Эхэ нютаг, Тарбаева Баярма

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ БУРЯТСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЛИЦЕЙ-ИНТЕРНАТ №1

Хүн ба байгаали.

2 секция-Уран һайханай юртэмсэ

9-11 классы

Тарбаева Баярма Лудуповна

10 класс

Лубсанова Ц. В.

Хүн ба байгаалиин таһаршагүй холбоо...

Эхэ нютаг, нютагай байгаали, хүн–эдэ гурбан хоорондоо нягта, таһаршагүй холбоотойнь эли гээшэ.

Минии эхэ нютагни Баргажанай аймагай Лугшахаан һуурин болоно. Эндэ олон үхибүүдтэй айлайда хоердохи үринь боложо түрэһэн байнаб. Дээрээ дахаад абаха эгэшэтэй, дороо дахуулха дүүнэртэй байһандаа ехэл баяртай, омогтой ябагшаб. Лугшахаандамнай үсөөн үхибүүдтэй айлнууд хомор юм. Гансал далан һурагшад юһэн жэлэйнгээ һургуулида һурагша һэмди.

Нютагаймнай байгаали гэжэ жэлэй дүрбэн сагта жэгдэ һайхан. Алишье сагыень шэлэн бэшэхээр бэшэ. Ямаршье сагтань би адли зэргэ дуратайб.

Хабартаа түрэһэн дайдам ногоорон һалбаржа, Шастимнай үндэрһөө саһан хайлажа, уһамнай шэл шэнги сэбэр аршаан болон урдажа ерээд, Баргажан гол руу шааян ородог. Олон мойһон сэсэглээд, толгой эрьехэ, үнгын шубууд бусажа ерэхэ.

Нажарай сагта тойроод үбһэ ногоон сэсэгүүд үнгэеэ буляалдан, хүнэй нюдэ буляаха ая гангын хоншуухан үнэр хамар сорьеохо, тээ саашаа, горхонойнгоо эрьедэ шунгажа гараад, элһэн дээрэ сэб сэхэ тэнгэри шэглэн харрахадаш, үүлэгүй хүб хүхэ оеоргүй тэнгэридээрэш, хажуудаш хүбүүд загаһа барижа жаргаха.

Намарай саг гуниг асардаг гээшые буруушаамаар. Байгаали налгай намдуухан, һаруулхан хубсаһаяа үмдэжэ, алта мүнгэн зүүдхэлээ зүүжэ, «Минии баян хэшэгты хүртэгты!»-гэһэн шэнги уряалан байхал даа. Гэрһээ гараһаар, холо бэшэхэнэ, ой руу ороһоор, хангайн бэлэг аба-һархяаг, сэл хүхэ нэрһэ, мойһо, үшөө дээшээ нилээдгүй ябаад-хушын һамар, амитад элбэг.

Үбэлдөө Лугшахаамнай саб сагаан хүнжэлдөө ороод, таатай зохидоор амардаг юм. Сэбэр агаарта сээжэ зүрхөө сохюулан, саһан дээгүүр шар-шар гэшхэлхэш. Аяар холоһоо, баруун Лугшахаанһаа, мориной гү, али нохойн дуун элеэр дуулдаха. Боориин энгэрһээ санаар шаргааар һолжорхош, багашуул мүльһэн дээрэ конькигаар хальтирха. Одоо жаргалтай үе.

Эхэ байгаали хүнэй ажабайдалда ехэхэн үүргэ дүүргэнэ гэһэн тобшололдоо ерэбэб. Тойроод байһан байгаалиһааа ямар ехэ, хүндэ хэрэгтэй зүйлнүүдые абана гээшэбибди. Тэрэ жэлээ дүүрэн тэдхэн туһална.

Харин хүн бүхэн байгаалиингаа һайханиие адаглана, ойлгоно гээшэ гү? Шадаха зэргээрээ хэрэглэжэ шадана гү? Буян хэхэ гээ һаа, харгы сэбэрлэ, нүгэл хэхэ гээ һаа, түймэр табигты гэдэгтэл һүүлэй үедэ ямар олоор түймэр болоно гээшэб? Һүүлэй жэлнүүдтэ ан арьяатад, элдэб шубууд ган гасуурһаа, гал түймэртэ ба ангуушадта хюдагдажа, үри үндэһөө таһалхаһаа гадна, энэ аюулнуудһаа тэрьедэн зугадажа, ондоо тээшээ ябашадаг болонхой. Нуурнуудай ба гол горходой загаһад үсөөрөө, тэндэ мал хороор угаадаг болохоһоо хойшо иимэ ушар үзэгдэнэ гэлсэдэг. һүүлэй жэлнүүдтэ модо бэлэдхэл ехэ боложо, голнуудаар загаһад үдэхэеэ болихо бшуу даа.

Байгаали-манай эхэ. Эхэдэл адляар мандаа гомдоһон шэнги болодог ха юм. Газар хүдэлөөн, үер бололго, түмэр гэхэ мэтэ үзэгдэлнүүдэй болоходо, эхэ-байгаалимнай маанадаа һэргылэгты, гамтайгаар хандагты гэнэ гэжэ һанахаар.

Тиимэһээ мүнөө үеын залуушуулда би иигэжэ хандаха байнаб: «Байгаалидаа гамтайгаар хандажа, үлүү хэтэрмэ загаһа нугаһыень олзолонгүй, эм домто ургамалай эшэ шэлбэһыень хухалангүй, муухай нобшоео хээрэ газаагуур хаянгүй, һэргэг болгоомжотой ябаял. Тойроод байһан байгаалимнай амиды, бүхы юумэ ойлгожо, хаража байдаг гэжэ һанаял».

Харгы сэбэрлэбэл – аргагүй ехэ буян гэжэ мартангүй, хаана ябанабши, өөрынгөө нюур мэтэ сэбэрлэжэ ябая.

Хүн байгаали хоерой холбоон улам һайжарбал, бүхы юумэн урагшатай, жаргалтай байхань дамжаггүй.

2