Экологияны коргоо боюнча ак илбирсти сактап калуу проблемасы учун отулгон сабактын иштелмеси

Сабактын темасы: Ак илбирс-Кыргызстандын символу.

Сабактын максаттары:

1. Билим берщщчщлщк максаты: Окуучулар илбирс жаныбары жана анын жашоо ёзгёчщлщгщ, алар Кыргызстандын кайсы жерлерин байырлай турганы менен бирдикте 2017-жылы Индия мамлекетинде ётщлё турган Саммиттин мааниси жёнщндё билишет.

2. Ёнщктщрщщчщлщк максаты: Баалуу жана жырткыч жаныбар болгон илбирстин жашоосу, тамактануусу, кёбёйщщсщ, кайсы мамлекеттерде жашай тургандыгын билишет. Илбирс жаныбары жёнщндё кругозору кеъейет.

3. Тарбия берщщчщлщк: Кыргыз тоолорунда кездешкен саны 200-300 дёй болгон ажайып илбирс жаныбарын коргоого тарбияланышат жана жаратылыштагы маанисин тщшщнщшёт.

Кщтщщлщчщ натыйжа:

• Окуучулар илбирс жаныбарынын жашоосу, жёнщндё билишсе;

• Картадан алар Кыргызстандын кайсы жерлеринде кездешерин кёрсётщп берсе;

• Саммиттин маанисин тщшщнсё;

• Евразия материгинде илбирстер кайсы мамлекеттерде бар экенин айта алышса;

• Илбирсти кантип коргоо керек экенин жана анын жаратылыштагы маанисин тщшщнщшсё;

Сабакта колдонулуучу каражаттар: Сщрёттёр, илбирс жёнщндё видеофильмдер, интернет булагынан алынган маалыматтар, кыргызстандын картасы.

Колдонулуучу окутуу ыкмалары: кластер тщзщщ, кроссворд чечщщ, синквейн.

Сабактын тиби: аралаш сабак.

Сабактын жщрщшщ:

Уюштуруу:

Мугалим окуучуларды 1, 2, 3 деп санатып, окуучуларды 3 топко бёлщп алат.

"Алтын эрежени" эске салып, сабакка даяр болуп отурушат.

1-топ "Нукура" тобу

2-топ "Тумар" тобу

3-топ "Намыс" тобу деп аталып, топтун ортосуна топтун аттары жазылган кагаз турат.

Сабакты баалоо щчщн ар бир топтун партасынын щстщндё тоолордун макеттери, арчалары менен жаратылышы чагылдырылган коруктардын сщрёттёрщ коюп коюлат. Ар бир топтун коругунун аты топтун атынан ыйгарылган мисалы "Мурас" коругу, "Нуска" коругу, "Тумар" коругу болуп. Топтун ар бир туура айткан жооптору щчщн Коруктун сщрёттёрщнё илбирстердин сщрёттёрщ чапталып турат. Сабактын аягында кайсы топтун коругунда илбирстер кёп болсо, ошол топ жеъщщчщ деп жарыяланат.

Ар бир топтун лидер окуучулары ёзщнщн тобуна жана атаандаш топтун окуучуларына ёз каалоо-тилектерин айтып, маанайларын кётёрщп алышат.

Жаъы сабак:

Доскага илбирстин сщрёттёрщ илинген. Мугалим сщрёттщ кёрсётщп окуучуларга кайрылат:

-Мышыктар тукумундагы жырткыч илбирстин куйругу эмнеге узун экенин билесиъерби? Анткени узун куйругу аскаларда теъ салмакты сактоого жардам берет. Андан тышкары суукта мурдун жаап коргонот. Сейрек кездешщщчщ сулуу жана табышмактуу бул жаныбардын жашоосу, ёлкёдё алардын саны канча экендиги тууралуу кызыктуу саякатка баргыъар келеби?

Окуучулар ёз оюн "Ооба саякаттагыбыз келет" деп жооп беришет.

Анда эмесе балдар силер менен кошо илбир жёнщндё саякатка чыгабыз деп айтып, ар бир топко мугалим ак баракчага жазылган тексттерди таратып берет. Окуучулар топто текстти окуп, маанисин тщшщнщп, талкуулашат.

"Нукура" тобуна берилщщчщ тексттин мааниси:

"Ак карлуу тоонун кожоюндары"

Ак илбирс кызыл китепке кирген сейрек жаныбар. Ал 6000 метр бийиктиктеги аска-зоолорду, тоолорду мекендейт. Аркар, текени жеп, жанын багат. Табиятынын сезимтал жаныбар ылдам секиргени менен айырмаланат. Ак илбирстин териси баалуу болгондуктан ага аъчылык кылгандар кёп. Мындан улам анын саны кескин кыскарып , жоголуп бара жаткан жаныбарлардын катарында. Тщрк тилине тектеш тилдерде бул жаныбарды "барс" деп аташчу. Кийин "ил" уъгусу кошулуп, (ылдам, бат деген мааниде) илбирс аталып кеткен. Илбирстер денеси ичке, узун, ийкемдщщ келип, дабышсыз, ылдам, шамдагай жщргён жаныбар. Алар деъиз деъгээлинен 3000-4000 метр бийиктикте, (кээде ак илбирстер байырлаган аска-зоолор 6000 метрге чейинки бийиктикти тщзёт. Бул Эверест чокусуна дээрлик 3000 метр гана жетпейт). Алар жашынууга ыъгайлуу аска-зоолуу, жарлуу жана анча чоъ эмес бадалдуу тоолорду байырлайт. Башкача айтканда "ак карлуу тоонун кожоюндары" десек жарашат.

"Тумар" тобуна берилщщчщ тексттин мааниси:

"Ак илбирс кандай жаныбар?"

Ак илбирс табиятынан эч кандай щн, добуш ал тургай дем чыгарганын байкатпайт. Ошондуктан атайын "Барс" ыкчам тобу тщзщлщп аларга видео байкоолорду, фотокапкандарды коюшуп, ак илбирстин жашоосун изилдеп, байкоо жщргщзщшщп жергиликтщщ элге тщшщндщрщщ иштерин жщргщзщп турушат. Ак илбирс курмандыгын муунтуп же моюнун сындырып ёлтщрщшёт. Аъчылыкка таъ эрте же кеч кщщгщмдё чыгышат. Негизинен тоо эчки, аркар-кулжа, бугу-марал, элик, каман сыяктуу тоо жаныбарларын жейт. Бир жегенде 2-3 килограммга чейин эт жейт. Улар, кекилик, кыргоол, коен менен да азыктанышат. Жайында менюсуна ёсщмдщктёрдщ кошуп коюшат. Илбирстер ётё ыкчам секирик жасай алганы менен айырмаланат. Алар дээрлик 15 метр жерден секирип жандыктарды кармай алат. Ак илбирс жылына эки жолу тукумдайт, кёбщнчё экиден, ашып кетсе бешке чейин кщчщк тууйт. Бала кётёрщщ узактыгы 90-100 кщн. Кщчщктёрщ 500 граммдын тегерегинде кёздёрщ жумулуу туулат. Арадан 6-8 кщн ёткёндё гана кёздёрщ ачылат. Айрым эне илбирстер балдарынын алдына ёздёрщнщн жщндёрщнён жулуп тёшёп коюшат.

"Намыс" тобуна берилщщчщ тексттин мааниси:

"Ак илбирсти коргойлу"

Ак илбирстер Афганистанда, Бутан, Индия, Казакстан, Кытай, Монголия, Непал, Пакистан, Россия, Тажикстан, Ёзбекстан жана Кыргызстанда кездешет. Ак илбирстин саны дщйнё жщзщ боюнча 7000ге чамалайт, Кыргызстанда 300дёйщ бар. Тилекке каршы аъчыларды 500000сом менен гана жазаласа болот. 2015-жылдын 20-апрелиндеги маалымат боюнча Баткенде 10, Ысык-Кёлдё 111, Жалал-Абадда 49, Нарында 27, Ошто 21, Таласта 15, Чщйдё 78 илбирс байырлайт. 2002-жылы NABU (немец) тарабынан даярдалган долбоордун негизинде Ысык-Кёл облусундагы табигый жаратылышы ыъгайлуу коктуда реабилитация борбору ачылган. Борбордо ар кандай себептер менен жарадар болуп, жапайы жаратылышта жашап кете албай калган жаныбарларды дарылап, калыбына келтирщщ иштерин жасашат. Мисалы, броканъердик капканга тщшщп, негизги куралы болгон алдыъкы буттарын алдырып, табигый мщмкщнчщлщгщнён ажырагандар. Бакма шартта илбирстер 28 жыл жашары аныкталган.

2012-жылы А.Атамбаевдин тёрагалыгы менен Бишкек шаарында 22-23-октябрда илбирстерди коргоо боюнча дщйнёлщк форум ёткёрщлгён. Форумдун максаты дщйнё элинин кёъщлщн жылдан жылга жок болуп бара жаткан илбирстерди сактап калууга буруу. 2017-жылы 12 ёлкё катышкан илбирстин тукумун коргоо боюнча ёткёрщлщщчщ Саммит Индияда ётщлмёкчщ.

Окуучулар текстти окуп бщткёндён кийин, ар бир топтон бирден окуучу доскага чыгып, тексттин маанисин ёз сёзщ менен окуучуларга айтып берет.

Мугалим ар бир топтун партасындагы тоолорго бирден илбирс жабыштырат.

Мындан кийин мугалим окуучуларга тёмёндёгщ суроолор менен кайрылат:

• Илбирстер кайда, кандай шартта жашашат?

• Кыргызстанда илбирстердин саны канча?

• Дщйнёдё илбирстердин саны болжол менен канча калыптыр?

• Илбирс канча жыл жашайт?

• Илбирстин тукумдоосун айтып бер.

• Эмне себептен илбирстин тукуму азайып кеткен?

• Таласта канча илбирс бар экен?

Мугалим окуучуларга илбирс жёнщндё 5 мщнёттщк видео слайд кёрсётёт да илбирстин тщзщлщшщ жёнщндё тёмёндёгщлёрдщ сщрётщнён кёрсётщп айтып берет.

2013-жылы 23-октябрда Бишкекте "Ак илбирстин тукумун коргоо" боюнча бщткщл дщйнёлщк форум болуп ёткён. Анда "23-октябрь-Эл аралык Ак илбирс кщнщ" деп белгилёё тууралуу чечим кабыл алынган.

• Илбирс тууралуу дщйнёдё кёптёгён фильмдер тартылган. Мисалы, "Жашоо щчщн кщрёш", "Илбирстин тоолору" (Монголия, 1994), "Илбирс: Мифтер жана чындыктар" (Англия, 2007) жана башка. Бизде Тёлёмщш Океевдин «Ак илбирстин тукуму» деген тасмасы бар.

• Ёлкёбщздё кинематография жаатында «Ак илбирс» улуттук сыйлыгы уюштурулган.

Демек, балдар ак илбирс - Кыргызстандын символу катарында бааланат. Мындан кийин мугалим щч топко щч ак кагаз таратат дагы тёмёндёгщдёй тапшырма берет: ар бир топто "илбирсти кантип сактап, жана кантип кёбёйтщщ керек?" деген суроого ёз ойлорубуздан жооп жазабыз. Мугалим окуучулардын жообун уккан соъ баалоону улантат.

Сабакты бышыктоо щчщн топторго тапшырмалар берилет.

1-топ "Тумар" тобу Илбирсти мщнёздёп кластер толтурушат.

2-топ "Намыс" тобу илбирске синквейн тщзщшёт.

1. зат атооч Илбирс

2. сын атооч шамдагай, сулуу

3. этиш чуркайт, щн чыгарбайт, секирет

4. сщйлём Кыргызстандын тоолорун илбирстер мекендейт.

5. синоним Барс

3-топ "Нукура" тобу кроссворд чечишет.

1."Барс" деген сёзгё уланган уъгу сёз.

2. Бийик аскаларга чыккан адамдарды ушинтип аташат.

3. Илбирстин синоними.

4. 2017-жылы Саммит ётё турган ёлкё.

5. 2013-жылы 23-октябрда муну коргоо щчщн эмне болуп ёткён?

6. 2017-жылы Индияда эмне ёткёрщлёт?

Ар бир топко берилген тапшырмалар туура аткарылган сайын тоолорго илбирстер чапталып турат.

Сабакты жыйынтыктоо: Бщгщнкщ сабакта биз кайсы жаныбар жёнщндё маалымат алдык? Илбирс жёнщндё эмнелерди билдиъер?

Баалоо: 3 коруктагы илбирстерди санап, кайсы коруктун жаныбары кёп болсо, ошол топ сабакта жёъщщчщ топ деп жарыяланат.

Щйгё тапшырма: 1. Илбирс жёнщндё чакан баяндама жазып, илбирстин сщрётщн тартып келщщ.

11