Антропогенные воздействия на природные экосистемы

№ 6-лекция. Жаратылыш экосистемаларына антропогендик таасир этүүлөр

План:

1. Экологиянын өткөндөгү жана учурдагы абалы, келечеги. Рим клубунун докладдары.

2. Экологиялык катастрофа жана экологиялык кризис

3. Техногендик катастрофалар жана табигый кырсыктар

Экологиянын өткөндөгү жана учурдагы абалы, келечеги. Рим клубунун докладдары.

• Экологиялык кризис менен катастрофалар адамзатынын тарыхында, планетабыздын эволюциясында жана анын биосферасында кандайдыр-бир жаңылык болуп эсептелбейт. Палеография менен палеонтология табигый текке ээ болгон көптөгөн глобалдык жана локалдык экологиялык кризис менен катастрофалардын болгондугуна күбө боло алат. Локалдык экологиялык катастрофалар тез-тез болуп турат: вулкандардын жанданышы, токойлордун өрттөнүшү, жер титирөөлөр ж.б. Алардын глобалдык экологиялык катастрофалардан айырмасы, организмдердин түрлөрүнүн толук жок болуп кетпестен, саны менен биомассасынын кайрадан тез калыбына келүүсүндө.

Гавайи. Мауна-Лоа.

Эң чоң вулкандын атылышы.

Япония, Мияги префектурасы, 11 март 2011-ж.

Жер титирөөдөн кийинки көрүнүш (Кейши Наканенин фотосу).

Мурдагы экологиялык катастрофалар жана учурдагы көптөгөн локалдык катастрофалар геофизикалык себептерге ээ болуп келишкен, бирок биосферада тынымсыз жүрүп турган жаратылыш процесстери алардын кесепеттерин тез эле жок кылышат.

АКШ. Оклахомадагы эң чоң өрт. Өрт толугу менен кичинекей калктуу пункту – Лютер шаарчасын каптаган. Бул штаттын борбору - Оклахома-Ситиден 30км аралыкта алыстыкта гана болгон.

Рим клубу

• 1968-жылдын 6-7-апрелинде Римде италиялык экономист, өнөр жайды башкаруу боюнча адис Аурелио Печчеинин демилгеси менен 10 мамлекеттин өкүлү болгон 30 окумуштуудан турган топ чогулган. Бул топко табият таануучулар, математиктер, экономистер, социологдор, окутуучулар, өнөр жай кызматкерлери, мамлекеттик мекемелелердин кызматкерлери кирген. Алар адамзатынын учурдагы жана келечектеги кыйынчылыктарын талкуулоого жолугушкан. Бул уюм “Рим клубу” деп аталган. Мына ошол убакыттан бери “Адамзат кыйынчылыкта” деген жалпы аталыштагы “Рим клубунун докладдары” сериясынын басылмасы чыгып келет (1-тиркеме).
• Рим клубу “Глобалдык проблематика” деген аталыштагы көйгөйлүү маселелер боюнча изилдөөлөрдүн башталышына негиз салган. Дүйнөнүн өнүгүү перспективаларынын прогноздору компьютердик моделдер боюнча түзүлгөн, ал эми алынган жыйынтыктары басылмалардан чыгып, дүйнө жүзү боюнча талкууга алынган.
• Улуу залкар жазуучубуз Чыңгыз Айтматов да убагында Рим клубунун мүчөсү болгон.

Экологиялык катастрофа жана экологиялык кризис

• Жаратылышты сарамжалдуу эмес колдонуу – экологиялык кризистердин жана экологиялык катастрофалардын негизги себеби болот. Экологиялык кризис – бул жаратылыш комплекстеринин тең салмактуулук абалынын калыбына келүү менен өзгөрүшү. Экологиялык кризистин көрүнүштөрүн кээде “бумерангдын эффектиси” деп аташат. Экологиялык кризистердин бир катары белгилүү: адамдар үчүн жыйноочулук жана азыктык ресурстардын салыштырмалуу азайышы, ири омурткалуу жаныбарларга аңчылык кылуунун жогорулашы (50-10 миң жыл илгери), окумуштуулардын ою боюнча, илимий-техникалык революциянын эң жогорку этабына дал келген глобалдык булгануулардын учурдагы кризиси. Адам экологиялык кризис маалында активдүү таасир этүүчү тарап болот. Цивилизациянын тарыхы далилдегендей, экологиялык кризистин артынан коом менен жаратылыштын ортосундагы өз ара мамилелерде революциялык өзгөрүүлөр жүрөт.

• Экологиялык катастрофа – бул табигый аномалия (узакка созулган кургакчылык, массалык жут ж.б.), негизинен адамдын ишмердүүлүгүнүн түз же кыйыр таасир этүүсүнөн пайда болот. Анын натыйжасында, таасир алган жаратылыш процесстери өтө оор экономикалык абалга же белгилүү аймактагы калктын массалык өлүмүнө алып келиши мүмкүн. Ошондой эле техникалык каражаттардын авариясы (атомдук электростанциялардагы, нефть ташыган танкерлердин ж.б.) мында да чөйрөдөгү өзгөрүүлөрдүн натыйжасында жандуу организмдердин массалык кыргынына жана ири экономикалык зыянга алып келет.
• Экологиялык катастрофа кайра калыбына келбей турган кубулуш жана адам жабыркануучу тарапта болот, ал эми экологиялык кризис кайра калыбына келүүчү абал, мында адам активдүү таасир этүүчү тарапта болот. Кеңири түшүнүктө экологиялык катастрофалар – бул биосферанын өнүгүү фазасы, мында жандуу нерселердин сапаттуу жаңылануусу жүрөт, мисалы бир түрлөр жок болуп, жаңысы пайда болот.

• Оксфам ( Oxfam - Oxford Committee for Famine Relief-Оксфордский комитет помощи голодающим , Британиянын Оксфорд ш. 1942-жылы түзүлгөн.) эл аралык кайрымдуулук бирикмесинин изилдөөлөрү 140 мамлекетте жүргүзүлгөн. Изилдөөлөрдүн маалыматына ылайык 1980- жылдан бери климаттык катастрофалар 133-350 чейин өскөн. Изилдөөнүн автору Стив Дженнингстин ою боюнча, бул тенденция климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу. “Бардыгы ачык көрүнүп турат,-дейт ал,- бир катар жакыр мамлекеттерде аба-ырайына байланыштуу кырсыктардын саны өсүүдө жана бул өсүүнү статисканын жакшырышы менен гана түшүндүрүүгө болбойт. Статистикалык маалыматтар климатка байланыштуу катастрофалардын чукул жогорулашын күбөлөндүрүүдө. Климаттын өзгөрүшү табигый кырсыктарды жаратуу менен аларды күчтөндүрүүдө”. Адамзатын акыркы мезгилдерде жер титирөөлөр, бороондор, куюндар, суу ташкындары, ошондой эле түрдүү эпидемиялар басынтууда. Азиянын, африканын, Түштүк Американын ири аймактары кургакчылыктан жабыр тартып, азап чегүүдө, натыйжада ачкачылык күчөөдө.

• Карлсруэ технологиялык институтунун (Германия) окумуштуулары жетектеген жамаат, 1900-2015-ж.ж. аралыгында адамзатына табигый кырсыктардын тийгизген экономикалык чыгымын баалашкан. Изилдөөнүн жыйынтыктарынын маалыматына ылайык экономикалык чыгым жети триллион долларды түзгөн. 1900-2015-ж.ж. аралыгындагы катастрофалардын 40%-суу ташкындарына, 25%-жер титирөөлөргө, 12%-кургакчылыкка, 2%-токойлордогу өрттөргө жана 1%-вулкандардын атылышына туура келет.
• Табигый кырсыктар мүнөзү боюнча, алар болуп жаткан мамлекеттин жайгашуусунан жана убакыттан көз-каранды, мисалы, Улуу Британия көбүнчө суу ташкындарынан жабыр тартса, Чили менен Жаңы Зеландия-жер титирөөлөрдөн, Африка менен Түштүк Америка-кургакчылык менен ыссыктан азап чегет.
• Аба-ырайы акыркы 20 жылда Жер планетасындагы катастрофалардын негизги себеби болууда. Бул жылдар аралыгында табигый кырсыктардын (суу ташкындары, кургакчылык, аномалиялык ыссыктык ж.б.) саны 6457 жеткен, 606 миң адам курман болгон, 4,1млрд. жакыны ден-соолугунан, үй-жайынан ажыраган. Жалпы экономикалык чыгым 1,89 триллион долларды түздү. Окумуштуулар, катастрофалардын бөлөк типтерине салыштырмалуу аба-ырайынын кубулуштарынын күтүүсүздөн кыйратуучу күчтөрү ээ экендигин белгилешет. Көбүнчө суу ташкындары-жогоруда мисал катары келтирилген кырсыктардын жарымынан көбүн түзөт. Бирок бороондор менен тайфундар 242 миң адамдын өмүрүн алган (2008-ж. Мьянмудагы (Бирма) бир циклондун жүрүшүнөн 138 миң адам каза тапкан). Европадагы аномалиялык ысыктыктан 148 миңге жакын адам өлгөн. 2005-2014 ж.ж. аралыгындагы аба-ырайына байланыштуу табигый кырсыктар, 1995-2004-жылдарга салыштырмалуу 14%, ал эми 1985-1994-жылдарга салыштырмалуу 90% көбүрөөк болгон.