Ажык класс шагы "Чечектел-ле, торээн Тывам!"

Тыва Республиканын куруненин нити ооредилге чери «Чербинин школа-интернады»

Эрттирген башкы:

Очур-оол Ульяна

Кувискааловна

2015-16 ооредилге чылы.

Тема: Чечектел-ле,торээн Тывам. Аас журналы.

Сорулгазы:1: Тыва чурт, тыва чон дугайында таныштырары.

2.Тыва дылын хундулеп, ону бокталдырбас кылдыр уругларны кижизидери.

3.Сагынгыр, тывынгыр чорукка, ыры,шулуктерге даянып кижизитпишаан аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези: чуруктар,улегер домактар, шулуктер, ыры

Менди солчулгазы: - Экии, амыр-менди-ле бе?

Уруглар: Экии, амыр-чаагай-ла тур бис!

Башкы: Уруглар, богунгу кичээлге ажык класс шагын аасжурнал кылдыр эрттирер бис. Оон темазын тодарадып алыры-биле дараазында улегер домактарны шын тургузуптаалынарам:

Улегер домактарны шын тургусканы: Куш уязынга ынак, кижи чуртунга ынак. Оскен чери – торээн ие, оскелернии – сонгу ие. Ада-чуртунну ажыл-биле алдаржыт, ада-иенни чедиишкинерин-биле амырат. Торээн чуртун кагба, торээн ада-иен утпа.

- Бо улегер домактарда чунун дугайында чугаалап-турар дыр, уруглар?

- Улегер домактарны шын тургузуп номчааш, богунгу класс шагында чурт дугайында чугаалажырывысты билип алдывыс. Ынчангаш класс шагынын темазы чуу болду, уруглар?

Тыва чуртум мээн-не чуртум,

Тынып чорда хостуг чуртум.

( В. Кок-оол )

1-ги арын

- Торээн чурт деп состу номчааш силернин бажынарга кандыг бодалдар торуттунуп кээр- дир, уруглар?

-Уруглар, мен чер-чуртум дугайында бодап олурарымга мындыг одуруглар торуттунуп келди: Ада чуртум – ак-кок Тывам,

Ада-огбем чурту бо-дур.

Торээн чуртум – Тыва черим –

Торгул-торел тоогузу, дазылым-дыр.

Ие чуртум – Тыва черим –

Идегелдиг чемгерикчим, камгалакчым.

- Бистин ада-огбелеривис чуртунун каас чараш бойдузун, эртине-байлаан камнап чорааш, ону ажы-толунге биске арттырып каан. Бис бодувус ээлчээвисте чер-чуртувусту бурун-будун салгалдарывыска дамчыдып бээр ужурлуг бис. Бистин унелиг эртиневис – Торээн чуртувус – Тывавыс бо-дур.

Тыва чуден эгелээнил?

Дынгылдайдан, хоомейден,

Чаштын эге алгызындан,

Чарын салган анчылардан,

Шуурууннун дамдызындан,

Шуваганчы тоолундан,

Алдан дорттун девижинден,

Анай-хенче чиилээжинден.

Тыва чуден эгелээнил?

Тыным болган Торээн чурттан,

Улуг-Хемде, Эрзин, Тесте

Урук туткан чылгычыдан,

Хоорсарыг тараалардан,

Кобальтыдан, асбестен.

Тыва чуден эгелээнил?

Тывызыксыг кижилерден,

Тынып ханмас агаарындан.

Эмниг-домнуг аржааннардан,

Эгээртинмес байлактардан.

Арыг суунда балыктардан

Аргазынын аннарындан.

Делгем чараш ховулардан,

Деннеп четпес дагларындан.

Башкы:Тыва дээрге бедик-бедик дагларнын, делгем-делгем ховуларнын, шапкын-шапкын хемнернин чурту. Олар дыка хой. Оларны санап, бижип четпес.

Тыванын калбак, делгем ховуларында одарлыг дагларында мал ажылын чон сайзырадып, кодан-кодан хойларны, инектерни, чылгыларны азырап остуруп турар.

Тыванын ак-кок хемнернин чурту деп база адаар. Ол чоргаар ат хамыктын мурнунда кучулуг Улуг-Хем-биле, оон бир улуг адыры Хемчик-биле холбашкан.

Бедик даглар, тайгалар, хой-хой холдер, хемнер ан-менге,куш-амыттанарга таарымчалыг. Тывада чузун-баазын аннар, куштар бар. Тыванын агаар-бойдузу изигде изиг, соокта соок – дошкун-даа болза, аннар озуп, ковудеп турар.

Тыва Республиканын найысылалы – Кызыл хоорай. Ол Каа-Хем биле Бии-Хемнин белдиринде турар. Шак оон бистин Улуг-Хем ( Енисей ) эгелээн.

Тыва –бистин торээн чуртувус.Бис кезээде чоргаарланып чоруур бис.

- Тыва кайда туруп турарыл, уруглар?

-Бистин торээн чуртувус Азиянын товунде турар.

Тыва дээрге Россия деп улуг куруненин составында турар республика болур. Ам бо уеде Тыва Россияга каттышканындан бээр 100 чыл ою болуп турар.

-Ынчангаш Олег Сувакпиттин «Россияга алдар» деп шулуун чугаалап берээлинер.

Россияга алдар

Оон чери-

Дип шыпкан тараалан бай.

Оон шолу-

Тиг чок кок дээр адаанда.

Эзир

Эзимнерни эргий кылыйткан.

Чычаан

Шынаа дургаар орукта шуушкан.

Далай суунда

Улуг пароходтар эжинген,

Дагларында

Уран ырлар чангыланган.

Эрге-

Кырган, чалыы чонда бурун ден.

Эртем-

Кыстын, оолдун мурнунда.

Ынаам-

Кучулуг мээн Россиям!

Ырым-

Кузелимден сенээ алдар тутту.

Бирги оореникчи:

Шулук: « Тывам».

Тоолчургу Тывам, Тывам

Тооруктуг анныг менниг,

Доруктурган ишчи чоннуг

Таан чараш тыва черим.

Магаданчыг Тывам Тывам.

Мактаксанчыг хурээленниг

Баажызы чок тывызыксыг

Маадыр чоннуг ынак Тывам.

Байлак Тывам

Бедик даглыг Тывавыска

Белек кылдыр шулуум оргууйн.

Байлак Тывам таан чараш

Барган кижи кайгап ханмас.

Сериин сурлуг Тывавыска

Сеткилимден чоргаараар мен.

Хирним тудуш авам ышкаш

Хемнер, холдер каастап чыдар.

Ыры бистин Тыва. Созу С. Бюрбунуу

Аялгазы улустуу.

Ховен ышкаш хоюг,чымчак дуктуг дээн-дээн,

Холдер ышкаш чалгып, чаптып чыдар, дээн-дээн,

Ковей малы аалга сынмас болган дээн-дээн,

Хоглуг-омак, байлак бистин Тыва, дээн-дээн.

Россия. Зоя Намзырай

Эргеленген ием ышкаш Россиям.

Эртем угаан депшилгенин кавайы сен.

Улуг-Хем дег улуг куштуг,

Найыралдыг

Улус чону чангыс буле болдурган сен

-Ынчангаш класс шагывыстын 1-ги арны моон-биле доозулган.

Ийиги арын.(Тыва чонум)

- Класс шагынын 2-ги арнында тыва чонувус дугайында чугаалажыр бис.

- Тыванын чурттакчылары кымнарыл?

Тыва чон эн-не хундулээчел. Дылдомаа безин чымчак.

- Ынчангаш улегер домакты номчуп, утказын сайгарар бис,уруглар.

Улегер домак. Угаадыг.

Чонун шоодуп болбас. Чоон дазыл быжыг,

Чоорган кааставас. Чон оруу делгем

1-ги оореникчи:

Тыным болган тыва черим турбаан болза,

Тывызыксыг тыва чонум кайын кээрил?

Хорек-чурек хоннун чазап, хей-аът киирер,

Хоомейжинин хоглуг ырын кымнар ырлаар?

2-ги оореникчи:

Тыва чонум хундулээчел,

Дылы безин чымчак, эптиг.

Эрткен-душкен кижилерге

Эжиктери ажык турар.

3-ку оореникчи:

Дуза дилеп келгеннерге холун сунар,

Дуза кадып келгеннерни ору чалаар,

Акы-дунма найыралга шынчы чораан

Арат кижи ажыы-чаны ам-даа хевээр.

Тывалар. К.Сагды

Тывалар деп кымнарыл ол?

Тывызыксыг тоолчургу,

Улуг-Хемнин унун чурттаан

Уран-шевер улус чуве.

Тывалар деп кымнарыл ол?

Дыка эки, хундулээчел,

Оремелиг тараа, быштаан

Оргуп сунар улус чуве.

Ыры: «Бистин Тыва».

Саар малы аалга сынмас болган, дээн-дээн,

Сагган суду саваа ажы, долган дээн-дээн,

Ажы-толу эрес, хоглуг-омак дээн-дээн,

Арат чону хостуг бистин Тыва дээн-дээн.

3-ку арын «Тыва дылым»

Тыва дыл-тыва нациянын чингине дылы, Тыва улустун амыдыралынын бугу-ле адырларынга ажыглап, хереглээр делгем хулээлгелиг дыл. Дыл харылзажырынын чугула аргазы болганда, ол ниитилелдин бугу-ле ажыл – херектеринде ажыглаттынып турар.

Амгы уеде торээн дылывыста ажыглалга таарымча чок состернин нептерээни чажыт эвес. Бо ажыглалга таарымга чок состер бистин литературлуг арыг тыва дылывысты бокталдырып турар.

Шаандан турар ада-огбелеривис торээн дылын аажок хундулеп, бок состер ажыглавас чораан. Бо чуул оларнын культуразынын бедиин, сагыш-сеткилинин байлаан бадыткап турар. Чаа вектин эгези болгаш ындыг бе, школа назылыг оолдар, уругларнын болгаш ортумак болгаш дээди ооредилге черлеринин сургуулдарынын-даа чугаазында хирлиг, дыннаарга кулакка безин эпчок дынналыр состерни ажыглап чанчыгып бар чыдары хомуданчыг. Бо чуну коргузуп турарыл дээрге олар торээн дылын чедир унелевейн, оон амыдыралче улуг-хуузу улуг деп чувени угаан билбейн турарында. Бир эвес чараш дылывыска кара состерни хой ажыглаар болзувусса, суузуннуг, хоюг дылывыс чидер. Ол ынчан кээп ыядып, чаржынарывыска шупту чуул орайтаан боор.

Ынчангаш тыва дылывыс келир уезин бодаар болзувусса, уругларны тыва дылга тураскааткан культурлуг кежээлерже, моорейлерже, эртем практиктиг конференцияларже ургулчу киириштирип, дылывыстын дугайында шуулганнарны эрттирип турар болза, оларнын сонуургалы бедик болур.

Чуу-даа чуве кижинин бодундан, оон долгандыр турар чуулдеринге хамаарылгазындан база бодун хундулеп билиринден хамааржыр. Бир эвес бодун хундулээр кижи болза, бок состерни чугаазындан ажыглавас болур деп санап турар бис.

Дыл домаа чевен, багай состер ажыглаар кижи дээрге-ле, ном номчувас, дылында чингине тыва состерни билбес, культуразы куду деннелде, делегей коруушкуну кызаа кижи-дир. Ынчангаш амдан эгелээш боданып, шугдунуп, боттарынга туннелди ундурер боор деп бодаар кижи-дир мен.

-Ынчангаш багай состер чугаалаар бис бе, уруглар?

-Бистин аравыста ындыг уруглар бе?

Ыдыкшылдыг тыва дылым

Ынай чаштан,улгаткыже

Ырлап,адап оскен дылым.

Торээн ием айыткалы –

Торээн дылым тыва дылым.

Ырда , тоолда кирип турар,

Хулгаазын маадырларнын

Хоюг созун дамчыдары,

Ыдыкшылдыг тыва дылым

Суузуннуг дылывысты,

суттен аккыр эдилээш.

Орус, тыва холуй адаар,

Чоруктарны эвежээдиил.

Хорагай Саая.

Тыва дылын уттуру дег,чидириг чок!

Тыва дылым-мээндылым, чонум дылы,

Тыва дылым -ада-ием торээн дылы.

Тыва дылы-идегелим, ынакшылым!

Тыва дылым- келир уем, изиг тынным!

Торээн дылын билбези дег чидириг чок!

Торел чонун билбези дег турегдел чок!

Байлак, торээн черивистин эртинези,

Буян-кежик айтыкчызы тыва дылым!

Ангырмаа Монгуш.

Тыва дылым, торээн дылым

Тывызыксыг чараш дылым

Тыва дылым ачызында,

Дыка хойну билип чор мен.

Бодувустун дылывысты,

Бокталдырбайн эдилээш.

Ол-бо багай состеривис,

Артывыска октаалынар.

Торээн дылын уттур болза

Торээн иен утканнын ол.

Дылывыска хумагалыг,

Ынак болуп чурттаалынар!

Чимит Монгуш.

Айтырыгларга харыылаар.

- Тыванын тову чуу деп хоорайыл?

- Тыванын президентизинин ады кымыл?

- Тывада кымнар чурттап турарыл?

- Тывада каш хоорай барыл?

- Тыва кайда турарыл?

Кроссворд.

Доора дургаар: 1)Тыванын тову.

Узун дургаар: 1) Тываларнын чуртту.

2) Кижилернин чугаалажыр, харылзажыр чувези.

Ыры: «Бистин Тыва».

Шынаа, шолдер сынмас чылгызындан,дээн-дээн,

Чыраа – саяан шилип, тудуп, мунар дээн – дээн.

Чычыы, торгу хевин солуп кеткен, дээн – дээн

Чечектел – ле байлак бистин Тыва, дээн – дээн.

Туннели.

- Бо класс шагы солун болду бе, уруглар?

Хереглээн литературалар:

1) Матпаадыр.

2) «Сылдысчыгаш» солуну.

3) « Башкы» журналы.