Effektiv tədris prosesinin təşkili formaları

Effektiv tədris prosesinin təşkili formaları

Tərbiyə prosesinin məzmunu

Təhsil forması təhsil prosesinin zahiri ifadəsidir.Tərbiyə prosesinin məzmunu və formaları fəlsəfi kateqoriyalar kimi təhsil hadisələrində daxili və xaricinin vəhdətini əks etdirir: birincisi nəyin mövcud olduğunu, ikincisi isə onun hansı formada ifadə olunduğunu göstərir. Məzmun və forma arasındakı əlaqəni qeyd etmək mütləq lazımdır, məzmunun dəyişməsi forma dəyişikliyinə səbəb olur və əksinə. Məzmun formalaşır, forma məzmunla doldurulur. Məzmun aparıcı rol oynayır. Mənəvi-əxlaqi inkişafın və tərbiyənin məzmunu faktiki olaraq hərtərəfli və ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyətin fərdi keyfiyyət və xassələri - intellektual, fiziki, əmək, sosial, estetik, əxlaqi və mənəviyyatla müəyyən edilir. Yeni məzmunda işlənmiş sistemin köhnə formaları inkişafı istər-istəməz ləngidir və köhnəlmiş təşkilatçı modelə yeni ideyaları tez bir zamanda daxil etmək, onları başqa şəraitdə fərqli məzmunun həyata keçirilməsi üçün yaradılmış köhnə formaya daxil etmək istəyi müsbət nəticə vermir.

Tədris prosesinin təşkili formaları

Pedaqoji elm tarixi tədris prosesinin təşkilinin çoxlu müxtəlif formalarını ehtiva edir. Onların hər biri daimi olmayan müəyyən bir məzmunun müəyyən şərtlərdə həyata keçirilməsi üçün xüsusi olaraq yaradılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, tədris prosesinin səmərəliliyi onun təşkili formasından asılıdır. Şagirdlərin sayı məzmunun həyata keçirilməsinə və tədris prosesinin idarə olunmasına təsir göstərir. Onların sayının artması ilə mənəvi-əxlaqi inkişafın və təhsilin keyfiyyəti adətən aşağı düşür. Müxtəlif formaların səmərəliliyinin müqayisəsi təhsilin fərdi və qrup formalarına üstünlük verilməsini zəruri edir. Qrup işinin danılmaz üstünlüyü var - bu, şagirdlərin fərdi psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq tədris modulunun təşkili formalarını tez və dəqiq şəkildə nəzərdən keçirmək, şərait dəyişdikdə pedaqoji taktikanı vaxtında, səmərəli şəkildə dəyişdirmək bacarığıdır. Ən son pedaqoji texnologiyalara və qabaqcıl pedaqoji təcrübəyə əsaslanan müasir təhsil sistemləri yüksək ixtisaslı rəhbərlik şəraitində, şübhəsiz ki, effektiv olan və qiymətinə nisbətən aşağı iqtisadi xərclərə töhfə verən qrup (kollektiv) təhsil formalarından istifadəyə keçir və pedaqoji xidmətlər göstərir.

Şəxsiyyət yönümlü təhsil

Müasir məktəbdə formalaşan tərbiyə avtoritarizmə meyl edir. Yəni burada pedaqoq əsas, şagird isə asılı olandır. Nəticədə şagird, passiv ifaçı kimi yetişir, çox vaxt gördüyü işlərə biganə olur. Göstərişlər pedaqogikası bu tərbiyəni “tələb-idrak-hərəkət” hesab edir. Müstəqil qərar qəbul edə bilən və onların nəticələrinə görə məsuliyyət daşıyan azad bir fərd yetişdirmək üçün hərəkət etməzdən əvvəl düşünmək, kənar məcburiyyət olmadan hərəkət etmək bacarığını tərbiyə etmək lazımdır. İnsanın seçiminə hörmət etməyi, onun mövqeyi, baxışları, qiymətləndirmələri və qərarları ilə hesablaşmağı şagirdlər öyrənməlidir. Bu humanist şəxsiyyət yönümlü təhsildir. Bu, şagirdlərin mənəvi özünütənzimləməsi üçün yeni mexanizmlərin yaradılmasına, məcburi pedaqogikanın mövcud stereotiplərini tədricən əvəz etməyə və sonrakı keçid dövrünü “mən etməliyəm” vəziyyətindən “istəyirəm” vəziyyətinə keçməyə kömək edir. Tərbiyə işi ümumi formalardan biridir. Amma bunun ciddi idarəetmə ilə formal tədbirə çevrilməsi və ya uşaqlar, eləcə də böyüklər üçün maraqlı fəaliyyətə çevrilməsi işin istiqamətdən və təşkilindən asılıdır. Beləliklə, ənənəvi və şəxsiyyətyönümlü təhsil formaları qorunub saxlanılsa da, şəxsiyyətyönümlü təhsil daxildən azad, özünə hörmət edən və şəxsiyyətin formalaşmasına yönəldiyi üçün yenə də bir-birindən fərqlənir. Bu o deməkdir ki, forma və üsullar məqsədə çatmağa yaxınlaşacaq şəkildə müəyyən edilməlidir. Tərbiyənin forma və üsullarını humanist istiqamətə “çevirmək” üçün şəxsiyyət yönümlü təhsilin pedaqoji təcrübəsinin işləyib hazırladığı qaydalara əməl edilməlidir.

Beləliklə, təhsil sistemi ənənəvi təhsil formalarının, metodlarının, vasitələrinin daimi monitorinqini əhatə edir. Pedaqoq insanı alçaldan, onun ləyaqətini aşağılayan, fiziki və ya psixi sağlamlığa zərər vuran cəza üsullarını istisna etməlidir. O, müsbət heysiyyət, özünə inam, özünə hörmət formalaşdırmaqla prinsipial, mehriban və səbirlə pis əməlləri pisləməyi və uşağın emosional rifahını dəstəkləməyi bacarmalıdır. Uşağın qavrayışı müsbət olmalıdır, onu mehriban, lakin tələbkar sevgi ilə qəbul edib sevmək lazımdır, uşağın uğuruna səmimiyyətlə sevinməyi də bacarmaq lazımdır. Hərəkəti qınamaq olar, ancaq uşağın şəxsiyyətinə hörmət etməyi unutmayın. Müəllim deyə bilər: “Siz pis hərəkət etdiniz”, lakin heç bir halda deməyin “Sən murdarsan”. Şagirdə başa salın ki, onun hərəkətləri özündə daşıdığı, lakin indiyə qədər boğduğu yaxşı başlanğıclara layiq deyil. Şagird yaxşı bir iş görəndə, işi yox, özünü tərifləyirlər: “Afərin, düz etdin. Həmişə belə et”.

Sosial yönümlü tərbiyə işləri

Tələb təhsil modulunun məqsədyönlü fəaliyyətinin bir çox növlərini müəyyən edir: etik, vətənpərvərlik, sosialyönümlü, əmək, estetik, idrak, idman və bədən tərbiyəsi, ekoloji və s. şərti olaraq sosial yönümlüdür. Tərbiyə işinin məqsədi məktəblilərin sosial münasibətləri və mənəvi-əxlaqi inkişafı, tərbiyəsi sisteminin formalaşmasıdır. Əsas sosial əhəmiyyətli şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin məzmunu nədir? Onlardan ən mühümü cəmiyyətdə, ölkədə, dünyada baş verən hər bir hadisədə şəxsi iştirakda özünü göstərən vətəndaş mövqeyidir. Vətəndaşlıq borcu hissi müasir şəraitdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, fərdin digər sosial-mənəvi keyfiyyəti - nizam-intizamla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. İntizam insanın hərəkət və hərəkətlərində təzahür edir və sosial norma və davranış qaydalarının şüurlu şəkildə həyata keçirilməsini əks etdirir. O, daimi düşüncə gərginliyini tələb etmir, çünki bu, mülki, siyasi, əxlaqi, hüquq və öhdəliklərin hüquqi normalarına münasibəti səciyyələndirən artıq formalaşmış düşüncə və hərəkət tərzinə uyğun olaraq gündəlik fəaliyyət vərdişinin nəticəsidir. Üstün olan münasibət sayəsində insan müxtəlif vəziyyətlərdə düzgün davranış xəttini tapır.

Etik tərbiyə işləri

Məktəblilərin mənəvi-əxlaqi inkişafı və tərbiyəsi şagirdlərin ictimai əxlaqın tələblərinə cavab verən əxlaqi keyfiyyətləri formalaşdırmaq üçün onların şüuruna, hisslərinə və davranışlarına məqsədyönlü və sistemli təsir göstərməkdir. Mənəvi-əxlaqi tərbiyənin əsas vəzifələri əxlaqi şüurun formalaşmasıdır. Bura mənəvi hisslərin tərbiyəsi və inkişafı, əxlaqi davranış bacarıq və vərdişlərinin inkişafı və s. daxildir. Əxlaq tərbiyəsi insanın cəmiyyətlə əlaqəsini, cəmiyyətdən asılılığını, davranışını cəmiyyətin maraqları ilə əlaqələndirmək ehtiyacını formalaşdırmağa yönəldilmişdir. Cəmiyyətin mənəvi idealları və tələbləri ilə tanışlıq, onların qanuniliyini və əsaslılığını dərk etmək, əxlaqi biliklərin əxlaqi inanclara və davranış stereotiplərinə çevrilməsi, bu inanclar sisteminin yaradılması, sabit əxlaqi hisslərin və əxlaqi keyfiyyətlərin, yüksək davranış mədəniyyətinin formalaşması insanın insanlara hörmətinin əsas təzahürlərindən biri kimi əxlaqi vərdişlərin formalaşmasına kömək edir. Müasir təhsil müəssisəsində mənəvi tərbiyənin məzmunu ümumbəşəri dəyərlərin dirçəldilməsi və cəmiyyətin sosial yönümlü inkişafı ilə əlaqədar əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır. Əsas universal dəyər həyatdır. İnsanın yaşamaq hüququ müqəddəs və toxunulmazdır. Ana südü ilə uşaqlar başqa insanların həyatına, sağlamlığına və öz həyatına qəsdin yolverilməz olduğu həqiqətini mənimsəməlidirlər. İslam əxlaqı əsrlər boyu öyrədir ki, çətin, narahat, tənha olanda yaxın bildiyin insanların yanına get, dərdini onlara danışmaqdan utanma, onlardan kömək istə və özünə müdafiə axtar. Ümumbəşəri mənəvi keyfiyyətlər olduqca vacibdir. Bunlar - vətənpərvərlik və tolerantlıq, vəzifə və şərəf, vicdan və ləyaqət, xeyirxahlıq kimi məsələlərdir ki, təhsil prosesində ön planda olmalıdır. Problemlər var və həm də onlar çoxdur, müxtəlif və mürəkkəbdir. Narkomaniya, alkoqolizm, fahişəlik, aqressivlik, yeniyetmə və gənclərin qəddarlığı - bu, məktəbin gündəlik fəaliyyətində qarşılaşdığı mənfi hadisələrin tam siyahısı deyil. Onlar həm əxlaqi sahəni, həm də insanın özünü məhv edir. Bu cür hallar insanı mənəvi və fiziki cəhətdən alçaldılır. Özünü məhv etmə halına gətirir. Mənəvi meyarlar həmişə, xüsusən də təhsil məsələsində bütün digər maraqlardan üstün olmalıdır. Gənc nəslin xilası məsələsi vaxtında qaldırılmalıdır. Əgər fiziki, estetik tərbiyədə məqsədə çatmaq üçün düzgün seçilmiş tərbiyə işləri sistemini təşkil etmək və həyata keçirmək kifayət edirsə, mənəvi tərbiyədə hər şey daha mürəkkəbdir. Təcrübəli pedaqoqlar heç də əbəs yerə mübahisə etmirlər ki, burada metoddan, formadan deyil, nə qədər cəlbedici, yeni və texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş görünsələr də, hər bir şagirdin fərdiliyindən, hər bir şagirdin xüsusiyyətlərindən çıxış etmək lazımdır. Qabaqcəl təcrübəyə malik olan pedaqoq xüsusi vəziyyətə və onlara uyğun olaraq təhsil işlərini planlaşdırır, metod və üsulları seçir. Əgər bu tələb pozulursa, o zaman iş formal xarakter daşıyacaq və istənilən nəticəni verməyəcəkdir.

Müasir etik tərbiyə işlərinin modulunda müəllim insan əxlaqı haqqında məlumatları daxil edir, əxlaqın insan şüurunun bir forması, bəşər mədəniyyətinin bir hissəsi olduğunu aydın dərk etməyə nail olur. Əxlaqın mahiyyətini, normalarını və prinsiplərini dərk etmək şagirdləri əxlaqi mühakimələrə aparır, onların köməyi ilə özlərinin və başqalarının hərəkətlərini qiymətləndirirlər. Əxlaqi anlayışlar, qiymətləndirmələr və mühakimələr əsasında əxlaqi inanclar formalaşır ki, bu da son nəticədə insanın gündəlik davranış və hərəkətlərini müəyyən edir. Əxlaqi cəhətdən inamlı insan əxlaq normalarının ədalətliliyinə dərindən əmin olur və onların həyata keçirilməsinin zəruriliyini dərk edir. Lakin əxlaq normalarının biliyi və dərk edilməsi öz-özünə inancların effektivliyini təmin edə bilməz, onların formalaşması üçün zəruri ilkin şərtə çevrilə bilər. Əxlaqi biliklər həyat təcrübəsində tətbiq edildikdə, düşünülmüş, şagirdlər tərəfindən tənqidi şəkildə işləndikdə inama çevrilir. Etik tərbiyə işlərinin strukturunda müəllim, insanın reallığa münasibəti, öz davranışı, insanlarla empatiya təcrübəsi kimi başa düşülən mənəvi hissləri stimullaşdıran vasitələri üzvi şəkildə birləşdirir. Lakin etik tərbiyə işlərinin son və əsas məqsədi insanın öz əxlaqi davranışının stereotipinin formalaşdırılmasıdır. Tərbiyəvi əməllər gündəlik həyat vəziyyətlərində əxlaqi hərəkətlər zəncirini təşkil edir. İnsanın ətrafındakı reallığa münasibətini xarakterizə edən gündəlik hərəkətlərdir. Şagirdlərin hərəkətlərinin əxlaqlı olması üçün müvafiq şərait yaratmaq lazımdır. Ancaq hətta hərəkətlər də həmişə əxlaqi tərbiyə haqqında etibarlı şəkildə məlumat verə bilməz. İnsanı hərəkətə gətirən, hərəkətləri izah edən motivlər də vacibdir. Buna görə də fəaliyyət üçün yüksək mənəvi motivlərin formalaşması müasir təhsil modulunun etik tərbiyə işlərinin vacib və zəruri hissəsidir. Şagirdin əxlaqsız hərəkətlər etməməsi üçün onun buna “ehtiyacı” olmalıdır. Mənəvi ehtiyacların formalaşması əxlaq norma və prinsiplərinin fərdi şüur ​​sisteminə mənimsənilməsi və işlənməsi prosesidir. Mənəvi ehtiyacların köməyi ilə əxlaqın mahiyyətinin əsası - azad seçim imkanı yaradılır. Etik tərbiyə işlərinin funksiyası məhz azad əxlaqi seçim qabiliyyətinin inkişafındadır.

Hərəkətlər sistemi əxlaqi vərdişin formalaşmasına gətirib çıxarır - yalnız əxlaqi hərəkətləri yerinə yetirmək üçün sabit ehtiyac olmalıdır. Vərdişlər, artıq bildiyimiz kimi, həm sosial, həm də şəxsi əhəmiyyət kəsb edən fəaliyyətlərə ehtiyac və hazırlığın davamlı şəkildə formalaşdığı zaman sadə (davranış mədəniyyətinə, nizam-intizamına əsaslanır) və mürəkkəb ola bilər. Həmişə yadda saxlamaq lazımdır ki, tərbiyənin qiymətləndirilməsi fərdi keyfiyyətlərə deyil, onun ümumi əxlaqi oriyentasiyasına əsaslanmalıdır. Sonuncu davranış motivləri ilə əlaqədar qiymətləndirilməlidir, çünki onlara səbəb olan motivlə əlaqədar olaraq edilən bir hərəkət və ya hərəkətsizlik tərbiyənin səviyyəsini adekvat şəkildə xarakterizə edə bilməz. Məlumdur ki, bəzən hətta insanın tərbiyəsinə dəlalət edən insanpərvər hərəkətlər də, əslində, ən yaxşı motivlərdən uzaq olur. Başqa şərtlərdə, başqa hallarda, davranış vəziyyətə görə motivasiya edilə və köklü şəkildə dəyişə bilər.

Vətəndaşın mənəvi-əxlaqi inkişafı və təhsili ölkəmizin inkişafında, xalqın mənəvi birliyinin və onları birləşdirən mənəvi dəyərlərin təmin edilməsində əsas amildir. Cəmiyyətin inkişafının tempi və xarakteri birbaşa insanın fəal vətəndaş mövqeyindən, onun motivasiya-iradi sferasından, həyat prioritetlərindən, əxlaqi inamlarından, əxlaq normalarından və mənəvi dəyərlərdən asılıdır. Bir insanın tərbiyəsi, mənəvi cəhətdən inkişaf etmiş şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin formalaşması, öz ölkəsinə sevgi, yaratmaq və təkmilləşdirmək ehtiyacı uğurlu inkişaf üçün ən vacib şərtdir. Tərbiyənin nəticələrini riyakarlığa sövq etmədən, “əxlaqda ikiliklərə” enmədən qiymət vermək olarmı? Təbii ki, tərbiyənin nəticələrini qiymətləndirmək çox çətindir. Bu, uşağın daxili dünyasına müdaxilə etmədən, bu uşaq dünyasının qeyd-şərtsiz təhlükəsizliyini və gizliliyini pozmadan diqqətlə edilməlidir. Mənəvi dəyərlərin “sözlə” qəbulu diaqnostik işin köməyi ilə, tematik hərəkətlər zamanı öz fikrinizi anonim şəkildə ifadə edə biləcəyiniz şəkildə yoxlanıla bilər. Belə olduqda şagirdlər müəyyən həyat vəziyyətlərini qiymətləndirməyə, hansı hərəkəti seçəcəklərini bəyan etməyə çalışarlar. Mənəvi dəyərlərin “təcrübədə” qəbulu yalnız müşahidə zamanı, konkret davranışın nəticələrinə əks olunmaqla qiymətləndirilə bilər. Qiymətləndirmə uşağın özü tərəfindən aparılarsa, ikiüzlülük və şagirdin şəxsi həyatına müdaxilədən qaçınmaq olar, yəni bu, müəyyən bir iş başa çatdıqdan sonra təklif olunan məsələlər üzrə özünü qiymətləndirmə, özünü əks etdirmə hesab edilə bilər.

Mənbə:

https://infourok.ru/formi-organizacii-effektivnogo-vospitatelnogo-processa-1148727.html

Materialı hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyəti üzvü