Aldegid va ketonlar

Mavzu: Aldegidlar

• Reja:

1.Umumiy tasnif

2.Nomlanishi va izomeriyasi

3.Olinish usullari

4.Fizik va kimyoviy xossalari

5.Ayrim vakillari va ishlatilishi.

C=O guruhi ishtirok etadigan birikmalarga aldegid va deyiladi. Agar karbonil guruhi kamida bitta vodorod bilan bog’langan bo’lsa aldegidlar deyiladi. Aldegidlar to’yingan va to’yinmagan bo’lishlari mumkin. Bundan tashqari aldegidlar ochiq zanjirli va halqasimon (aromatik) gruhlarga bo’linadi. " width="640"

Tuzilishida karbonil C=O guruhi ishtirok etadigan birikmalarga aldegid va deyiladi. Agar karbonil guruhi kamida bitta vodorod bilan bog’langan bo’lsa aldegidlar deyiladi. Aldegidlar to’yingan va to’yinmagan bo’lishlari mumkin. Bundan tashqari aldegidlar ochiq zanjirli va halqasimon (aromatik) gruhlarga bo’linadi.

To’yingan aldegidlar To’yingan aldegidlarning umumiy formulasi C n H 2n O bilan ifodalanadi. Dastlab aldegidlarning izomeriyasi va nomlanishi bilan tanishib chiqamiz. Aldegidlarning gomologik qatori chumoli aldegidi bilan boshlanadi. Emperik nomenklatura bilan nomlashda aldegidning nomi ularga mos keladigan kislota nomidan olinadi. Sistematik nomenklatura bo’yicha nomlashda aldegidlarning nomi tegishli to’yingan uglevodorodlar nomi oxiriga – al qo’shimchasi qo’shib hosil qilinadi. Uglevodorod radikallarining nomi va holati raqamlar bilan ko’rastiladi. Aldegidlarni ratsional nomenklatura bo’yicha nomlashda sirka aldegidi asos qilib olinadi, qolgan aldegidlar uning hosilasi deb qaraladi.

. Olinish usullari. Aldegidlarni olishning bir necha usullari ishlab chiqilgan. 1. Birlamchi spirtlarni oksidlash yoki ulardan vodorodni tortib olish natijasida aldegidlar hosil bo’ladi

. Atsetilenga suv birikishi natijasida aldegid, hosil bo’ladi. Jarayon kadmiy, kalsiy, fosfat katalizatori ishtirokida, 360-4200C haroratda olib boriladi.

3. Aldegidlar kislotalar va ularning aralashmasini 400-450C va Th, Mn, CuO, ZnO ishtirokida pirolizga uchratib olinishi mumkin.

4. Texnikada aldegidlar etilen uglevodorodlariga CO2 va H2 biriktirib (oksosintez) olinadi.

Bu jarayon 100-2000C va 100-200 atm. bosimida C(CO)8, N(CO)8 katalizatorlari ishtirokida olib boriladi.

Hozirgi vaqtda sirka aldegid etilenni katalizator ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlab olinadi. Katalizator sifatida PdCl2 ishlatiladi.

1. oksid metanolni oksidlab formal degidga aylantiradi.

2. Spirtlarni katalitik degidrogenlash yo’li bilan ham aldegidga aylantirish mumkin.

+

3. To’yingan uglevadarodlarni digslogenli hosilalarini olish mumkin.

Agar gologen atomlari germinal joylashgan digologenli hosilalar ishqorning senoli eritmasi bilan qaytarilsa aldegid h/a bo’ladi.

- -

4. ni havo kislarodi bilan oksidlash natijasida olinadi

+O.

5.Etikenni havo kislarodi bilan oksidlab olinadi.

+O -

6. Karbonad kislatalarni Ca li tuzlarini quruq haydash orqali olinadi.

-

H- - Ca C

7.Kislatalarni qaytarib olinadi

- +- +O

8. To’yinmagan aldegidlarni gidrogenlab olinadi.

=CH- -

9. C ga suv ta’sir ettirib olinsa

C+ H- +

10. Ketonlarni gidrolizlab olinadi

- -HOH - + OH

11.Gulikoza bijg’itib olinadi

--+-+C

12. t oksikislatalarni ishtirokida qizdirib olinadi

--COOH-+HCOOH

13. Etilen uglevadarodlarini ozonlash orqali olinadi

-CH=CH-+ - --+O

-+--+

14. Kislota xlorangidlarini bilan qaytarib olinadi

-+ -+HCl

15. To’yingan uglevadarodlarni galolenli hosilalarini gidrolizlab olinadi

-+HOH - +2HCl

16. To’yinmagan oddiy efirlarni gidrolizlab olinadi

-O-CH=C+O+O OH+-

17. Epoksidlardan olish

--

18. Aldegidli gidrazonlarni gidrolizlab olinadi.

-+ - +N-NH -

. CHumoli aldegidi o’tkir xidli gaz, -210 C da qaynaydi. Boshqa aldegdlar suyuq, suvda yaxshi eriydi. To’g’ri zanjir hosil qilib tuzilgan aldegidlar izomerlariga qaraganda yuqori haroratda qaynaydi. Aldegidlar tegishli spirtlarga nisbatan past haroratda qaynaydilar, chunki ular vodorod bog’lanish hosil qilib tuzilgan ularning dipol momentlari 2,7 D dan yuqori

Kimyoviy xossa. 1.Oksidlanish reaksiyalari. Aldegidlar oson oksidlanib tegishli karbon kislotlarni hosil qiladilar:

2. Aldegidlar kumush oksidini ammiakdagi eritmasi bilan qo’shib qizdirilsa, kumush idish devorida «ko’zgu» hosil qiladi. Bu reaksiya «kumush ko’zgu» reaksiyasi nomi bilan mashxur va aldegidlarni sifat jihatdan aniqlashda ishlatiladi.

3. Aldegidlar spirtlar bilan yarim atsetal va atsetallarni hosil qiladilar. Atsetal hosil bo’lish jarayoni meneral kislotalar ishtirokida boradi:

4. Kondensatlanish reaksiyalari. Aldegdilar kuchsiz asosli muhitda o’zaro birikib, aldegid spirtlar – aldollarni hosil qiladilar. Bu reaksiyaga karbonil guruhiga nisbatan  -holatda joylashgan uglerodda kamida bitta vodorodi bo’lgan aldegidlar kirisha oladilar, masalan:

5. Polmerlanish reaksiyasi. Polimerlanish reaksiyalari aldegidlar uchun xos bo’lib, kislotalar ishtirokida sodir bo’ladi:

1.Svetafor reaksiyasi

H- +Cu H -+2CuOH +

2.Vadarod bilan birikib spirt hosil qilinqdi.

H-+ COH

3.Amiak bilan kirishadi.

6HCOH+4N +6O

4.Natiri sulfit ta’siri

H +NaHS H- -SNa

5.Sianid kislata bilan ta’siri

H- +HCN H-

6. Kannitsaro Tishchenko reaksiyasi

2+COH+H-

7.PC bilan ta’sirlashadi.

H-+P H-CHC+POC

8.Gidroksilamin ta’siri

H- + H-+ O

9. Ishqorlar bilan ta’sirlashadi.

H- + KOH + H- H-COOK+COH

Spirt bilan reaksiyaga kirishadi.

C- + C C-

C=C=0

10.Galelenlar ta’siri

C-+CC CHC- CC

11. Sirka aldegidi trimerlanadi

C-

C C

12. Prints Reaksiyasi

C=-C+

13.H-+C- COOH C-- COOH+O

15. Yonadi.

HCOH + C + O

Ayrim vakillari . Chumoli aldegid (formaldegid) –o’tkir xidli -210C da qaynaydi. Kuchli zahar. Suvda 40% gacha eriydi. Suvdagi eritmasi formalin deb ataladi. Sanoatda metanolni chala oksidlab (degidrirlab) olinadi:

Fenol – formaldegid smolalar, urotropin, karbamid – formaldegidli smolalar, portlovchi moddalar, izopren olishda ishlatiladi.

Sirka aldegid +210C da qaynaydigan, o’tkir xidli suyuqlik, suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Sanoatda atsetilendan va etilendan olinadi. Sirka kislota, turli smolalar, xloral va boshqalar olishda ishlatiladi.

Adabiyotlar: 1. A.B.Aloviddinov, M.G.Ismatullayeva, N.A.Xolmurodov “Organik kimyo” Toshkent 2005 2. A.Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent 2005 3.Internet ma’lumotlar.