Д.И.Менделеевдин мезгилдик системасынын ачылышы

Элементтердин мезгилдик системасы

1-март 1869 -жылы Дмитрий Иванович Менделеевдин элементтеринин мезгилдик системасы ачылган.

•   Элементтердин мезгилдик системасы — Дмитрий Менделеев элементтер мезгилдик законун таблица түрүндө туюнткан химиялык элементтер табигый классификациясы.

• И.Дёберейнер, Ж.Дюма, А.Шанкуртдуа, У.Одлинг, Ж.Ньюлендс, Л.Майер сыяктуу окумуштуулар химиялык элементтерди системге салууга аракеттенишсе да, элементтер айрым бир топ ичиндеги мыйзам ченемдүүлүгүн ачуу менен гана чектелишкен. Бул ачылыштарга таянып Менделеев 1869-жылы элементтер атом массасы жана химиялык окшоштуктарына негизделген системасын сунуш кылган. Бул таблицада "ар бир химиялык элемент белгилүү гана бир орун алышы керек" деген пикир чоң мааниге ээ болгон жана кийинчерээк бир нече жаңы элементти ачууга алып келген.

Кыскача тарыхынан

• Байыркы мезгилден тартып эле XIX кылымдын жарымына чейин 63 элемент ачылган. Көптөгөн окумуштуулар ал элементтерди касиеттери боюнча катары менен жайгаштырууга аракет жасашкан. Аны биринчи жолу Петербург университетинин профессору Дмитрий Иванович Менделеев ишке ашыра алган.
• Германии, технеций, рений, полоний, гелий жана башка элементтер ачылышы Менделеев законунун негизинде алдын ала айтылган

Бул ишти аткаруусу жөнүндө Д. И. Менделеев мындай деп жазат:

• "... элементтердин массасы менен химиялык касиеттеринин ортосунда өз ара байланыш бар экендиги жөнүндөгү ой эрксизден пайда болду. Себеби заттын массасы атомдордун салмагы түрүндө туюнтулгандыктан, элементтердин өздүк касиеттери менен алардын атомдук салмактарынын ортосундагы өз ара дал келүүчүлүктү издөө керек болду. Мен ар бир элементти өзүнчө баракчаларга атомдук салмактары, негизги касиеттери, окшош элементтери жана атомдук салмактары жакын болгон элементтери менен кошо жазып алдым. Мындан элементтердин касиеттери алардын атомдук салмагына мезгилдүү көз каранды деген тыянакка келдим. Бул тыянакты чыгарууда көптөгөн түшүнбөстүктөр пайда болсо да, мен бир минута токтобостон бул чыгарылган жыйынтыкты кабылдадым."

Таблица жөнүндө

• Элементтердин мезгилдик системасы деген таблица Д. И. Менделеевдин "Химиянын негиздери" окуу китебинин биринчи басылышында (1871-жылы) жарык көргөн.
• Анда көптөгөн бош орундар бар болчу. Галлий, скандий жана германий элементтери ачыла элек болчу. Таблицада марганец, йод, теллур, цезий, барий, тантал сыяктуу али ачыла элек элементтерге орун калтырылган.
• Көптөгөн бош орундарга (барий менен тантал элементтеринин арасында) жерде сейрек кездешүүчү элементтер туура келет. Д. И. Менделеев алдын ала айткан элементтердин көпчүлүгү жаратылыштын өзүнөн табылган.

Элементтердин аталышы

• Азыркы учурда 118 (2016) элемент белгилүү, 94 табиятта кездешет (кээ бирлери микроэлемент катары), 24 жасалма түрдө синтезделген. Алардын айрымдарына окумуштуулардын аттары берилген. Мисалы, кюрий Мария жана Пьер Кюрилерднн урматына (1941-жылы), эйнштейний - Альберт Эйнштейндин урматына (1953-жылы), менделеевий Дмитрий Иванович Менделеевдин урматына (1955-жылы).

Мезгилдер

• Мезгилдик деп аты айтып тургандай эле таблица мезгилдерге жана топторго бөлүнөт. Мезгилдер горизонталдык саптар менен белгиленет. Мезгилдердин саны 7, мезгилдер өз ичинен  кичине   жана   чоң  мезгилдер болуп бөлүнөт. Кичине (кичи) мезгилдерге 1-3 чейинки мезгилдер, ал эми чоң мезгилдерге 4-7 чейинки мезгилдер кирет. Мезгилдердин номери атомдогу энергетикалык деңгээлдердин санын билдирет.

Кызыктуу фактылар

• Скандий кошулган бейсбол биталары өзгөчө кубатка ээ деген имиштер бар;
• Титан элементи аллергиялык реакцияларды козгобойт ошондуктан пирсингде көп колдонулат;
• Ванадийди болотту катуураак кылуу максатында кошушат, ошондуктан ал көпчүлүк аспаптарда, ачкычтарда колдонулат;
• 50-60 жылдардагы автомобилдерди хром менен кооздошчу;
• Марганец болсо интоксикация, галлюцинация, маанайдын чукул өзгөрүүсүнө алып келиши мүмкүн;
• Темирди кимдер гана билбейт, темирди дат басат, ушул себептен буга көптөгөн башка элементтерди кошушат, эгер темирди 5000 градустан жогору ысытса ал газ сымал болуп калат;
• Кобальт дүйнөдөгү эң күчтүү магнитти жасоого жардам берет;
• Никель "шайтан жези" деп сөзмө-сөз которулат, муну көбүн эсе жашыл айнектерге кошот;

Кызыктуу фактылар

• Жез кызыл түстөгү металл, ал эң мыкты электр өткөргүч;
• Галийден жасалган кашыктар, ысык сууга салса ээрип кетет;
• Германий жарым өткөргүч болуп, биз колдонгон уюлдук телефондордо жана башка электрондук гаджеттерде көп;
• Мышьяк өтө уулу зат, ал чычкан, момолойлорго каршы дарыларда кездешет;
• Уйлар селенди көп жеп алса, шалактап, көздөрү көрбөй калат;
• Бром бөлмө температурасында эле ээрип баштайт;
• Асылзат криптон газы супермен комиктеринде өтө белгилүү;
• Күмүш бактерияларга каршы эң мыкты каражат, ошондуктан аны мурда идиш-аяктарда көп колдончу;

Кызыктуу фактылар

• Суутек газ түрүндө өтө тыгыз эмес, жана суюк түрүндө планетабыздагы эң тыгыз элемент. Күндүн жарым салмагын суутек түзөт, ал эми жер кыртышындагы суутектин өлчөмү болгон 0,15%;
• Алтын көпчүлүк микрочиптерде колдонулат. 1 тонна океан суусунда 7 мгдай алтын бар. Океан сууларындагы жалпы салмагы болсо 10 миллиард тонна.
• Платинаны мурда күмүш дешчү, аны эритүү өтө татаал болгондуктан күмүштөн арзан болгон, учурда тескерисинче күмүштөн 100 эсе кымбат.

Кызыктуу фактылар

• Сымапка темирди салсаңар, темир калкып калат, барыбызга белгилүү болгондой сымап уулу зат, термометрлерде болот;
• Кадимки учактын кадимки учуусуна орточо 80 тоннадай кычкылтек керектелет. Мындай кычкылтекти 40 миң гектар токой чыгара алат;
• Жер кыртышындагы эң көп кездешүүчү элементтерге 1-орунда кычкылтек турат, анын өлчөмү 50% түзөт, андан кийин кремний 26% салмагы боюнча, үчүнчү орунда аллюминий 7%, аллюминий ушунча көп болсо неге тетиктерди дат баскан темирден жасашат?