"Дайнhаа боложо дүүргэгдээгүй зураг"

Дайнhаа боложо дүүргэгдээгүй зураг

Би Бүргын дунда hургуулиин 10-дахи классай hурагша Цынгеев Содном болоноб.

Манай гэр бүлэhɵɵ элинсэг таабайнарни Тубшинов Мыгмир Галданович, Тубшинов Бато-Мунко Галданович, Галданов Шойдаба Тубшинович, Бодеев Шойдон Бодеевич гэгшэд Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаhан байна. Эдэнэй гурбаниинь амиды мэндэ нютагаа бусажа ерэhэн юм.

Эжын талаhаа таабайнарни дархан уг гарбалтай, Буряад орон соогоо мэдээжэ түмэршэ, мүнгэшэ уран гартанай үри hадаhад болоно.

Түбшэн, тэрэнэй хүбүүн Галдан, Галданай Бато-Мүнхэ – булта гартаа дүйтэй хүнүүд, холо ойро суурхаhан дархашуул гээшэ. Эдэ уран дархашуул тухай манай бүлэдэ яhала мэдээн суглуулагданхай. Галдан Тубшиновай портрет Цыденжаб Сампиловай нэрэмжэтэ музейдэ хадагалаатай байдаг гэжэ дуулаа hэм. Тиигээд тэрэ дүрэ-зураг интернет соо бэдэрээд олооб. Энэ зураг 81 жэлэй саада тээ зурагдаhан юм. Буряад дэгэлтэй, нюдэндɵɵ шэлтэй, малаан толгойтой үбгэн юумэ дархалжа hууна.

Энэ дүрэ-зураг Дугар-Доржо Барадиевич Тудупов зураhан байна. Уран зурааша 1915 ондо Ага-Хангил сомоной Жэбсэхэн хотогордохи Тэмэтэй гэжэ газарта турэhэн намтартай. Хэрэ багаhаан зураха дуратай байhан, тэдэ зурагуудаараа нютагаархинаа гайхуулдаг hэн. Эхин hургуулиин хоердохи ангида hуража байхадаа, бурханай дүрсэнүүдые зураад, нютагаархиндаа үгэдэг байгаа юм.

1934 ондо Эрхүүгэй уран зурагай багшанарай техникум дүүргээд, багшалжа байhанаа, 1936 ондо Москва хотын Суриковай нэрэмжэтэ уран hайханай дээдэ hургуулида ороhон гээшэ. Буряад эрдэмтэн, гэгээрүүлэгшэ, аяншалагша Базар Барадин Дугар-Доржо Тудуповые нютагаа суурхуулха мэдээжэ уран зурааша болохо гэжэ ходо хэлэдэг байгаа. Нэгэтэ Түбэд ороноор аяншалаад ерэхэдээ, Базар Барадин зурааша хүбүүндэ hайн шанартай зуралгын саарhа, биирэнүүдые асарhан юм.

Дугар-Доржо Тудупов агын буряадууд сооhоо эгээ түрүүшын дээдэ hургуулитай уран зурааша болоhон ха. Хэды залуу байгаашье hаа, буряад искусствын хүгжэлтэдэ яhала хубитаяа оруулhан хүн.

1940 ондо Москвада Буряад ороной соёл болон искусствын түрүүшын декада үнгэргэгдэhэн байгаа. Тэрэ выставкэдэ уран зураашын 35 ажалнууд хабаадаhан гээшэ. «Борцы», «Резчик за работой», «Девушки в саду», «Женский портрет», «Балерина» гэhэн

зурагуудынь олондо мэдээжэ болоhон юм. Намжил Балданогой бэшэhэн «Энхэ-Булад баатар» гэhэн оперын шэмэглэлгэдэ хабаадаhан. Дугар-Доржо Тудупов ɵɵрынгɵɵ ажалда ородой, европын, ази түбиин зурагай заншал баримталдаг байгаа.

Тииhээр байтар Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ. Уран hайханай дээдэ hургуулида hуража байhан хүбүүдтэй хамта дайнай түрүүшын үдэрнүүдтэ түрэл нютагаа хамгаалхаяа мордоо hэн. Москва хотоео дайсадhаа хамгаалгын ополченидэ ябаа. 1941 оной намар Москва шадар Селиваниха тосхон аршалжа байха үедɵɵ шанга гар байлдаанда наhа барашаhан юм. Иигэжэ хорин табан наhандаа эгээ зохеохы замайнгаа үе дээрэ Дугар-Доржо Тудуповай наhан таhалдашоо hэн. Гэртэхиндээ бэшэhэн бэшэгүүдэйнгээ нэгэн соо дайнай hүүлдэ дипломно ажалаа дүүргэхэб гэhэн байдаг. Теэд дайнhаа бусаагүй, зурагынь дүүргэгдэнгүй үлэшɵɵ…

«Борцы» гэhэн ажалаа гартаа биирээ дахин барижа, дүүргэхэгүй хуби заяатай байшоо. Энэ ехэ зураг дээрээ хубисхалай урдахи буряад барилдаанай үе харуулhан байна. Зунай hайхан сагта бүхэшүүлэй шанга тулалдаа харахаяа сугларhан олон зон. Тэндэ ямар хүнүүд үгыб даа. Дээдэ санаартан, ламанар, сэрэгэй хүн, юрын зон, ябаганшье, моритойшье хүнүүд. Барилдаанда илахаяа адиста хүртэhэн бүхэ, бэеэ зэhэhэн шамбайшуул… Дүхэригэй тэг дунда аршаантай гүсэ…Yшɵɵ юумэ зураха байhан аад лэ, дүүргээгүй.

Иигэжэ зоной амгалан байдалда хоротойгоор ороhон дайн олон хүнүүдэй хуби заяа, hанал бодол, түсэбүүдые хуу буруутуулаа ха юм.

Тэрэл залуухан зандаа уран зурааша гэртэхинэйнгээ, нютагайнгаа зоной дунда үлэhэн юм. Дугар-Доржо Тудуповай нэрэ алтан үзэгɵɵр В.И.Суриковай нэрэмжэтэ Москвагай уран hайханай институдай болон Буряадай уран зураашадай дурасхаалай хүндэлэлэй самбарта hиилэгдэhэн юм.

Аюулта дайнда уран зураашын баатараар унаhаншье hаа, тэрэнэй зурагуудынь мүнɵɵ сагта хаража баярлаха аргатайбди. Интернет соо оложо хүхиhэн элинсэг таабайнгаа зураг тухай бэшэхэ дуран хүрэнэ.

Дугар-Доржо Тудуповай зарим ажалнууд Цыденжаб Сампиловай нэрэмжэтэ уран hайханай музей соо мүнɵɵ болотороо хадагалаатай байдаг. Тэдэнэй нэгэн «Резчик за работой» гэhэн зураг болоно. Энэ бүтээлээ 1940 ондо зураhан гээшэ. Тус зураг дээрэнь Захааминай аймагай түрүүшын бэрхэ уран дархашуулай нэгэн Галдан Тубшинов зураатай юм. Бүргэ нютагhаа уг гарбалтай Түбшэн дарханай дүрбэн хүбүүдэй нэгэниинь байhан гэхэ. Талаан бэлигээр бэрхэ, ɵɵрын онсо шадабаритай уран гартан юм hэн.

1940 ондо Москвада Буряад ороной соёл болон искусствын түрүүшын декада үнгэргэгдэхэ байгаа. Тэрээндэ хамаатай бүхы хүнүүд бэлдэжэ эхилээ. Уран зураашадшье, дархашуулшье, уран зохеолшодшье…

Буряад орон соогоо мэдээжэ болоhон мүнгэшэ дархан Галдан Тубшинов баhал тэрэ выставкэдэ бэлдэжэ байгаа. Улаан-Yдэдэ олон дархашуул тиихэдэ сугларhан юм. Тэрэл үедэ залуу уран зурааша Дугар-Доржо Тудупов Галдан таабайн дархалжа hуухые зураhан түүхэтэй. Дархаа хэхээрнь бэлдэгдэhэн гэр. Таhалга соонь үлүү юумэн үгы. Дарханай хажуугаар урлалдаа хэрэглэдэг зэр зэмсэгүүд. Эдэ хэрэгсэлнүүдынь баабайhаань, Түбшэн дарханhаа хүртэhэн юм. Урданай заншалаар, «алха барюулха» гуримаар үгтэhэн гээшэ. Дархан таабайн бүхы hанал бодолынь урлал руугаа шэглэнхэй, юундэб гэхэдэ тиимэ бэлэнээр мүнгэн, алтан ажалнууд мүндэлдэггүй. Дархалха гээшэ ехэ нарин, ɵɵрын нюусатай ажал. Эдэ бүгэдые бэлигтэй уран зурааша шадамар бэрхээр харуулжа шадаа.

Москвада 1940 ондо үнгэргэгдэhэн декадада Галдан Тубшиновай 12 ажалнууд выставкэдэ табигдаhан юм. Мүн тиихэдэ Дугар-Доржо Тудуповай зураhан энэ дүрэ-зурагынь баhал хабаадаа hэн.

Аяар 81 жэлэй саада тээ зурагдаhан элинсэг таабайнгаа зураг интернет соо олоходоо, яhала баярлааб. Түрэл гаралнуудтаа, аха дүүнэртээ, үетэн нүхэдтɵɵ харуулха дуран хүрɵɵ. Элинсэг хулинсагаараа омогорхохо, тоонто нютагайнгаа түүхэтэй танилсаха арга уран зурааша Дугар-Доржо Барадиевич Тудупов намда олгоо.

Нэгэтэ Ц.Сампиловай музей ошожо, Дархан таабайнгаа энэ зураг, Дугар-Доржо Тудуповай бэшэ зурагуудые хараха хүсэн байна.

Дугар-Доржо Тудупов «Резчик за работой», 1940 он.

Галдан Тубшиновай портрет.

Дугар-Доржо Тудупов «Борцы»