Бэйэтин кэмин биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ.

Саха республикатын үөрэҕириитин министиэристибэтэ

МТ “Мэҥэ- Хаҥалас үөрэҕириитин управлениета”

М.П.Габышев аатынан “Балыктаах орто оскуолата”

“Үлэ киһини аатырдар”

Бэйэтин кэмин биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ.

Толордо: Спиридонова Анжела

8 кылаас үөрэнээччитэ

Салайааччы: Семенова Мария Матвеевна

Интернат иитээччитэ.

Балыктаах

Иһинээҕитэ:

Киириитэ_____________________________________________________2

Сүрүн чааһа.

1. Дьяконова Александра Николаевна______________________________3

2. Күргүөмнээх үлэтэ____________________________________________3

3.Ньирэй төлөһүйүүтэ ыйынан____________________________________5

Түмүк_________________________________________________________6

Туһаныллыбыт литература________________________________________6

Үлэм тиэмэтэ: Бэйэтин кэмин биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ

Үлэм сыала: нэһилиэк историятын үөрэтии, ааспыт кэмҥэ олорон улэлээн ааспыт чулуу үлэһиттэри үйэтитии

Үлэм сүрүн соруктара:

1. Кинилэр олохторун, үлэлэрин үөрэтии

1. Ааспыт үйэ үлэһит дьонун билиһиннэрии

1. Биир саастыылаахтарбар чулуу үлэһиттэр тустарынан билиилэрин кэҥэтии

^{Чинчийиибитигэр туттуллубут ньымалар: матарыйаал хомуйуу, булуллубут матарыйаалы тэҥнээн, ырытан көрүү.}

Биһиги, бу тиэмэни үөрэттэхпитинэ,Мэҥэ нэһилиэгин үлэтин- хамнаһын, туруу үлэһит дьонун туһунан билэбит- көрөбут.

Дойдуунускай оскуолатын бүтэрэн, үөрэхпин салҕыы Балыктаах орто оскуолатыгар бэһис кылаастан үөрэнэ кэлбитим .

Манна интернат үлэлээбитэ сүүрбэттэн тахса сыл буолбут. Дойдуунускайтан элбэх киһи бу интернатка олорон оскуоланы бүтэрэн үлэһит буолбуттар.Мин ийэм эмиэ бу интернатка олорон үөрэммит.

Ханнык баҕарар нэһилиэк бэйэтин историятын үөрэтэр, олорон-үлэлээн ааспыт, нэһилиэк тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит ытык-мааны дьоннорун хаһан да умнубат.

Балыктаахха музейга ньирэй көрөөчү туһунан кэпсээбиттэрин интириэһиргээн, кини туһунан манныгы биллим.

Дьяконова Александра Николаевна киэҥ ходуһалаах икки Чүөчэгэнэ алаастар икки ардыларыгар баар өтөххө 1916 сыллаахха күн сирин көрбүт, иккис оҕонон. Аҕата – Дьяконов Николай Алексеевич (Ньукулаас) кимтэн да толлубакка этэр – саҥарар туруору майгылаах киһи эбит. Ийэтэ – Агафьия Федоровна Ноговицина диэн алаҕартан төрүттээх. Ийэтэ эрдэ өлөн оскуолаҕа 2 кылаас кэниттэн кыайан үөрэммэтэх. Бииргэ төрөөбүттэр 4 эбиттэр. Көстөкүүн, Өлөөнчүк диэннэр олох эдэр саастарыгар ыалдьан өлбүттэр онон Григорий Николаевич Дяконовтыын иккиэн эрэ хаалбыттар кини оҕо, эдэр сааһа саҥа советскай былаас чэчирээн, туругурар бириэмэтигэр ааспыта. Онтон алдьархайдаах аҕа дойду сэриитэ 1941 сыллаахха саҕаламмыта. Сэрии кэмигэр фроҥҥа барбыт эр дьону дьахталлар, кыргыттар солбуйан араас ыарахан үлэни үлэлииллэрэ. Онно эбии хоргуйуу буолан ыарахан олохторо эбии ыараабыта. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Килбиэннээх үлэтин иһин Сталин төбөлөөх мэтээлинэн 1946 сыллаахха биир бастакынан наҕараадаламмыт бу кини бастакы улахан наҕараадата .

Күргүөмнээх үлэтэ

Сэрии кэнниттэн айгыраабыт олоҕу чөлүгэр түһэриигэ үлэ күөстүү оргуйбут, Саҥа ньымалар, баачыымнар, олоххо киирэн барбыттар. Ол курдук 50 сылларга ынахтан элбэх үүтү ылар хамсааһын саҕаланан, ньирэйи ийэтиттэн арааран илиинэн аһатан иитии саҥа ньымата өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕаммыт. Бу бачыымы Чүөчэгэнэ племенной ферматыгар биир бастакынан киллэрбиттэр.

Александра Николаевна үлэҕэ эппиэтинэстээҕин, толоругаһын, кыйыылаҕын учуоттаан 1952 сыллаахха салалта саҥа ньыманы олоххо киллэриигэ ньирэй көрөөччүнэн анаабыт. Итинтэн ыла кини уһун сыллаах, үрдүк көрдөрүүлээх үлэтэ саҕаламмыт. Ньирэйи төрөөбүтэ 15-20 хоммутун кэннэ ыанньыксыттан тутар эбит. Ийэтиттэн арахсыбыт ньирэйи суосканан үүт иһэрдэн, эбии аһылык оҥорон аһатан, сайын күөххэ мэччитэн күһүн биллэ уотан кыстыкка киллэрэрэ ол курдук Александра Николаевна көрбүт ньирэйдэрэ кыстыкка киириигэ 200-250 киилэҕэ тиийэ ыйааһыннаах, буола улааталлар эбит бу улахан көрдөрүү. Бу көрдөрүүнү Александра Николаевна хайдах ситиспитий диэтэххэ.

Ньиирэй төлөһүйүүтэ ыйынан

Ньирэйдэри биир бириэмэҕэ кэтээн түөрт төгүл аһатар эбит, онтон үс аһатыыта үүт, биир аһалыкка бурдук хааһы эбэтэр биэстэ биэрэр эбит. Аһатыы бириэмэтин тутуһуу ордук табыгастаах уонна аһаабыттарын кэннэ биир эбэтэр балтараа чаас буолан баран уулатар эбит. Ону таһанан минеральнай аһалыктары ол эбэтэр заводка бэлэмнэммит уҥуох күлүн, аска кутуллар тууһу,мэлиллибит кирпииччэни өрүү ньирэйдэр турар сирдэригэр иһиккэ баар буоларын ситиһэр эбит.

Иһэ ыалдьыбыт ньирэйгэ минеральнай аһылыктары эбэн биэрэр, үүт аһылык нуормата кыччатыллар, аһылыгы кыра кыратык кутан сотору-сотору аһатыллар, саастарыттан тутулуга суох оргутуллубут уунан уулатыллар уонна килиэп сиэтиллэр.

Дьулуурдаах кыһамньылаах үлэтинэ ньиирэйи илииттэн аһатан иитии маастара буола үүммүт. Александра Николаевна туттар ньыматын, опытын биһирээн өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатар сыалтан брошюра таһаарар сыал турбут. 1955 сыллаахха кини туттар ньыматын опытын туһунан кини бэйэтин кэпсээниттэн, Төҥүлүтээҕи ынах сүөһү госплемрассаднигын директора Михайлов суруйан «Ньирэйи илииттэн аһатан итиигэ мин үлэм опыта» диэн брошюра тахсан 1956 сыллаахха бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕаммыт.

1952 сыллаахха өрөспүүблүкэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар кыттыбыт, 1954,1955 сылларга Бүтүн Сойуустааҕы норуот хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттан икки төгүл Кыһыл көмүс мэтээллэринэн уонна аата суола суруллубут дамскай велосипедынан,икки иистэнэр массыынанан наҕараадаламмыт. Үгүс сүөһү иитиитин салайааччыларын, үлэһиттэрин элбэххэ үөрэппит, эт-үүт элбэхтик оҥоһулларыгар биир тирэҕинэн буолбут.

Борустуой үлэһит сыралаах,дьулуурдаах үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыт: Саха сирэ Россияҕа холбоспута 325 сылынан РСФСР Верховнай Советын Бочуотунай грамотатынан 1957 сыллахха наҕараадаламмыт.

Александра Николаевна тыыл ветеранын быһыытынан Кыайыы юбилейнай мэтээллэрин ылбыт 1971 сыллаахха «Мэҥэ» нэһилиэгин бочуотун кинигэтигэр киллэриллибит 1995 сыллаахха Саха республикатын Президенын грамотатынан, именной кыһыл көмүс чаһынан наҕараадаламмыт.

Александра Николаевна Комунистическай партия чилиэнин быһыытынан уонна бэйэтин тустаах холобур буолар үлэтинэн, общественнай олоххо кыттыытынан нэһилиэгин, оройуонун, республикатын олоҕо сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрсибит бэйэтин кэмин биир чаҕылҕай бэрэстэбиитэлэ буолар.

Ол кэмҥэ үлэлээбит дьоммут сааһыран күн- түүн аҕыйаан иһэллэр. Билигинни ыччат урукку кэм дьонун билбэт.Олох устуоруйатыттан сүппэтин диэн боростуой үлэһит дьон туһунан билэ- кэрэ сатыахтаахпыт.

Туһаныллыбыт литература:

1. “Мэҥэ нэһилиэгин чэрдээх илиилээх үлэһиттэрэ” – 2011 с.

2. “Эн үрдүк ааккын өрө тутан үлэлээбиппит” – 2010 с.

3. “Ньирэйи илииттэн аһатан итиигэ мин үлэм опыта” – брошюра 1956 с.