Египет жана Чыгыш Судан

Студенттин өз алдынча иши 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башы тема: 15. Египет жана Чыгыш Судан

Аткарган: Ишенбек уулу Бакберген

Текшерген: Бакеева Б. З.

План:

• Англиянын карамагындагы Египет.
• Египет султандыгы
• Чыгыш Судан
• Махдийлер козголоңу
• Мухаммед Ахмед
• Колдонулган адабияттар

Англиянын карамагындагы Египет

Хедив Тауфиктин тушунда (1879-1892) Египеттин Осмон империясына болгон көз карандылыгы бир аз солгундады. Анын ордуна, Египет Европа мамлекеттеринин, биринчи Франция менен Улуу Британиянын, кийинчерээк, 1882-жылдан бери, Улуу Британиянын гана күчтүү таасири астында калган. Расмий түрдө Хедив түрк султаны өзүнүн кожоюну катары эсептелгенине карабастан, ал Британиянын колониясына айланган.

• 1882-жылы Ораби Пашанын таасири күчөп, бийлик анын колуна өткөн. 1882-жылы жайында ал Англия-Египет согушунда Египеттин армиясына командачылык кылган, 13-сентябрда анын аскерлери Тель эл-Кебирде талкаланып, 15-сентябрда англиялыктар тарабынан туткунга алынган. Ал өмүр бою Цейлон аралына сүргүнгө айдалган. Бирок 1901-жылы ал кечирилип, Египетке кайтып келип, 1911-жылы 21-сентябрда көз жумган.
• Египеттин Улуу Британияга биротоло баш ийишине Ораби Пашанын көтөрүлүшү себеп болгон.

Ораби паша ( 1841-1911 )

Александрияны бомбалоо

• Ораби Паша ачыктан-ачык жана атайылап Мисирди европалыктардын таасиринен куткарып, "Египетти египеттиктерге калтырууга" аракет кылган. Англиянын Египетти оккупациялай башташы менен, көтөрүлүш башталган. Натыйжада Англия флотун Александрияга жөнөткөн. Александрия бомбалоого алынып, талкаланган жана көтөрүлүш андан ары курчуган. Ораби паша туткунга түшүп, сүргүнгө айдалган. 1882-1922-жылга чейин Египет Англиянын карамагында калган.

• Англия Египетти пахтанын монокультуралык өлкөсүнө жана британдык текстиль өнөр жайы үчүн чийки зат жеткирүүчүгө айландырды. Египетте пахта өстүрүүнү өнүктүрүү үчүн 1890-1914-жылдары бир нече дамба жана ирригациялык тутумдар курулган. 1877-1913-жылдары иштетилген жерлердин аянты 4,5 миллиондон 5,5 миллион федданга чейин көбөйгөн (анын ичинен пахта тиешелүүлүгүнө жараша 495 миңден 1,7 миллион федданга чейин өскөн). Пахта соодасынын бардыгы Англиянын колунда болгон. Айыл чарбасынын башка тармактары дээрлик өнүккөн эмес. Натыйжада, 20-кылымдын башында Египет ун жана дан импорттой баштаган.
• Египетте пахта тазалоочу жана жарым-жартылай тоо-кен өнөр жайлары иштеген. Египеттин бардык пахталары чет өлкөлөрдө, анын ичинде Советтик Россияда иштетилген.

Египет султандыгы

Египет Султандыгы- Улуу Британия протекторатынын алдында 1914-1922-жылдар аралыгында болгон мамлекет. Мамлекет башчысы - султан.

Англиянын протектораты

• Биринчи Дүйнөлүк Согуштун башталышына байланыштуу Улуу Британия 1914-жылы 18-декабрда Египетти өзүнүн протектораты деп жарыялаган. 19-декабрда Англиялыктар тарабынан кулатылган Аббас II (1892-1914) ордуна Султан наамын алган Хусейн Камил (1914-1917) келди. Мыйзам чыгаруу жыйыны таркатылды. Өлкөдө согуш абалы жарыяланып, аскердик цензура орнотулуп, египеттиктерден "эмгек корпустары" түзүлгөн. Ошол эле учурда, Биринчи Дүйнөлүк Согуш мезгилинде (1914-1918) согуш мезгилинен улам Египетке өндүрүлгөн товарлардын импортунун кыскарышы жергиликтүү өнөр жайдын бир аз өнүгүшүнө түрткү болгон. Өнөр жайда жана кол өнөрчүлүктө иштегендердин саны өскөн.

Султан Хусейн Камил

• Протектораттын жоюлушу

• 1918-жылдын аягында Египетке көзкарандысыздык берүү жөнүндө улутчул "Вафд" уюмунун талабы боюнча кол топтоо өнөктүгү башталып, натыйжада, Англияга каршы күчтүү көтөрүлүштөр болгон. Улуттук-боштондук кыймылына Вафд жетекчилик кылган. Улуттук-боштондук күрөшүнүн масштабы 1922-жылы февралда Улуу Британияны протекторатты жоюуга жана Египеттин көзкарандысыздыгын жарыялоого мажбур кылган . Султан Фуад I падыша деп жарыяланган.

Султан Ахмед Фуад

• Бирок, Улуу Британия "Египетти коргоого", Египет аркылуу өткөн империялык жолдорду коргоого, "Суданга биргелешип башкаруу" укуктарын сактап калган. Египетте Британиянын оккупациялык аскерлери, кеңешчилери, Жогорку комиссары калды, Британ капиталынын экономикалык абалы үстөмдүк кылып турду

Чыгыш Судан

• XIX кылымдын аягы – XX кылымдын башында Чыгыш Судан Египеттин кол астында эле.
• Британиянын катышуусу менен болгон 1869-жылы Суэц каналынын ачылышы, Египет менен Судандын экономикалык жана стратегиялык мааниси бир кыйла жогорулап, бул улуу державалардын, айрыкча Улуу Британиянын көңүлүн бурган.

Суданда анча-мынча деңгээлде соода жана кол өнөрчүлүк өнүккөн. Кулчулук да өкүм сүргөн. Түндүк Африканын жана Судандын көптөгөн элдери уруулук мамилелерди сактап калышкан.

Египетти басып алгандан кийин, англиялыктар Чыгыш Суданды басып алуу үчүн аскерлерин которушту, бирок ал жерде олуттуу каршылыкка туш болушту. Судандыктар басып алуучуларга каршы ыйык күрөшкө көтөрүлдү.

Махдийлер козголоңу

• Махдий (арабча – Аллах тарабынан туура жолго баштоочу) – исламда акыр заман болгондо келип, жерде адилеттүүлүк орнотот деп ишенилүүчү пайгамбар.
• 1881-жылы судандыктардын жетекчиси Мухаммад Ахмад калкты Египет-Осмонийлер мамлекети эзүүсүнө жана европалыктарга каршы ыйык согушка чакырды. Ал өзүн мaхдий деп жарыялады.

• Махдийлерди басуу үчүн 1882-жылы египеттик генерал-губернатор Абдул Кадыр умтулган, бирок жеңилип калган. Англичандар тарабынан Суданга генерал Гордон башчылыгында аскердик бөлүк жөнөтүшкөн. Бирок, бул кошуун да жеңилип,Судан бошотулган.

• 1885-жылы Суданда көз карандысыз махдийлер мамлекети тү-зүлдү. Козголоң башчысы Мухаммад Ахмад каза болуп, анын 1-халифи (xaлифтери төртөө болчу) Абдуллах бийликти өз колуна алды. Oмдурман борбор шаар деп белгиленди. Кошуун мамлекеттин негизги таянычы болуп калды.Бирок, мамлекеттеги ички келишпестиктер күчөдү жана ал махдийлерди күчсүздөнттү. Мындан пайдаланган Улуу Британия Эфиопияны Суданга каршы тукурду. 1885-жылы эки ортодо согуш башталды.

• Эфиопия өкүмдары Ёханни Абдуллахка кайрылып, жалпы душманга каршы чогуу күрөшкө чакырды. Бирок, Абдуллах мунун акысына Ёханниден исламга өтүүнү талап кылды. Натыйжада, зарыл келишим түзүлбөй калды. Эфиопия-Судан согушунда көп кан төгүлдү.

• 1896-жылы Г.Китчинердин жетекчилигиндеги англиялык-египеттик аскерлер Махдист Суданга каршы чабуул башташкан. 1898-жылдын сентябрь айынын башында Омдурман согушунда алар махдисттерди талкалап, алардын аскеринин жарымын талкалашкан. Ошентип Мухаммед Ахмад түзгөн мамлекет талкаланган.
• Армиянын калдыктары менен артка чегинген Абдуллах ибн Мухаммед 1900-жылга чейин салгылашууну уланткан

• 1899-жылы, Суданды биргелешип башкаруу жөнүндө Англия-Египет келишими түзүлгөндөн кийин, Чыгыш Судан дагы 1956-жылга чейин Британиянын колониясына айланган.

Мухаммед Ахмед аль-Махди

• Мухаммед Ахмед 1844-жылы Судандын Донголе провинциясында төрөлгөн. Анын атасы жана бир туугандары кайык жасоо менен алектенишкен. Мухаммед Ахмад чоң атасынын жолун жолдоп, динди үйрөнүүнү колго алган. Хартумда жана Карарийде Куранды жана ислам укугун үйрөнгөн. Ал жерге мечит куруп, өзүн медитация жана намазга арнаган Өзүнүн эң сонун, жөнөкөй жана түшүнүктүү насыяттарынын жардамы менен ал тез арада жергиликтүү калк арасында кадыр-баркка ээ болду.

• 1880-жылдары ал өзүн махди деп атап, түрктөргө, египеттиктерге жана европалык державаларга каршы ыйык согуш (жихад) үчүн армия топтой баштаган. Махдийлер козголоңун жетектеп, мамлекет түзгөнгө жетишкен. Мухаммед Ахмед 1885-жылы келте оорусунан каза болгон.

Колдонулган адабияттар

• Новая История часть II (1870-1917) - Хвостов
• Всеобщая история. История Нового времени. Б.С. Николаевич
• Смирнов С. Р. Восстание махдистов в Судане. — М.—Л., 1950.

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат !!!