Доклад "Буойун. Учуутал. Поэт." Павлова Мария, ученица 6 класса Руководитель Степанова М.А., учитель обществознания МБОУ "Хорулинская СОШ им. Е.К. Федорова"

Ньурба улууhун үөрэ5ириитин управлениета

Е.К.Федоров аатынан Хорула орто оскуолата

Буойун.
Учуутал.
Поэт.

Дакылааты суруйда Хорула орто оскуолатын

6 кылааhын үөрэнээччитэ Павлова Мария

Салайааччы учуутал Степанова М.А.

Хорула-2016 с.

Иhинээ5итэ

Киирии тыл

1. О5о сааhын кэмнэрэ

2. Сэриилэhэр Армия5а

3. Хоhоон, ырыа аргыстаах эйэлээх олох

Түмүк

Туттуллубут литература

Киириитэ

1941 сыл. Бэс ыйын 22 күнэ. Бу күн ыраас халлаанна эмискэ этин эппитинии күүтүллэбэтэх алдьархай биhиги дойдубутугар ааннаабыта. Фашистскай Германия биллэрбэккэ эрэ саба түспүтэ.

1941-1945 сылларга А5а дойду Улуу сэриитигэр Ийэ дойду көмүскэлигэр төрөөбүт дойдуларын харыстыыр ытык иэстэрин толоро, дойду дьыл5атын быhаарар ытык аналларыгар биhиги биир дойдулаахтарбыт Саха сириттэн 62091 киhи ынырыллан өлөр-тиллэр охсуhууга, хабыр хапсыhыыга аттаммыттара.

Ньурбаттан Армияҕа сэрии устата ыҥырыллыбыттартан 58-а учууталлар этилэр. Кинилэртэн үгүстэрэ орденнарынан уонна мэтээллэринэн на5араадаламмыттара.

Хорула нэhилиэгиттэн оскуола учууталлара эмиэ Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыттара.

Хорула сэттэ кылаастаах оскуолатын учуутала А.В.Григорьев 1942 сыллаахха от ыйын 26 күнүгэр армия5а ынырыллыбыта. Сэрии сылларыгар минометчигынан, снайперынан, разведчигынан сылдьыбыта. Кини батальон комсорунан, парторунан үлэлээбитэ, оттон 1945 сыл ыам ыйын 16 күнүттэн 10 гвардейскай армия 19 сибиирдээ5и гвардейскай корпуhун инженернэй биригээдэтин политотделын инструкторынан анаммыта.

Гвардия сержана А.И.Николаев Берлиннэ тиийбитэ. Сэрии буолуон иннинэ кини Хорула сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталынан үлэлээбитэ. Армия5а 1944 сыллаахха ынырыллыбыта. Маннайгы Беларусскай фронт 12-с батальонугар отделение командирынан сулууспалаабыта. Гвардия сержана А.И.Николаев Слава III степеннээх орденынан уонна «Хорсунун иhин» мэтээлинэн на5араадаламмыта.

Оттон мин кэпсиир киhим – хорсун буойун, фронтовик, учуутал, уран тыллаах хоhоонньут Гаврил Михайлович Иванов. Кини оло5ун туhунан сиhилии билээри мин оскуола музейыгар сылдьан Иванов Г.М. аналлаах матырыйаалы билистим. 2009сыллаахха Ньурба куоракка тахсыбыт «Иванов Гаврил Михайлович (Сыыйыскай)» диэн Нестер Гаврильевич Семенов (Дьо5ус), Иванов Г.М. ииппит уолун кинигэтин, «Чолбон» сурунаалга 2004 сыллаахха тахсыбыт «А5ам туhунан» Н.Г.Семенов ыстатыйатын аахтым уонна үөрэппит о5олоруттан ахтыыларын хомуйдум. Бу этиллибит кинигэ5э уонна ыстатыйа5а Гаврил Михайлович бэйэтин ахтыыта уонна хоhоонноро хомуллан киирбиттэрэ олус кэрэхсэбиллээх.

Үлэм сыала - Кыайыы 65 сылын көрсө уоттаах кыргыhыыга сылдьыбыт буойун-учуутал Иванов Гаврил Михайлович дьоhун оло5ун туhунан кэнчээри ыччаттарга үтүө өйдөбүлү онорон үйэтитии, сатанар буолла5ына хоhооннорун хомуурунньугун брошюра онорон оскуола музейыгар туттарыы.

Саба5алааhын: Бу үлэни аахтахтарына, оскуолабыт о5олоро маннык үтүө санаалаах, мааны майгылаах, хорсун санаалаах киhи биhиги дойдубутугар олорон ааспыт эбит диэн киэн туттуохтара, холобур оңостуохтара диэн саба5алыыбын.

О5о сааhын кэмнэрэ

Гаврил Михайлович төрүт Ньурба киhитэ, 1920 сыллаахха Чуукаарга төрөөбүт. Дьоно Чоной Мэхээлэлээх диэн алта кыыстаах, икки уоллаах кыаммат, дьадьаны ыаллар эбит. Кинилэртэн Ганя уолу олох кыратыттан Наннас Аппанаастаах диэн сэниэ ыал ылан о5о гыммыттар. Бу ыал уоллара Алексеев Василий Афанасьевич сэрии инниттэн, хойукка диэри Хорула5а колхуоска бэрэссэдээтэллээн, биригэдьиирдээн дьон убаастабылын, махталын ылбыт киhи. Сэрии са5ана сатабыллаах салалтатынан колхуоhугар биир да киhи хоргуйан өлбөтө5ө, кэлин от-бурдук, о5уруот аhа өлгөмнүк үүнэн, сүөhүтэ-сылгыта этэннэ төрөөн-ууhаан Москва5а Норуот хаhаайыстыбатын ситиhиилэрин Бүтүн Союзтаа5ы быыстапкатыгар кыттыбыта.

Бу ыал кыра Ганяны аhара таптаан, атаахтатан ииппиттэр. Бастаан Чуукаарга олорбуттар, онтон кэлин Хорула5а көспүттэр. Гаврил Михайлович өнөлдьө оскуолатын үөрэнэн бүтэрбит. Оччолорго 7-с кылаас Чуукаарга да, Хорула5а да аhылла илик эбит. Онно үөрэнэ сылдьан хоhоон суруйарынан дьарыктаммыт. Бу оскуоланы бүтэрэн баран Дьокуускайга тиийэн педучилище 1-гы курсугар үөрэммит. Ол сыл дойдутугар кэлэн сайылаан баран үөрэ5эр айаннаан истэ5инэ, уу суох буолан борохуоттара Хатырык диэн хомо5о, Бүлүү куоратын таhыгар олорон хаалбыт. Онон салгыы Бүлүү педучилищетыгар 2-с курска үөрэммит. Училищены бүтэрбитин туhунан аттестаты 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 21 күнүгэр туппут. «Учитель начальной школы» диэн идэлэммит. 1941-42сс. Үөрэх дьылыгар бала5ан ыйыттан ахсынньы бүтүөр диэри Улахан Күөллээ5и начальнай оскуола5а сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1942 сыллаахха тохсунньуттан ыам ыйыгар диэри Маалыкай 7 кылаастаах оскуолатыгар 5,6,7 кылаастарга математиканы, физиканы үөрэппитэ.

Сэриилэhэр Армия5а

22-лээх эдэркээн уол 1942 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр Ньурбаттан сэриилэhэр Армия5а ынырыллан фронна 1944 сыллаахха диэри сулууспалаабыта. Гвардия сержана званиелаах, кэлин отделение командирынан сылдьан, Калининскай уобалаhы, Латвия улахан анарын босхолоспута. Уоттаах сэриигэ Вершеть байыаннай лаа5ырыгар үөрэнэн, буhан-хатан баран, Калининскай фронна 1-гы Ударнай армия 20-с туспа хайыhар биригээдэтигэр минометчигынан бастакы бойобуой сүрэхтэниитин ааспыта. Кэлин 7-с гвардейскай дивизия 14-с гвардейскай полкатын састаабыгар 1943 сыл бүтүөр диэри сэриилэспитэ. 1943 сыл ахсынньытыгар улаханнык бааhырбытын кэннэ кинини 2-с Прибалтийскай фронт 85-с дивизиятын 292-с полкатыгар ыыппыттара.

Хоhоон, ырыа аргыстаах эйэлээх олох

Чудской күөлгэ түhэр Великая диэн өрүс унуор Латвия сиригэр киирэн, Рига туhаайыытынан өстөө5ү тилэх баттаhа тохтоло суох кыргыhа сылдьан Гаврил Михайлович 1944 сыллаахха от ыйыгар ыараханнык бааhыран, өр эмтэнэн, ахсынньы 26 күнүгэр мэйиитигэр өстөөх булдьатын илдьэ, анаар холо суох дойдутун булбута. Кэлиэ5иттэн 1974 сыллаахха өлөр ыарыытыгар охтуор диэри, Хорула оскуолатыгар учууталлаабыта. Кини бойобуой сырыылара «А5а дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии» 2-с степеннээх орденынан, Германияны кыайыы иhин, Үлэ5э килбиэнин иhин мэтээллэринэн, онтон да атын на5араадаларынан бэлиэтэммитэ. Улаханнык бааhырыан иннинэ «Албан аат» 3-с степеннээх орденыгар түhэриллибитэ эрээри, кинини кыайан булбатах, көнө-сэмэй буолан ирдэспэтэх да5аны. 1965 сыл ыам ыйын 8 күнүгэр Ленинскэй оройуон исполкомун, райкомун уураа5ынан «Бочуот кинигэтигэр» киллэриллибитэ, 1972 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр Хорула нэhилиэгин Бочуоттаах гражданинын аата инэриллибитэ.

Гаврил Михайлович Сыыйыскай диэн псевдоним аатынан элбэх ырыалара, фроннаа5ы хоhоонноро оройуон хаhыатыгар бэчээттэммиттэрэ. Кини хоhоонноругар күүрээннээх үлэни, хоhуун дьону, төрөөбүт дойду кэрэ айыл5атын хоhуйар эбит. Гаврил Михайлович сэрии уөьугэр сылдьан суруйбут хоьоонноро аа5ааччыга хара5ар тыыннаах хартыыналары ойуулаан көрдөрөллөр. «Саллаат утуйда» хоьоонугар сэрииьит оло5ун кэрчик тугэнин көрдөрөр. Кыргыьыы кэмигэр кылгас тохтобул буолла да, саллаат төрөөбут Ийэ сирин, дьиэтин – уотун, дьонун ахтарын ойуулуур.Кини ахсынньы тымныытыгар уөруйэ5ин, Саха сирин уола буоларын туоьулуур.

«Геройга – Айхал!» хоьоонугар буойун саллаат кыргыьыы хонуутугар киирэн көрдөрбут эр санаатын, хорсун быьыытын сө5өн – махтайан суруйар, кининэн киэн туттар.

Кэлин эйэлээх олоххо олорон Гаврил Михайлович хоьоонноругар сэрии туьунан тематын хаалларбата5а уонна төрөөбут дойдутун хоьуйан, сиэр – майгы тематыгар уөрэтэр о5олоругар анаан элбэх хоьоону суруйбута.

Бэйэтэ кылыhахтаах куоластаах, дьонно-сэргэ5э биhирэнэр тойуксут этэ диэн ахталлар.

Сэрииттэн анаар илиитэ суох кэлбит инвалид буойун санаатын түhэрбэккэ эйэлээх оло5у тутуhа, үлэлии-хамсыы сылдьыбыта. Отун бэйэтэ оттоноро, сааланара да5аны диэн сө5өн суруйбут ахтыылара баар. Кулуупка, оскуола5а ыытыллар көрү-нары кө5үлэспитинэн, оонньууну, сынньаланы тэрийсибитинэн барбыт. Кыайыы буолбут сайыныгар 1945 сыллаахха Гаврил Михайлович Үөhээ Бүлүү Харбалаа5ыттан Семенова Парасковья Гаврильевнаны кэргэн ылан Хорула5а сүгүннэрэн кэлэр. Бэрт иллээх-эйэлээх ыал быhыытынан отучча сыл олорбуттара. Кинилэр бэйэлэрэ о5оломмотохторо, ол эрэн 5 о5ону көрөн-харайан киhи-хара гыммыттара. Онон билигин ол 5 о5олоруттан 18 сиэннээхтэр, 11 хос сиэннээхтэр. Хос-хос сиэннэрэ улааталлар.

Гаврил Михайлович барыта 27 сыл учууталынан, биир ынырыкка олохтоох Совет председателинэн, хас да сыл партийнай тэрилтэ секретарынан үлэлээбит. Сэриигэ кыттыбыт, төрөөбүт Сахаларын сиригэр этэннэ эргиллибит хорсун буойуннартан биирдэстэрэ ити Гаврил Михайлович Иванов, төhө да ыар эмсэ5элээhиннээ5ин үрдүнэн, эйэлээх тутууга, ыччаты иитэр-үөрэтэр үлэ5э бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсибитэ.

Түмүк

Мин бу үлэни суруйаары Гаврил Михайлович хорсун, үтүө санаалаа5ын, олоххо тардыhыыта күүстээ5ин сө5ө, долгуйа биллим. Кини мин биир дойдулаа5ым буоларынан киэн тутта санаатым. Биир саастыылаахтарым эмиэ Гаврил Михайлович туhунан билэн, кинини олохторугар холобур оностуохтара диэн эрэнэ саныыбын.

Улуу кыайыы 65 сылын туолуутун өрөгөйдөөхтүк көрсөөрү бэлэмнэнии үлэтэ былааннаахтык бара турар. Бу киhи аймах оло5ор улахан иэдээни а5албыт сэрии этэ: элбэх өлүүнү-сүтүүнү, муну-сору, куурбат харах уутун… Сыл-хонук ону оhорордуу субуллан ааhан иhэр, ол эрээри биhиги эhэлэрбит, эбэлэрбит фронна хорсун быhыылара, тыылга бэйэни харыстамматах үлэлэрэ үйэлэргэ өлбөөдүйбэт.

Туттуллубут литература

1. Е.К.Федоров аатынан Хорула орто оскуолата 1929-2009сыллар. Дьокуускай, 2009с.

2. Иванов Гаврил Михайлович (Сыыйыскай). Семенов Н.Г. (Дьо5ус). МУП «Нюрбинская типография».2009с.

3. Из истории развития народного образования в Нюрбинском улусе. Васильев Г.И., Иннокентьев Н.И. Нюрба, 2002г.

4. «Чолбон» сурунаал . 10/2004. Нестер Семенов – Дьо5ус. А5ам туhунан. Ыстатыйа.

5. «Ньурба», «Саха сирэ» хаhыаттар.

6. Оскуола музейыттан.

7. Ахтыылар.