Беларуская літаратура

Раскіданае гняздо

Пан разбурыў вялікую сялянскую сям'ю, спакусіў старэйшую дачку. Галава сям'і павесіўся, Дачка сышла з розуму, яе старэйшы брат падпаліў панскі дом, а маці і малодшыя дзеці пайшлі прасіць міласць.

Акт 1

1905 год, напярэдадні свята Купалы. Лежачы ў ложку, Марыля скардзілася жабраку Старцу на свайго мужа Лявона, які ўздумаў судзіцца з панычем з-за Зямлі.

Марыля Берасцянка-сялянка, 48 гадоў, хворая, змардаваная, замучана цяжкім жыццём.

Старац (Жабрак) — вандроўны стары, каля сямідзесяці гадоў, сівы, жыве міласцю.

Лявон Берасцянка-муж Марылі, селянін гадоў пяцідзесяці, кульгавы, заваяваны лёсе.

Паныч-прыгожы, малады, адукаваны, напышлівы шлахціч, валодае зямлёй, на якой жывуць берасцянкі.

Лявон прадаў ўвесь жывёлу, разбурыў гаспадарка, але нічога не дамогся. Цяпер сям'ю Зяблікаў высялялі з іх дома. Лявон адправіўся на панскі двор прасіць, каб іх пакуль не высялялі, таму што яго жонка хворая.

Тут жа круціўся і Данілка, скардзіўся, што бацька ў сэрцах разбіў яго скрыпачку, і зараз у яго не атрымліваецца змайстраваць новую. Але ён усё роўна зробіць скрыпку і такую музыку сыграе - "увесь свет дзівавацца будзе".

Данілка-другі па старшынстве сын Лявона і марылі, 14 гадоў, любіць музыку, прыкідваецца дурнем.

У хату ўвайшоў увесь зацяты Сымон.

Сымон-старэйшы сын Лявона і Марылі, 24 гады, азлоблены, ненавідзіць паныча.

Ён не збіраўся здавацца і хацеў працягваць барацьбу з паныч іншымі метадамі-сілы ў яго хопіць. Старац заўважыў, «што сіла людская не заўсёды да дабра вядзе», на што Сымон адказаў, што разбойнікам станавіцца не збіраецца.

Сымон пайшоў сустракаць бацьку. Марыля паскардзілася старцу, што яе сын вельмі ўпарты. У маленстве Сымон грудзей не прымаў, і Марыля нанялася да паноў карміцелькай. Паныч, выганяў іх з хаты, быў малочным братам дзяцей Марылі. Ён вярнуўся "з далёкага краю пасля вучэння", стаў патрабаваць даўгі з арандатараў і высяляць іх з зямлі.

У хату ўвайшла Зоська з букетам кветак, дала кветкі старцу і папрасіла памаліцца за здароўе паныча, а кветкі павесіць на абраз у царкве.

Зоська-старэйшая дачка Лявона і Марылі, 18 гадоў, летуценная, закаханая дзяўчына не з гэтага свету.

Старац паабяцаў выканаць просьбу Зоські і пакінуў хату Зяблікаў.

Зоська распавяла маці, што паныч пацалаваў яе, захаплялася яго прыгажосцю. Марыля папрасіла дачка не вадзіцца з ім. Дзяўчына перавяла размову на іншае — пачала расказваць свой сон.

Ёй снілася, як незнаёмы з сонцам у руках і месяцам на галаве павёў сям'ю берасцянак праз страшнае балота, дзікі лес і пясчанае поле, па дарозе адганяючы сонцам змей, дзікіх звяроў і драпежных птушак. Прайшоўшы па вясёлцы, берасцянкі апынуліся каля дома, дзе жылі святыя, я незнаёмы апынуўся Святым Пятром. Святы Спас прапанаваў ім застацца ў яго назаўжды. Тут-то Зоська і прачнулася.

Увайшоў Лявон і паведаміў, што паныч не злітаваўся і высяляць іх будуць прама цяпер, нават хлеб сціснуць не дадуць. Лявон прасіўся пажыць да суседзяў, але ніхто не захацеў іх даць прытулак. Цяпер Сымону і Данілка прыйдзецца ісці ў парабкі, а Лявону з хворай жонкай, дачкой і двума малодшымі дзецьмі — па свеце ісці.

Лявон пачаў успамінаць, як з Дзедам сад саджаў, а з бацькам новую хату будаваў, як на сваіх палосках зямлі скаціну пас "араў, сеяў, касіў". А цяпер ён гэтую зямлю, палітую яго потым, павінен саступіць панычу.

Чалавек з зямлёй зрастаецца, як дрэва; ссячы дрэва — засохне, адбяры ў чалавека зямлю — прападзе.

Выкупіць сваю зямлю Лявон таксама не мог-закон не дазваляў сялянам выкупляць ўчасткі ў землеўладальнікаў.

У хату ўбег Сымон і паведаміў, што панскія людзі пераворваюць іх поле і агарод. Лявон нічога не распачаў, і тады Сымон схапіўся за сякеру. Пакуль Лявон адбіраў у сына сякеру, панскія людзі пачалі разбіраць дах хаты.

Лявон быў канчаткова зламаны, але Сымон не здаўся. Ён вырашыў змагацца розумам, а не сякерай, і паабяцаў знайсці новы прытулак для сваёй сям'і. Лявон выйшаў, і неўзабаве людзі паныч паведамілі, што ён павесіўся.

Акт 2

Прайшло два тыдні. Сям'я берасцянак жыла каля руінаў хаты. У гэты дзень паліцыя нарэшце выдала цела Лявона, і Сымон пайшоў хаваць бацьку.

Вярнуўся Сымон яшчэ больш жорсткім-Лявона пахавалі за царкоўнай агароджай, як самазабойцу. Марыля ўгаворвала сына яшчэ раз папрасіць ласкі ў панича, але не хацеў станавіцца панским падхалімам і служыць яму збіраўся толькі па прымусе. Ля магілы бацькі ён пакляўся не саступаць панычу сваё спустошанае гняздо.

Сымон паведаміў Марылі, што яе дачка па начах да паныча бегае, і пра гэта ўжо ведае ўся вёска.

Холеная скура, масляністыя вочы, ліслівае слінявае сюсюканне, бессаромныя ў куце пацалункі-вось вам і прорву, у якую падае простая дзяўчына, падае, сябе не памятаючы.

Калісьці паныч адбіў у Сымона дзяўчыну, а цяпер ганьбіць сястру.

Прыйшла Зоська. Сымон строга спытаў, дзе яна знікала ўсю ноч, але дзяўчына сказала, што ёй не спалася побач з целам бацькі, і яна гуляла ў поле. Яна прынесла трохі сала і хлеба, схлусіўшы, што заняла ежу ў цёткі. Сымон сышоў, не паверыўшы сястры.

Марыля папрасіла дачка сказаць праўду. Яна не хацела верыць таму, што сказаў Сымон. Але Зоська не магла супакоіць маці, сказала толькі, што ўначы з паныч была не яна, а яе цень. Марыля ўздыхнула: Зоська з дзяцінства была дзіўнай, размаўляла " з ветрам, лесам, крыніцай”.

Марыля прымушала Зоську паклясціся перад абразом, што ў яе з паныч нічога не было, але дзяўчына не вырашалася схлусіць перад Богам. У гэты момант да спустошанай хаце падышоў паныч. Ён прыйшоў даведацца, чаму берасцянкі не сыходзяць з яго зямлі.

Зоська села ля ног паныча, захапляючыся ім і не заўважаючы яго фанабэрыстасці. Марыля пачала маліць яго не губіць яе дачка, нагадала, што гэта дзякуючы яе малаку паныч не памёр у маленстве. Паныч сказаў, што ўжо позна прасіць пра гэта, і прапанаваў Зяблікам батрачыць на яго.

Прыйшоў Сымон і заявіў, што не саступіць зямлю панычу, а той прыгразіў закаваць свавольнага хлопца ў ланцугу. У размову ўмяшаўся Данілка і прапануй папрасіць у паныча дрэва на крыж для бацькавай магілы. Паныч адказаў, што для гэтага лесу ў яго хопіць, і сышоў. Зоська хацела дагнаць паныч, але Сымон з тапаром у руках заступіў ёй шлях.

Акт 3

Марыля пачала шыць торбы з лёну, які сама гадавала, апрацоўвала і ткала. З палатна яна хацела пашыць кашулі для ўсёй сям'і, але замест гэтага прыйшлося шыць жабрацкія котомки.

Сымон, спадзеючыся на справядлівасць, зноў пачаў судзіцца з панам за зямлю. Зоська па-ранейшаму сустракалася з паныч, ад чаго Сымон злаваўся яшчэ мацней. Марыля папракала сына і дачку ў тым, што яны губяць малодшых дзяцей.

Сымон і Данілка змайстравалі крыж з рабіны, на якой павесіўся Лявон. Быў позні вечар, але браты вырашылі аднесці крыж на могілках, не просячы дапамогі ў суседзяў. Марыля пайшла з сынамі, а Зоська засталася з малодшымі дзецьмі і Данілкай, які майстраваў сваю скрыпачку.

Данілка шкадаваў сястру і лічыў, што сувязь з паныч да дабра яе не давядзе-той "з'едзе кудысьці за мора ажаніцца" і кіне Зоську. Данілка ня быў дурны, ён прыкідваўся дурнем, каб яго не чапалі.

Данілка адвёў малодшых брата і сястру спаць у апусцелую сабачую будку. Зоська засталася сядзець ля вогнішча. Да яе падышоў Невядомы і паклікаў яе і Сымона на «вялікі сход», дзе збяруцца ўсе людзі і стануць ўзважваць сваё жыццё.

Невядомы-Вандроўнік з кіем у руках, веснік пераменаў.

Сумленне і жаданне шчасця сабе і іншым дарогу табе пакажуць ... толькі трэба ісці і не азірацца. Хто азірнецца - у слуп ператворыцца, якога потым і грымоты з месца не ссунуты.

Невядомы сышоў. Напалоханая ім Зоська вырашыла пайсці да панычу, але той прыйшоў сам. Дзяўчына кінулася яму на шыю.

Акт 4

Прайшло тры тыдні. Надышла позняя халодная восень. Сям'я берасцянак па-ранейшаму жыла ў свайго спустошанага гнязда. Сымон прайграў суд-паныч падкупіў сведак, і зямля дасталася яму.

Марыля папракала сына, што той не пагадзіўся працаваць на паныча-цяпер быў бы ў малодшых дзяцей цёплы дом і ежа. Упарты Сымон заявіў, што не зрушыцца з месца, нават калі ператворыцца ў глыбу лёду. Пабудуе будку і дажыве да вясны, а там што-небудзь ды зменіцца.

Увайшоў Невядомы, паклікаў Сымона на "вялікі сход", дзе людзі будуць выганяць змяя-ўпіру, які п'е народную кроў.

Разбойніцкія жаданні гэты змей плодзіць у думах людскіх і самае сонца засланяе жалобным покрывам.

Сымон адмовіўся ісці на сход, не жадаючы пакідаць сваю зямлю. Невядомы сышоў. Сымон кінуўся за ім, каб даведацца, дзе будзе праходзіць сход, але Марыля яго не пусціла. Тады Сымон вырашыў спытаць у Зоські, бо яна таксама казала з Невядомым, але сястра некуды пайшла.

Сымон пачаў выпытваць у Данілкі, дзе Зоська, пагражаючы пасекчы яго новую скрыпку сякерай. У гэты момант слугі паныча прывялі звязаную Зоську, якая хацела павесіцца ля панскага дома.

Акт 5

Напярэдадні Дня ўсіх святых, халодная ноч. Берасцянкі яшчэ не сышлі ад спустошанага гнязда - іх не пускаў Сымон. Данілка хацеў сысці, але Марыля слухалася старэйшага сына, які шукаў і ніяк не мог знайсці месца вялікага сходу.

Да вогнішча падышоў старац і спытаў, што здарылася з берасцвікамі. Марыля распавяла яму, як паныч пазбавіў іх усяго. Старац пачаў распавядаць, як лёгка яму жывецца. Вандруе ён ўлегцы, нікому нічога не павінен, многія яго любяць, «за душы жывыя і мёртвыя памаліцца просяць», а дрэнных людзей, «у якіх сабак шмат і чэлядзі усякай", старац абыходзіць бокам

Старац прапанаваў Марыле вандраваць разам з ім, сказаў, што Сымон ёй не памочнік-ён вернецца ў сям'ю толькі калі на сходзе пабывае.

Пара, маці-птаха, здымацца з раскіданага гнязда, каб іншых сваіх дзетак абараніць ад злых ястрабаў…

Жабрак лічыў, што Сымон паступае правільна-маладыя павінны чагосьці дамагацца і мяняць «стары парадак несправядлівай жыцця».

Увайшла Зоська ў бруднай вопратцы, з распушчанымі валасамі. Як і прадказваў Данілка, паныч з'ехаў, і ў кінутай дзяўчыны памуціўся розум.

Дзесьці ля панскага дома пачаўся пажар. Старац пачаў збірацца ў дарогу. Данілка папрасіўся з ім, і Марыля таксама вырашылася пакінуць разваліны хаты.

Павесіўшы на шыі торбы, сям'я берасцянак сышла пад сумную песню Данілкавай скрыпачкі.

Зоська засталася ля вогнішча адна. Неўзабаве да яе падышоў Сымон з галавешакай у руцэ. Ён спешна адвёў сястру на вялікі сход, змагацца за родную зямлю.