Å³ÝÇã Ó³·³ñáõÙ Çñ³ñ »Ýù ˳éÝ»É ÏáõÙáÉÁ ¨ ÍÍÙµ³Ï³Ý ÃÃáõÝ áõ ó÷³Ñ³ñ»É: ²Û¹ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ ÏñÏÝ»É »Ýù ³ÛÝù³Ý ÙÇÝ㨠Ùáõ· ·áõݳíáñí³Í ÃÃíÇ ß»ñïÇ ·áõݳíáñáõÙ ãÇ ³é³ç³ó»É: ¸ñ³ÝÇó Ñ»ïá Éí³ó»É »Ýù Ãáñ³Í çñáí ÙÇÝ㨠P^H ~ 7 : ÎáõÙáÉÁ ãáñ³óñ»É »Ýù CaCl₂-áí ¨ Ãáñ»É ÙÃÝáÉáñï³ÛÇÝ ×ÝßÙ³Ý ï³Ï: ÂáñáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óñ»É »Ýù Ù»ï³Õ³Ï³Ý ݳïñÇáõÙÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ: ²Ûë Ó¨áí Ù³ùñí³Í ÏáõÙáÉÝ áõÝ»ó»É ¿ Ñ»ï¨Û³É ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.

T_»é – 421 Î

 – 0, 86 ·/ëÙ³

n₀ – 1,492

гñáõóÇã- ³ß˳ï³ÝùáõÙ áñå»ë ûùëǹ³óÙ³Ý Ñ³ñáõóÇã û·ï³·áñÍ»É »Ýù ³½á¹ÇǽáµáõÃÇñáÝÇïñÇÉ ²Æ´Ü-Á Ù³ùñ»É »Ýù ¿ÃÇÉëåÇñïáí »é³ÏÇ í»ñ³µÛáõñ»Õ³óٳٵ: ²Æ´Ü-Ç Ù³ùñáõÃÛáõÝÁ áñáᯐ »Ýù ÏáõÙáÉÇ Ñ³ñáõóí³Í ûùëǹ³óٳٵ, α-ݳíÃáÉÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ: àñáßí»É ¿ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ²Æ´Ü-Ç Ñ³ñáõóÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ý ç»ñÙ³ëïÇ׳ݳÛÇÝ Ï³Ëí³ÍáõõÃÛáõÝÁ:

¸ñ³ ѳٳñ ÁݹáõÝ»É »Ýù, áñ α-ݳíÃáÉÇ Ñ³Ù³ñ f=2: гßí³ñÏÁ ϳï³ñ»É »Ýù Ñ»ï¨Û³É µ³Ý³Ó¨áí.

(2)

(3)

öáñÓÁ óáõÛó ¿ ïí»É, áñ ²Æ´Ü-Ç Ñ³Ù³ñ = 10¹⁵ exp(-34500/RT):

2.6. ØáÝáÙ»ïñÇÏ ³å³ñ³ïÇ Ýϳñ³·ÇñÁ

ÂÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ã³÷»É »Ýù ÝÏ.2.3-áõÙ å³ïÏ»ñí³Í ÙáÝáÙ»ïñÇÏ ³å³ñ³ïáõÙ: öáñÓÇó ³é³ç ³å³ñ³ïÁ ÙÇ ù³ÝÇ ³Ý·³Ù Ù³ùñáõÙ »Ýù ÃÃí³ÍÝáí ¨ ëï»ÕÍáõÙ ÃÃí³ÍÝÇ ÙÇç³í³Ûñ:

軳ÏóÇáÝ ³ÝáÃÝ (1) ¹ÝáõÙ »Ýù ûñÙáëï³ïáõÙ (2) ÙÇÝ㨠ï³ù³Ý³ÉÁ, ³ÛÝáõÑ»ï¨ Ñ³ëï³ïáõÙ »Ýù ÙÃÝáÉáñï³ÛÇÝ ×ÝßáõÙ: 軳ÏóÇáÝ ³ÝáÃÁ, ·³½³ÛÇÝ µÛáõñ»ïÏ³Ý (3) ¨ ×ÝßÙ³Ý Ï³ñ·³íáñÇãÁ (4) ³å³ñ³ïÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù³ëÇó ³Ýç³ïíáõÙ ¿ (5) Íáñ³Ïáí: ²å³ (8) Íáñ³ÏÇ ÙÇçáóáí ÷³ÏáõÙ »Ýù ×ÝßÙ³Ý Ï³ñ·³íáñÇãÇ Ó³Ë ÍáõÝÏÁ` ѳëï³ïáõÝ å³Ñ»Éáí ÃÃí³ÍÝÇ ëϽµÝ³Ï³Ý ×ÝßáõÙÁ: ØdzóÝáõÙ »Ýù (7) ó÷³Ñ³ñáÕ ë³ñùÁ: ÂÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³ÝÁ ½áõ·ÁÝóó ëݹÇÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ×ÝßÙ³Ý Ï³ñ·³íáñÇãÇ ³ç ÍÝÏáõÙ ÇçÝáõÙ ¿, ×ÝßáõÙÁ ¹³¹³ñáõÙ ¿ ¨ ÙdzÝáõÙ ¿ (6) ¿É»ÏïñáÉǽÇáñÁ: ¾É»ÏïñáÉǽÇáñÇó ³Ýç³ïíáÕ ·³½Á µ³ñÓñ³óÝáõÙ ¿ ѳٳϳñ·Ç ×ÝßáõÙÁ ÙÇÝ㨠ëϽµÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ, ¹ñ³ÝÇó µÛáõñ»ïáõÙ ëݹÇÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ¨ ϳñ·³íáñÇãÇ Ó³Ë ÍÝÏáõÙ ×ÝßáõÙÁ ÇçÝáõÙ ¿` ÝáñÇó ÙdzóÝ»Éáí ß÷áõÙÁ: ²Ûë Ó¨áí ³ÙµáÕç ÷áñÓÇ ÁÝóóùáõÙ ÃÃí³ÍÝÇ ×ÝßáõÙÁ 黳ÏïáñáõÙ ÙÝáõÙ ¿ ѳëï³ïáõÝ: ´Ûáõñ»ïáõÙ ëݹÇÏÇ ß³ñÅÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ, áñÁ ã³÷áõÙ »Ýù íǽáõ³É »Õ³Ý³Ïáí, ѳٻٳï³Ï³Ý ¿ ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³ÝÁ:

ÂÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ѳßí»É »Ýù Ñ»ï¨Û³É µ³Ý³Ó¨áí.

= (P/RT)(d/4)(1/60) tg (4)

áñï»Õ` a = (1/60)(P/RT)(d/4)(1/V)- ë³ñùÇ Ñ³ëï³ïáõÝÝ ¿, P-Ý ÙÃÝáÉáñï³ÛÇÝ ×ÝßáõÙÁ Ï·/ëÙ<sup>3</sup>, P=0,842 Ï·Ù/³ëïÇ×.ÙáÉ,T-ç»ñÙ³ëïÇ׳ÝÁ µÛáõñ»ïáõÙ, d-µÛáõñ»ïÇ ïñ³Ù³·ÇÍÁ ÙÙ-áí, V-黳ÏóÇáÝ Ë³éÝáõñ¹Ç ͳí³ÉÁ ÙÉ-áí, tg - µÛáõñ»ïáõÙ ëݹÇÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ µ³ñÓñ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ` ÙÙ/ñáå»:

¶ÉáõË 3

²ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ³Ù÷á÷áõÙ

3.1 ÎáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÁ

ÎáõÙáÉÇ ûùëǹ³óáõÙÁ Çñ³Ï³Ý³óñ»É »Ýù 70⁰C-áõÙ Ù³ÝáÙ»ïñÇÏ ë³ñùÇ íñ³, áñå»ë ÉáõÍÇã û·ï³·áñÍ»É »Ýù ùÉáñµ»Ý½áÉ: ÂÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ïáñ»ñÝ áõÝ»Ý áõÕÇÕ ·Í³ÛÇÝ ï»ëù, áñÁ íϳÛáõÙ ¿ í»ñóñ³Í ÝÛáõÃÇ Ù³ùñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ÎÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ïáñ»ñÇ X-»ñÇ ³é³ÝóùÇ Ñ»ï ϳ½Ù³Í ³ÝÏÛ³Ý ï³Ý·»ÝëÝ»ñÇó áñáᯐ »Ýù ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý (ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý) ³ñ³·áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï³ñµ»ñ ѳñáõóÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ:

tg

öáñÓÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ µ»ñí³Í »Ý ³ÕÛáõë³ÏáõÙ, áñï»ÕÇó Ñ»ï¨áõÙ ¿ áñ ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ϳËí³Í ѳñáõóÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÇó (V_i) ¨ ÏáõÙáÉÇ ÏáÝó»Ýïñ³ódzÛÇó ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ (1) ѳí³ë³ñáõÙáí.

^. (1)

îíÛ³ÉÝ»ñ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É (70⁰C), [RH]=4.35 ÙáÉ/É: ²ÕÛáõë³Ï 4.1

[²Æ´Ü].103 ÙáÉ/É	Vi .107 ÙáÉ/É . í	. 106 ÙáÉ/É	k2/ k6 . 103 (É/ÙáÉ . í)-1/2
9,51	3,80	6,95	2,60
8,32	3,32	6,20	2,50
4,76	1,90	4,24	2,24
3,57	1,42	3,62	2,25
2,38	0,95	2,95	2,20
1,78	0,71	2,30	1,98
0,95	2,53	1,59	2,00

ºÉÝ»Éáí ³ÕÛáõë³ÏáõÙ µ»ñí³Í ïíÛ³ÉÝ»ñÇó 70⁰C-áõÙ áñáᯐ »Ýù ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óáõÙÁ µÝáõó·ñáÕ ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý å³ñ³Ù»ïñ»ñÁ: ²ÛÝ ëï³óí»É ¿ ѳí³ë³ñ` = 2.25 ^. 10^-3É/ÙáÉ^.í, áñÁ ѳÙÁÝÏÝáõÙ ¿ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝáõÙ µ»ñí³Í ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ»ï: ´»ñí³Í ïíÛ³ÉÝ»ñÁ íϳÛáõÙ »Ý, áñ í»ñÁ Ýßí³Í å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÏáõÙáÉÁ ûùëǹ³ÝáõÙ ¿ ßÕó۳ϳÝ-é³¹ÇϳɳÛÇÝ Ù»Ë³ÝǽÙáí, Áëï ë˻ٳÛÇ.

И  2r*  R*

R*+ O₂  RO₂

RO₂* +RH  ROOH + R*

RO₂*+ RO₂*  ÙáÉ»ÏáõÉÛ³ñ ÝÛáõûñ

àñï»ÕÇó Ñ»ï¨áõÙ ¿, áñ ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÝ Çñáù å»ïù ¿ ³ñï³Ñ³ÛïíÇ (1) ѳí³ë³ñÙ³Ý û·ÝáõÃÛ³Ùµ: ÜϳïÇ áõݻݳÉáí, áñ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ßÕó۳ϳÝ-é³¹ÇϳɳÛÇÝ Ù»Ë³ÝǽÙáí, ëïáñ¨ ÷áñÓ»É »Ýù áõëáõÙݳëÇñ»É սերկևիլից ëï³óí³Í ¿ùëïñ³ÏïÝ»ñÝ Çµñ¨ ѳϳûùëǹÇãÝ»ñÇ:

3.2. Սերկևիլի ï»ñ¨Ý»ñÇ ÃáõñÙÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ý íñ³

öáñÓ»ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ áõëáõÙݳëÇñí³Í ¿ùëïñ³ÏïÝ»ñÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ïáñ»ñÇ íñ³ Ç Ñ³Ûï »Ý ·³ÉÇë í³é ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ÇݹáõÏódzÛÇ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñ, áñáÝù íϳÛáõÙ »Ý ¿ùëïñ³ÏïÝ»ñáõÙ Ù»Í ³ÏïÇíáõÃÛáõÝ óáõó³µ»ñáÕ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ÝÛáõûñÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: Üϳñ 4.1-áõÙ å³ïÏ»ñí³Í ¿ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ÃÃí³ÍÝÇ ÏɳÝÙ³Ý ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ïáñ»ñÁ ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ ë¨ ¨ ëåÇï³Ï ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ÃáõñÙÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ¨ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛ³Ùµ:

êï³óí³Í ÇݹáõÏódzÛÇ Å³Ù³Ý³Ï³ÙÇçáóÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ (2) ѳí³ë³ñÙ³Ý ï»ëùáí

₍₂₎

áñï»Õ [InH]₀^` ѳϳûùëǹÇãÇ »É³ÛÇÝ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý ¿ û·ï³·áñÍí³Í ÃáõñÙáõÙ:

f-Áª ù³Ý³Ï³ã³÷³Ï³Ý ·áñͳÏÇó ¿, áñÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë 1 ÙáÉ»ÏáõÉ ÇÝÑǵÇïáñÇ íñ³ ѳïíáÕ é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ ÃÇíÁ:

V_i-ݪ ѳñáõóÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÝ ¿:

_{гßí³ñÏÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ 1Ù· ë¨ սերկևիլի ï»ñ¨Ý»ñÇ ÃáõñÙÇ Ù»ç ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛ³Ùµ ûÅïí³Í ÝÛáõûñÇ ù³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ ѳí³ë³ñ ¿ f[InH] = 0,64  10-4 ÙáÉ/É ¿, ÇëÏ ëåÇï³Ï սերկևիլի ï»ñ¨Ý»ñÇ ÃáõñÙÇ Ù»çª f[InH] = 0,602  10-4 ÙáÉ/É:}

_{²ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ýß»É, áñ ÃáõñÙ»ñÇ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳËí³Í »Ý áã ÙdzÛÝ ¹ñ³Ýó Ù»ç å³ñáõݳÏíáÕ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ÝÛáõÃÇ ù³Ý³Ï³Ï³Ý å³ñáõݳÏáõÃÛáõÝÇó, ³ÛÉ Ý³¨ ¹ñ³Ýó ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÇó: гϳûùëǹÇã ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ µÝáõó·ñíáõÙ ¿ ÇÝÑǵÇïáñÇ (InH) ¨ å»ñûùëǹ³ÛÇÝ é³¹ÇϳÉÝ»ñÇ (RO2) ÙÇç¨ ÁÝóóáÕ é»³ÏódzÛÇ ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³í³ë³ñáõÙáí}

k₇ª ßÕóÛÇ ·Í³ÛÇÝ Ñ³ïÙ³Ý é»³ÏódzÛÇ ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïáõÝÝ ¿: k₇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ áñáᯐ »Ýù Ñ»ï¨Û³É ѳí³ë³ñáõÙáí (3).

(3)

áñï»Õ ª ÏɳÝí³Í ÃÃí³ÍÝÇ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý ¿ t ųٳݳϳÙÇçáóáõÙ, ª ÇݹáõÏódzÛÇ Å³Ù³Ý³Ï³ÙÇçáóÝ ¿, ª ÏáõÙáÉÇ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý ¿, k₂ª ßÕóÛÇ ß³ñáõݳÏÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïáõÝÝ ¿. exp .

лﳽáïí³Í ÃáõñÙ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ϳéáõó»Éáí ·ñ³ýÇÏ ¨ -Çó µáÉáñ ¹»åù»ñáõÙ ëï³óí»É ¿ áõÕÇÕ ·Í³ÛÇÝ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ (ÝÏ.4.2.), áñÇ ³ÝÏÛ³Ý tg-Çó áñáᯐ »Ýù k₇-Ç ³ñÅ»ùÝ»ñÁ, áñÁ µÝáõó·ñáõÙ ¿ ѳϳûùëǹÇã ÝÛáõÃÇ ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ ÃáõñÙ»ñáõÙ: ²ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ µ»ñí³Í »Ý ³ÕÛáõë³Ï 4.2-áõÙ:

´áÉáñ ÷áñÓ»ñáõ٠ѳÛïݳµ»ñ»É »Ýù, áñ ÃáõñÙ»ñÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ÇݹáõÏódzÛÇ Å³Ù³Ý³Ï³ÙÇçáóÇó Ñ»ïá, ÷áùñ ¿ Ù³ùáõñ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³Ù»Ù³ï (ѳٻٳï»É ÝÏ.1-áõÙ ÏÇÝ»ïÇÏ³Ï³Ý Ïáñ»ñÇ ³ÝÏÛ³Ý ï³Ý·»ÝëÁ): ¸³ íϳÛáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ »É³ÛÇÝ ÃáõñÙáõÙ å³ñáõݳÏí³Í ѳϳûùëǹÇã ÝÛáõÃÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ·³ëÇùÝ»ñÁ (QH) ¨ë ûÅïí³Í »Ý ѳϳûùëǹÇã ѳïÏáõÃÛ³Ùµ: Àݹ áñáõÙ QH-Ç Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ßÕóÛÇ Ñ³ïáõÙÁ ϳï³ñíáõÙ ¿ ÇÝãå»ë ·Í³ÛÇÝ

³ÛÝå»ë ¿É ù³é³Ïáõë³ÛÇÝ

ÙáÉ»ÏáõɳÛÇÝ ÝÛáõûñ

ê³ÑٳݳÛÇÝ ³ñ³·áõÃÛ³Ý ¨ Ù³ùáõñ ÏáõÙáÉÇ ûùëǹ³óÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛ³Ý ÙÇç¨ ³éϳ ¿ Ñ»ï¨Û³É ³éÝãáõÃÛáõÝÁ

, (4)

àõëáõÙݳëÇñí³Í µáÉáñ ÃáõñÙ»ñÇ ¹»åùáõÙ Ýϳïí»É ¿ (4) ѳí³ë³ñÙ³Ý Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝÁ (ÝÏ.4.3), áñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ïí»É áñáß»Éáõ ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÁ: ÀݹáõÝ»Éáí, áñ ÃáõñÙáõÙ ³éϳ »É³ÛÇÝ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ÝÛáõûñÇ ÏáÝó»Ýïñ³óÇ³Ý Ñ³í³ë³ñ ¿ ûùëǹ³óáõÙÇó ëï³óí³Í ѳϳûùëǹÇã ÝÛáõûñÇ (QH) ÏáÝó»Ýïñ³ódzÛÇÝ ¨ áñ ÏáõÙáÉÇ Ñ³Ù³ñ ѳßí³ñÏ»É »Ýù -Ç Ãí³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ: ²ÛÝ µÝáõó·ñáõÙ ¿ »É³ÛÇÝ Ñ³Ï³ûùëǹÇãÝ»ñÇ ûùëǹ³óáõÙÇó ëï³óí³Í ÝÛáõûñÇ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ: ²ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ µ»ñí³Í »Ý ³ÕÛáõë³Ï 4.2-áõÙ:

²ÕÛáõë³Ï 4.2. ÂûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ¿ÃÇɳó»ï³ï³ÛÇÝ ÃáõñÙÇ Ñ³Ï³ûùëǹÇã ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ.

Vi Ē 107 ÙáÉ/É Ē í	T, K	m, Ù·	, ñáå»	f[InH] Ē 104	 10-4 É/ÙáÉ Ē í	 10-2 É/ÙáÉ Ē í
1,25	348	ë¨ 4,856	41	0,633	6,3	6,08
		ëå. 5,03	4,2	0,623	3	4,85
1,25	339	ë¨ 3,24	44	0,637	5,69	4,56
		ëå. 2,525	33	0,613	2,55	2,84
0,3435	328	ë¨ 0,862	26	0,64	4,36	3,18
		ëå. 1,2625	30	0,57	2,31	2,74

àñáᯐ »Ýù ݳ¨ ¨ ³ñ³·áõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïáõÝÝ»ñÇ ç»ñÙ³ëïÇ׳ݳÛÇÝ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝÁ.

 = 2,92  10⁶ e^-2650/RT

 = 3,1  10⁷ e^-7490/RT

ê¨ ÃûÝáõ ѳٳñ. 

k₇

 = 1, 368  10⁷ e^-4230/RT

 = 2, 77  10¹¹ e^-13930/RT

êåÇï³Ï ÃûÝáõ ѳٳñ.



(1)

(2)



ÜÏ.4.4.  å³ñ³Ù»ïñÇ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝÁ 1/T Ē 10³

1) ë¨ ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ

2) ëåÇï³Ï ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ

(1)

(2)

2,75

2,7



2,6

2,65



2,55

2,5



2,8

2,85

2,9

2,95

3

3,05

1/T  10³

ÜÏ.4.5.  å³ñ³Ù»ïñÇ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝÁ 1/T Ē 10³

1) ë¨ ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ

2) ëåÇï³Ï ÃûÝáõ ï»ñ¨Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ

º½ñ³Ï³óáõÃÛáõÝÝ»ñ

¶ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ

37