Антоним жөнүндө түшүнүк

Антонимдер (байыркы грекче ἀντι- префикси карама-каршы маанини билдирет + ὄνυμα [1] – «ат») – сөздүн бир эле бөлүгүндөгү, тыбышы жана орфографиясы боюнча айырмаланган, лексикалык маанисине түз карама-каршы келген сөздөр, Антонимдерди жаратылышынан, табиятынан карама-каршы жана сапаты боюнча карама-каршы сөздер деп белуүгө болот: чон - cичне, амуу - mam туу, чоң - майда, караңгы - жарык, жакшы - жа ман, катуу - с улсшак, кир - таза ж.б. Антонимдер маанисине карай толук, толук эмес, контексттик болуп бөлүнөт. Толук антонимдер сино нимдер сыяктуу эле маанилери бирине бири толугу менен карама-каршылаша алат. Мындай антонимдер ге келди - кетти, йде - томон, чок - кичине, ак - кара сыяктуулар кирет. Б.а., маанилик жактан толу гу менен бирине бири карама-каршылашат. Толук эмес антонимдер дегенде бир түгөйү экинчи тугойуно толугу менен каршылаша албастан, бирде каршылашып, бирде каршылаша албайт. Мындай түрүнө ысык - жылуу, узун - орто бойлуу жакшы начар (жаман эмес, бир аз начарыраак), чонкесек (майда эмес), титтуу даамдуу (ачуу эмес) ж.б.

Контексттик антонимдер оз алдынча турганда карама-каршылаша албастан, контекстте гана анто нимдешет. Алардын бир түгөйү же экөө тен отмо маа Ниде туруп, корком сөз каражаты катары колдону лат: Буга окшогон суу томаяк жетим эмес, нанды анана деп жургон эркелер да окубай журет. Кандай укмуш ээ, бийиктиги канчалык! Досберген, берн карачы, тетиги этекте когергон кайсы айыл? (Ч. А.) Антонимдердин ичинен омонимге да, полисемия га окшошураак түрү – энантиосемия. Ал кыймыл аракеттин, көрүнүштүн кайсы бир окшоштугу юн ча полисемияга, ар башка маани бериши боюнча омо нимге, маанилеринин карама-каршылыгы боюнча ан тоним болуп, тилдик каражаттардын, контексттин жардамы менен айкындалат. Тактап айтканда, бир эле сөздүн карама-каршы мааниси болуп эсептелет. Мисалы: кооле деген сөздү алсак, казанды көөлөсө, казан тазаланат, кийим көөлөнсө булганат. Чыгуу деген сөздү алсак, уйго чыгуу жана үйдөн чы гуу маанисинде чыгыш жана барыш жөндөмөлөрүнүн мүчөлөрү антонимдештирет. Антонимдердин көрком каражат катары колдо нулуучу түрү – оксюморон. Ал карама-каршы маани деги создерден турган атайын стилдик фигура болуп саналат: Үш сөм ысык үйдө суук созден. Жүрөгүм жылып кетти кышкы түндөн. (Ф. А.) Тилдүү дудук, көздүү сокур, колдогу куш ж.б. Антонимдер морфологиялык жол менен луу жана -сыз (-бей префикси) мүчөлөрү аркылуу жасалат: ый мандуу ыймансыз, кийимдуу – кийимсиз туура натуура ж.б.