Евразиянын суулары

• Евразиянын дарыялары 4 океандын алабына кирет. Европанын эң ири дарыялары (Волга, Дунай жана башка) Азиянын Лена, Енисей, Амур, Обь, Янцзы сыяктуу чоң дарыяларынан өлчөмү боюнча кыйла артта турат.
• Негизги дарыялары: Янцзы Евразиядагы дарыялардын эң чоңу, узундугу 5800  км , суусунун жылдык орт. чыгымы 34 миң  м 3/ сек , Обь, Енисей, Лена, Амур, Хуанхэ, Меконг, Брахмапутра, Ганг, Инд, Тигр, Евфрат, Волга, Дунай. Булардын көбү маанилүү транспорт жолу, гидроэнергиянын ири булагы болуп, сугатка кеңири пайдаланылат.
• Евразияда дүйнөдөгү эң ири туюк облустар (Каспий менен Арал деңиздеринин, Балкаш жана Лобнор көлдөрүнүн алаптары) жайгашкан.
• Суу агып чыгуучу ири көлдөрү –  Байкал  (дүйнөдөгү эң терең көл, анын тереңдиги 1620  м ), Ладога, Онега.

• Дунай дарыясы   – Батыш Европадагы эң ири дарыя. Узундугу 2850 км. Алабынын аянты 817 миң км 2 .  Германия ,  Словакия ,  Венгрия ,  Хорватия ,  Сербия  жана  Черногория ,  Болгария ,  Румыниянын  аймактары аркылуу агып өтөт. Шварцвальд тоосунун тармактарынан башталып, Венадан жогору карай көбүнчө тоолор аркылуу, андан Темир Дарбазага чейин (Румыния менен Сербиянын чегинде)  Орто  жана  Төмөнкү Дунай түздүктөрү  аркылуу агат.  Кара деңизге  куярда дельтаны түзүп, 3 айрыкка (гирлого) бөлүнөт. 300дөн ашык куймасы бар (негизгилери:  Драва , Тиса, Сава, Олт, Сирет, Прут). Жаз, жай айларында кирет, орточо чыгымы 6430 м 3 /сек. Жогорку агымына чейин кеме жүрөт. Борбордук жана Түштүк-Чыгыш Европаны байланыштырууда транспорттук мааниси зор. Темир Дарбазада ири Жердап ГЭСи, Австрия менен Германиянын аймагында ГЭС каскады бар. Балык (көбүнчө дельтасында) кармалат. Боюнда Регенс бург (Германия), Линц,  Вена  ( Австрия ),  Братислава  (Словакия),  Будапешт  (Венгрия), Нови-Сад  Белград  (Сербия жана Черногория), Русе (Болгария),  Брэила ,  Галац  (Румыния), Из маиль ( Украина ) жана башка шаарлар жайгашкан. Дунай – эл аралык дарыя. 1948-жылкы конвенцияда Дунайда кеме каттоо эркиндиги аныкталган; Дунай дарыясына чектешпеген өлкөлөрдүн аскер кемелеринин Дунай аркылуу өтүүсүнө тыюу салынган. Конвенция режимин сактоо боюнча (жээгиндеги өлкөлөрдүн) Дунай комиссиясы түзүлгөн

Луара ( Loire) дарыясы  –  Франциядагы  эң узун дарыя. Узундугу 1012 км, алабынын аянты 115 миң км2. Севенн тоосунан башталып, Борбордук Франция массиви жана Луара ойдуңу аркылуу агып, Атлантика океанынын Бискайя булуңуна куят. Негизги куймалары: Алье, Шер, Вьенна (сол). Дарыя өтө ташкындаганда Луаранын ортонку жана төмөнкү агымдарындагы өрөөндөрдү суу каптагандыктан, жээктерине тосмолор курулган. Суусу февраль, март айларында кирип, август, сентябрда тартылат. Деңиз ташкынынын таасири Нант шаарына чейин байкалат. Орточо чыгымы 800 м3/секдан ашык. Роан шаарына чейин (айрым бөлүгүндө канал менен) кеме жүрөт; каналдар аркылуу Сена, Сона, Рейн дарыясы менен туташат. Боюнан  Орлеан , Тур,  Нант  (деңиз кеме жолунун башталышы) шаары, эстуарийинен Сен-Назер порту орун алган. Өрөөнүндө 15–16-кылымга таандык сепилдер бар.

• Рейн  – Батыш Европадагы  дарыя , негизинен  Германияда . узундугу 1320 (айрым маалыматтарда 1230) км, алабынын аянты 224,4 миң км 2 . Швейцария  Альп тоолорунан  башталып, Боден көлү жана Жогорку Рейн ойдуңу,  Рейн Сланецтүү тоосундагы  кууш өрөөн аркылуу агып өтүп, Орто Европа түздүгүнө чыгат; анда дарыя нугунун көп жери дамба менен тосулган.  Түндүк деңизге  куярда дельтаны пайда кылат. Негизги куймалары: Ааре,  Мозель ,  Маас ,  Неккар , Майн, Рур. Жыл бою суусу мол, орточо чыгымы 2500 м 3 /секдяй, жогорку агымына чейин кеме жүрөт. Кышкысын тоңбойт. Рейн – Батыш Европадагы маанилүү транспорт магистралы (күнүнө 650–700 кеме өтөт). Рейн Рона, Марна, Везер, Эльба, Эмс дарыясы менен каналдар аркылуу туташат. Боюнда  Базель  (Швейцария),  Страсбург  (Франция),  Мангейм ,  Кобленц ,  Бонн ,  Кёльн ,  Дуйсбург  (Германия),  Роттердам  ш. (Нидерланд) жайгашкан. 

Европадагы эң ири дарыя. Россиянын европалык бөлүгүндө. Узундугу 3530 км, алабынын аянты 1360 миң  км 2 .  Валдай дөңсөөсүнөн башталып, Казан шаарына чейин кеңдик, андан кийин меридиан багыттарында агат.  Каспий деңизине  куярда чоң дельтаны пайда кылат.

Волганын 200дөй куймасы бар; ирилери:  Ока , Сура, Свияга (оң), Молога, Ветлуга, Бейшлот, ортоңку жана төмөнкү агымында Кама, Самара, Чоң Ыргыз (сол).

Волга жогорку бөлүгүндө Жогорку Волга көлдөрү аркылуу агып, агымы суу сактагычтуу ГЭС каскаддары менен жөнгө салынат. Ири ГЭСтери: Чебоксары, Волга (Куйбышев суусактагычы), Волга (Волгоград суу сактагычы) ж. б. Волгоград шаары тушта суунун орточо чыгымы 724 м 3 /сек, чатында 7710 м 3 /сек.

Волга Волга-Балтика суу жолу аркылуу Балтика деңизи, Түндүк Двина суу системасы жана Ак деңиз Балтика каналы аркылуу Ак деңиз, Волга-Дон кеме жүрүүчү каналы аркылуу Азов жана Кара деңиздер, Москва атындагы канал аркылуу Москва дарыясы менен туташат. Суусу калкты суу менен камсыз кылууга жана сугатка пайдаланылат. Балыктын 70тей түрү (анын 40 промыселдик) бар. Ржев шаарынан баштап кеме жүрөт (3256 км).

• .

• Россия  ,  Беларусия  жана  Украина  аймактары аркылуу аккан  дарыя . Узундугу (2200 км), боюнча  Европадагы  үчүнчү дарыя (Волга менен Дунайдан кийин). Алабынын аянты 504 миң км2. Валдай дөңсөөсүнөн башталып, Кара деңиздин Днепр лиманына куят. Жогорку бөлүгү кууш өрөөн, Орша шаары тушта кум жалчалары аркылуу агып, Кобеляк босогосун пайда кылат; төмөнкү агымында жайылмасы кеңийт. Башкы куймалары: Березина, Припять, Ингулец (оң), Сож, Десна, Псел, Ворскла (сол). Орточо чыгымы 1700 м3/сек. Төмөн жагы декабрдан мартка чейин, жогорку жагы апрелдин башына чейин тоңот. Буг менен Днепр-Буг каналы аркылуу байланышат. Суу менен камсыз кылууда жана сугатка (сугат каналдары: Днепр – Кривой Рог, Днепр – Донбасс, Түндүк Крым) пайдаланылат. Чатынан 1677 кмге чейин кеме жүрөт. Ортоңку жана төмөн кү агымында ГЭС каскаддары жана суу сактагычтар курулган. Боюнда Смоленск (Россия), Могилёв (Беларусия), Киев, Черкассы, Кременчуг, Днепродзержинск, Днепропетровск, Запорожье, Никополь, Херсон (Украина) шаары жайгашкан.

• Ладога  —  Орусиядагы  дарыя.
• Кемеров облусу,  Краснояр крайы , Томск облусу  жер аймактарын агып өтөт.
• Дарыя куйган жери -  Кандат  дарыясынын оң жээгинен 132 км алыстыкта орун алган. Дарыянын узундугу - 16 км.

• Онего – Россиянын европалык бөлүгүнүн түндүк-батышында. Карелиянын, Ленинград, Вологда облусунун аймагында.
• Аянты 9,7 миң км2 (аралдарсыз). Тереңдиги 127 мге чейин. Жогорку Свирь ГЭСи курулгандан баштап суу сактагычка айланган (аянты 9950 км2). Көлгө Вытегра, Суна ж. б. дарыялар куюп, андан Свирь дарыясы агып чыгат.
• Кеме каттайт. Ак деңиз – Балтика каналы аркылуу Ак деңиз жана Балтиканын алаптары, Волка – Балтика суу жолу аркылуу Волганын алабы менен байланышат. Балык кармалат. Көл жээгинде Петрозаводск, Кондопага шаары, Кижи музей коругу жайгашкан.

Индия  менен Бангладештеги  дарыя . Узундугу 2700 км, алабынын аянты 2200 миң км 2 . Гималайдан башталат. Инд-Ганг түздүгүнүн чыгыш бөлүгү аркылуу агып, Инди океанынан Бенгал булуңуна куярда Брахмапутра жана Мегхна дарыялары кошулуп жалпы дельтаны пайда кылат. Негизги куймалары Жамна, Сон, Дамодар (оң), Гомати, Гхагхра, Гандак, Коси (сол). Режими муссондук, жайында деңгээли 15 мге чейин көтөрүлүп, ташкындайт. Орто чыгымы 13 миң м 3 /сек; чатынан 300 кмге чейин деңиз ташкыны таасир тийгизет. 1450 кмге (Гималайдын этегине) чейин кеме жүрөт. Ганг жана анын куймалары сугатка кеңири пайдаланылат. Боюнда Аллахабад,  Варанаси ,  Патна  шаары, дельтасында Калькутта (Индия) деңиз порту жайгашкан. Ганг индустардын ыйык дарыясы катары эсептелет, жээктеринде зыярат жайлары бар.

  Азиядагы  суусу мол эң ири дарыялардын бири.  Россиянын   Краснояр крайында , жогорку агымы Тувада. Негизинен Батыш жана Чыгыш Сибирди бөлүп, түндүктү карай агат да,  Кара (Карск) деңизинин  Енисей булуңуна куят. Чоң Енисей (Бий-Хем) менен Кичи Енисейдин (Ка-Хем) кошулушунан түзүлөт. Узундугу 3487  км  (Кичи Енисейдин башталышынан 4102  км , Чоң Енисейдин башталышынан 4092  км ), алабынын аянты 2580 миң  км 2. Тува ойдуңу аркылуу аккан бөлүгүндө Жогорку Енисей (Улуг-Хем) деп аталат. Батыш жана Чыгыш Саяндан өткөндөн кийин Батыш Сибирь түздүгү менен Орто Сибирь бөксө тоосунун чек арасы боюнча агат. Енисей токол тоо­сунун тармактарында Казачье жана Осина босоголорун пайда кылат. Төмөнкү агымында салааларга бөлүнүп, нугунун жазылыгы 15–20  км ге жетет, тереңдиги 15  м ден кем эмес. Енисей негизинен кардын эриген суусунан (83 %) куралат; куралышындагы жамгыр суусунун үлүшү 8%, жер астындагы суунуку 9%. Негизги куймалары: Туба, Кан,  Ангара ,  Таштуу Тунгуска , Төмөнкү Тунгуска, Курейка, Хантайка (оң куймалары); Хемчик, Абакан, Турухан, Кичи жана Чоң Хета, Танама (сол куймалары) жана башка  

•   Индикытай  жарым аралындагы ири дарыя. 
• Кытай ,  Лаос ,  Камбожа ,  Вьетнамдагы  аймактары (айрым жеринде Лаостун Мьянма жана Таиланд менен болгон чек арасы) аркылуу агат. Узундугу 4500 кмдей, алабынын аянты 810 миң км 2 . 
• Тибет тайпак тоосундагы (Тангла кырка тоосунан) башталып, Сина-Тибет тоосунун терең капчыгайлары, Юньнань тайпак тоосу, Чыонгшон тоосунун батыш тармактары, Камбожа түздүгү аркылуу агып, түштүк Кытай деңизине куярда саздуу дельтаны (аянты 70 миң км 2 че) пайда кылат.
• Негизги куймалары: Мун, Тонлесап (оң), У, Тхэн, Сан (сол). Негизинен жамгыр, жогорку агымында ошондой эле кар, бир аз мөңгү сууларынан куралат. Жай-күз мезгилдеринде суусу кирип, деңгээли 10–15 мге чейин көтөрүлөт. Агымын жөнгө салууда Тонлесап көлүнүн мааниси зор. Нугу шаркыратмалуу (Кон ж. б.), босоголуу. Орточо чыгымы Пномпень шаары тушта 13,2 миң м 3 /сек, айрым жылдары 67 миң м 3 /секга чейин жетет. Жылына орто эсеп менен 1,5 км 3  шиленди агызып келет. Төмөнкү агымында сугатка пайдаланылат. Өрөөнүн суу жайпап жаткандыктан, анда шалы өстүрүлөт. Суу-энергетикалык ресурсу өтө зор (75 млн кВт чамасында). 700 км, суу киргенде 1600 км аралыкка (Вьентьянга) чейин кеме жүрөт; деңиз кемелери 350 кмге (Пномпенге) чейин жетет. Боюнда Луангпрабанг, Вьентьян (Лаос), Пномпень шаары (Камбоджа) жайгашкан.

• Батыш Сибирдеги дарыя. Дүйнөдөгү ири дарыялардын бири; суусунун молдуулугу боюнча Түндүк Азиядагы  Енисей, Ленадан кийинки
• 3-дарыя. Алтайдагы Бий жана Катын дарыясынын кошулушунан түзүлүп, Батыш Сибирь түздүгү аркылуу жайык өрөөн менен көп салааларга бөлүнүп агат. Кара (Карск) деңизинин Обь колтугуна куярда аянты 4 миң км 2  келген дельтаны пайда кылат. Узундугу 3650 км (Иртыштын башталышынан 5410 км), алабынын аянты 2990 миң км 2 . Негизги куймалары: Томь, Чулым, Кеть, Тым, Вах ж. б. (оң); Васюган, Чоң Юган, Иртыш, Түндүк Сосьва ж. б. (сол). Орточо чыгымы Барнаул шаары тушта 1420 м 3 /секдан, Салехард шаары тушта 12 300 м 3 /сек, эң көбү 42 800 м 3 /сек. Негизинен кар суусунан куралат. Суусу жогорку агымында апрелден июлга, төмөнкү агымында сентябрга чейин ташкындайт. Жылына 16 млн т шиленди агызып келет. Жогорку агымы ноябрда тоңуп, апрелде, төмөнкү агымы июндун башында ачылат. Кеме жүрөт. Обь дарыясында Новосибирск ГЭСи жана суу сактагычы курулган. Алабынан Барнаул, Камень-на-Оби, Новосибирск, Колпашёво, Стрёжевой, Нижневартовск, Мегион, Сургут, Нефтеюганск, Лабытнанги шаары орун алган.

• Байкөл Чыгыш Сибирдин түштүгүндөгү тузсуз көл; дүйнөдөгү эң терең көл. Бурят Республикасы менен Иркут облусунда.
• Аянты 31,7 миң км 2 . Узундугу 636 км, орто жазылыгы 48 км. Тереңдиги 1640 м. Суусу таза. Көлөмү 23,6миң км 3  (тузсуз суулардын дүйнөлүк запасынын  1 / 5 ине жакыны) түзөт. Иркут ГЭСинин тосмосунун (плотинасынын) курулушунан Байкал көлүн тегеренген темиржол. Көлдүн деңгээли бир аз жогорулаган. Деңиз деңгээлинин бийиктиги 456,3 м. Ири булундары Баргуза, Чибиркуй, Провал; колтуктары Аяя жана Фролиха, жарым аралы Ыйык Тумшук. 27 аралы бар (алардын бешөө мезгил-мезгили менен суу астында калат), эң ириси Ольхон (аянты 730 км 2 дей). Тектон. кыймылдап пайда болгон; азыркы кезде да жер титирөөлөр тез-тез болуп турат,

• Янцзы - река в Китае. Протяженность - 5800 км, самая длинная в Евразии, площадь бассейна 1808,5 тыс. кв. км. Начало на Тибетском нагорье; пересекает Сино-Тибетские горы, Сычуаньскую котловину (ниже которой образует 3 ущелья), орошает Цзянханьскую и Великую Китайскую равнины; впадает в Восточно-Китайское море, образуя эстуарий. Одна из самых полноводных рек мира.