Биология. Калкан бези.

Калкан бези

Ички секреция бездери

Эндокрин системасы  – бул организмдеги дагы бир жөнгө салуучу система. Дененин бардыгында эндокрин бездер жайланышат. Аларга гипофиз, калкан без, бөйрөк үстүндөгү бездер, уйку без, жыныстык бездер (эркектин урук бези, ургаачынын жумуртка бези) кирет

• .

Эндокрин бездери биологиялык активдүү заттарды – гормондорду бөлүп чыгарат. Алар түздөн түз канга сиңет. Гормондор бардык жашоо тиричиликтин процесстерине таасир тийгизет: зат жана энергиянын алмашуусуна, өсүшүнө, кош бойлуулукка жана төрөткө, иммундук системага, органдарга жана нервдерге. Алырдын таасири өзгөчө. Гормондор аркылуу сигналдардын өтүшү бир нече секундалардан саатка чейин созулат. Анын таасири көпкө чейин сакталат.

Калкан бези

• Калкан сымал без  ( лат. glandula thyr(e)oidea) — кекиртектин алды жагында, кокодон төмөнүрөөк жайгашкан ички секреция без

• Муунчак менен байланышкан эки бөлүкчөдөн турат. Анын салмагы 25—30 г-га жетет, жаш өткөн сайын көлөмү кичирейет, бирок сууда йод аз өлкөлөрдө салмагы өсүп кетиши да ыктымал. Анын көлөмү аялдарда эркектердикинен чоңураак болот.
• Калкан сымал без байыркы заманда эле белгилүү болгон, мисалы, илгерки кытай догдурлары кургатылган калкан бези менен  богок оорусун дарылашкан. Ал тироксин жана трийодтиронин гормондорун түз эле канга бөлүп чыгарат. Бул гормондордун пайда болушуна тирозин аминокислотасы жана йод керек.

• БОГОК ООРУСУ - калкан безинин шишип чоңоюшу. Мында б ездин кызматы бузулуп, организмдин жалпы абалы начарлайт. Без сыртынан караганда тамактын алдында томпоюп турат. Медицинада богоктун бир нече формалары бар. Эндемиялык богок менен көбүнчө Альп, Карпат, Гималай, Тянь-Шань сыяктуу тоолуу райондордун элдери ооруйт.

• Оорунун келип чыгышына начар санитария, гигиеналык шарт түрткү берет. Йоддун жетишсиздиги бездин функциясын төмөндөтүп, йоддуу гормон - тироксиндин аз бөлүнүп чыгышына алып келет.
• Балдарда бул гормондордун аз бөлүнүшү өтө оор психикалык дартка жана дене бойдун өсүүсүнүн бузулуусун шарттайт. Мындан улам организмде богок йоддун жетишсиздигинен богок оорусу келип чыгат десе болот .

Богок оорусунун түрлөрү жана белгилери

• Эндемиялык богок. Богок оорусунда адамдын калкан бези жабыркайт. Аны аныкташ үчүн калкан безинин көлөмүн текшерүү зарыл. Ал УДИ (ультрадобуштук изилдөө) жолу менен аныкталат. Норма боюнча аял кишиники 18 см3ге чейин болсо, эркектердики 25 см3ге чейин болушу керек. Бул көрсөткүчтөрдөн жогору болсо, ал эндемиялык богок деп аталат.

• Шишиктүү богок . Сыркоологон адам бул учурда муунуп калгандай абалда болот, эс тутуму начарлайт, шалдырап алы кетет. Аялдардын айыз цикли бузулат. Мында калкан безинин абалы лабораториялык жол менен аныкталат. Эгер текшерүүдө калкан бези чоңойбой эле, бирок шишик бар болсо, ал шишиктүү богок деп аталат. Богоктун бул түрүндө калкан безинин ишин өзгөрткөн жана өзгөртпөгөн учур кездешет. Шишиктин көлөмү 1-3 саниметрге чейин болсо, операциясыз дарылоого болот, ал эми 3 сантиметрден жогору болсо, ыкчам хирургиялык жол менен дарылоо аракеттери көрүлөт.

Тиреотоксикоз.

Мында калкан бези өз нормасынан көбүрөөк гормондорду бөлүп чыгара баштайт, оорунун негизги белгилери – адам арыктайт, терчил болот, жүрөгү тез-тез кагып, денесин майда калтырак басат, көзү чакчайып чанагынан чыгайын деп калат, уйкусу качат. Бул учурда эндокринологдун көзөмөлүндө болуп дарыланыш керек. Бул түрү өтүшүп кетүүсү менен коркунучтуу, жүрөк ооруларына алып келет.

Дени соо

Гипертиреоз

Шишиген көз

богок

Нормалдуу калкан бези

Чоңойуп кеткен калкан бези

Богок оорусунун алдын алууга болобу?

• Тузду дайыма колдонобуз. Бирок бардыгы йоддолгон туз деп кепилдик берүү кыйын. Андыктан йоддолгон туздарды пайдаланууга аракеттениш керек. Туздун курамындагы йод учуп кетпеши үчүн тузду жабык идиштерде сактап, тамак бышарга 10-15 мүнөт калганда гана кошуу керек. Айрымдар богоктун алдын алуу максатында йод кошулмасы бар дарыларды ичишет. Бул таптакыр туура эмес. Мүмкүн, ал адамга йод караманча кереги жок. Дарыны анализдердин жыйынтыгын изилдегенден кийин зарыл болгон учурда гана дарыгер сунуш кыла алат. Муну эстен чыгарбоо керек. Андан тышкары деңиз азыктарынын курамында йод көп болгондуктан деңиз азыктарын, балыкты көбүрөөк колдонууга аракеттенишибиз керек .

• Йод – аба, суу, тамак-аш аркылуу калкан безине барып анын иштешин жөнгө салып туруучу маанилүү минерал. Негизинен калкан бези нормалдуу иштеп турганда Т-3, Т-4 деп аталган гормондорду бөлүп чыгарып организмдин зат алмашуусун, кан тамыр жана мээ системасынын иштешин, ошондой эле башка эндокриндик гормондордун ишин жөндөп турат. Богок калкан безинин ишинин бузулушу, тактап айтканда, йоддун жетишсиздигинен пайда болот. Мындан тышкары айрым учурларда кайсы бир дары-дармектердин дагы таасири тийиши мүмкүн. Кыргызстан тоолуу аймак болгондуктан cуулар мөңгүлөрдөн агып келет. Алар жер кыртышындагы йодду жууп кетет да, абада, сууда, жер-жемиштерде йоддун өлчөмү азаят. Дал ошол бийик тоолуу климаттык-географиялык шарт йоддун азайышына себеп болот. Ошондуктан Кыргызстанда тамакка колдонулуучу тузга йод кошулат.