Алишер Навои Адилеттүүлүктүн акыны болгон

АЛИШЕР НАВОИ

(1441-1501)

Алишер Навоинин өз аты Низамиддин Мир Алишер. Ал 1441-жылы 9-февралда Хорасан мамлекетинин борбор шаары Гератта тектүү, ак сөөк үй-бүлөдө жарык дүйнөгө келген.

Алишер Навои - түрк тилдүү элдердин акыны, философу, мамлекеттик ишмери. Ал ѳзүнүн чыгармаларын чагатай тилинде “Навои” деген ат менен жарыкка чыгарган жана да акын катары бул тилдин ѳнүгүп ѳсүүсүнѳ зор таасирин тийгизген. Навои каймана атынын түшүндүрмѳсү – “музыкалуу” дегенди түшүндүрүп, наво – “музыка” сѳзүнѳн алынган. “Фани” деген каймана ат менен фарс тилинде чыгармаларын жазган. “Фани” сѳзүнүн түшүндүрмѳсү “опасыз” дегенди түшүндүрѳт. Акын 3000ден ашуу казалдарды (лииркалык ырларды) жазып, алардын баары жыйнактарга, т.а. дивандарга топтолгон.

Адам баласынын жашоо тарыхы менен Алишер Навоинин чыгармачылыгы да замандаш, жолдош. Мындан беш кылым мурда жаралганына карабай, Навоинин чыгармалары азыркы мезгилдин, тагыраагы бүгүнкү күндө да адамзатты ойлондурган суроолорго жооп берет.

Анын чыгармаларынан кечээгинин, бүгүнкүнүн жана келечектин татаал маселелерине жооп таба алабыз.

Навоинин чыгармаларында адамга таандык ой-сезимдин баары кенен чагылдырылган. Дүйнөлүк адабиятта өз ордун татыктуу ээлеген Навои келечекти көрө билген даанышмандыгы, көрөгөчтүгү менен өзгөчө айырмаланган.

Бул ыр саптарында түбөлүк жыргал жашоонун жок экени айтылат. Түбөлүк бакытка бөлөнгөн киши да дүйнөдө жок, демек, ал тууралуу кыялдануунун да кажети жок. Эгер андай жыргалчылык бир эле жолу келсе, анын артында жүз жылдык муң бар.

Ким көргөн түбөлүк жыргалды,

Түбөлүк жыргалга ким баткан?

Бир жолу бактылуу болгондор,

Артынан жүз жылдык муң тапкан.

Адамгерчилик, жакшылык кылуу тууралуу темаларга кенен кайрылат. Бирөөгө жамандык кылган киши жазасыз калбастыгы, дегеле адилеттүүлүк жөнүндө өтө көп сөз кылган. “Фархад менен Ширин” чыгармасында да дал ошол маанидегибейт бар:

Жаман ишке барчу болсо кимде ким,

Турмуш аны эки эсе жазалайт.

Алишер Навои өзүнүн чыгармаларында өмүр, үмүт жөнүндөгү асыл ойлорун да ортого салат.

Өмүрдүн кадыры жок,

Теңирим, өзүң билесиң.

Эл билет, пендең билет,

Өкүмдү өзүң берериң.

Дербиш катары аяктаган өмүр.

Алишер Навои 1501-жылы 3-январда узакка созулган оорудан улам бул дүйнө менен кош айтышат. Жашоосунун аягында көпчүлүктөн узак жерде дербиш катары өмүр сүргөн. Анын китептери ондогон тилге которулуп, дүйнөдөгү эң чоң китепканаларда сакталса, эстелиги Ташкент, Москва, Баку, Шанхай, Вашингтон жана башка шаарларда тургузулган.