Advantages of using technological equipment in improving the quality of education

fakultet dekani X.M.Yusupova

''___''________2023-yil

TARIX FAKULTETI

60220300 — TARIX (MAMLAKATLAR VA YO’NALISHLAR BO’YICHA)

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

AKRAMOV HAMDAM

“JAHON TARIXI” fanidan

Mavzu: “Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari”

Himoyaga tavsiya etilsin

Kafedra mudiri: M.O.Koraboyev

''___''________2023-yil

Ilmiy rahbar: Azamat Sharipov

Talaba: Akramov Hamdam

Тoshkent – 2023

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………4

I BOB. ARABLAR TARIXIDA UCH DAVR. ISLOM DINI PAYDO BO’LMASIDAN ILGARI ARABISTON……………………………….…….6-7

1.1 Umaviylar xalifaligi.……………………………………………………….. 7-16

1.2 Xalifaliklar……………………..….……………………………….............17-20

II BOB. XALIFALIKLARNING PARCHALANIB KETISHI…………...22-23

2.1 Arab feodalizmi……………………………………………………………23-27

2.2 Arab san’ati va madaniyati………………………….….………………..…28-29

XULOSA…………………………………..….……………………..………..30-32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…..……………………………………33

KIRISH

Kurs ishining dolzarbligi: Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari o’rganish uchun asosiy manbalar Jahon tarixi kitobida O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014. Franklar qirolligi mavzusida yoritilgan. Bu Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari ko’p yillik tarixga ega va tarixda o’chmas iz qoldirgan.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari tarixini o’rganishdan iborat. Maqsad quyidagi vazifalarda ko'rsatilgan:

• Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari

• Xalifaliklarning parchalanishi

• Arab san’ati va madaniyati

Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va mohiyati, O‘.Salimovning "Jahon tarixi" kitobida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari mazkur kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Xususan: V.Q.Furayev<sup>1</sup>, M.Lafasov<sup>23</sup>, E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov<sup>4</sup>, S.B.Djabborovna<sup>5</sup>, X.Qichqilov, M.Fayzullayeva<sup>6</sup>, Q.Najmiddinov<sup>7</sup> asarlari va kitoblari asosiy o’rin tutadi. Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida yozilgan jahon tarixining yangi davri bo`yicha bir qator darslik va o`quv qo`llanmalar tub ma’nodagi asos vazifasini o’taydi.

Kurs ishining obyekti: sifatida muqaddas Arab davlatlari tanlab olingan.

Kurs ishining predmetini: jahon tarixining eng yangi davriga xususan Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari, ularning salbiy oqibatlar tashkil qiladi.

Kurs ishining tuzulishi: Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar ro'yxatidan iborat.

KIRISH

Dastlabki xalifalar davrida Arab xalifaligi (632 — 1258) — Arabiston yarim oroli, Yaqin va Oʻrta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini oʻz ichiga olgan saltanat.

VII — VIII asrlarda tashkil topgan. Arab Xalifaligi asoschisi paygʻambar Muhammad sollallohu alayhi vasallamning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr Siddiqdir. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 630-715 yillar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan „Xulafoi Roshidin“ („Toʻgʻri yoʻldan boruvchi xalifalar“) va umaviylar zamonida fath etildi. Xalifa Umar ibn Xattob davrida (634-644-yillar) kuchli markazlashgan davlat va jangovar armiya tashkil topadi. Koʻp sonli arab qoʻshinlari oʻz zarbalarini Vizantiya va Eronga qarshi yoʻnaltiradilar. Bir necha oʻn yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, Misr va butun Shimoliy Afrikani istilo qiladilar. Arablar Vizantiyaga kuchli zarba beradilar. Jangari arablar gʻarbga va sharqqa tomon tobora ichkarilab boradilar. Arablar armiyasining asosiy zarbdor kuchini otliq qoʻshinlar tashkil qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi yarmi mobaynida ulkan davlat — Arab xalifaligi tashkil topadi. Damashq shahri uning poytaxtiga aylanadi. Lekin Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar. Ichki ixtiloflar taʼsiri ostida Arab xalifaligi VIII asrning oxirlaridan boshlab mayda-mayda qismlarga parchalanib keta boshladi: 788-yilda Magʻribning gʻarbiy qismida (hozirgi Marokash) idrisiylar (788 — 985), uning sharqiy qismida (hozirgi Tunis) agʻlabiylar sulolasi (800 — 909) hukmronligi oʻrnatildi.

Xuroson va Movarounnahrda esa IX asrning 20-yillaridan boshlab mahalliy sulolalar: tohiriylar (821 — 873), safforiylar (873 — 900) va somoniylar (865 — 999) bosh koʻtarib chiqdilar. Ular Arab xalifaligiga nomigagina tobe boʻlib, aslida mustaqil hukmdor edilar. Arab xalifalariga 945-yilda boshlab shialikka eʼtiqod qiluvchi Eron buvayhiylari hukm oʻtkaza boshladilar. Buvayhiylar Bagʻdod va butun Iroq hududlarini nazoratga olib, xalifani nomiga hukmdor qilib qoldirdilar. 1055-yilda saljuqiy turklar sultoni Toʻgʻrulbek buvayhiylarga zarba berib, Bagʻdodni egallaydi. Saljuqiylar abbosiy xalifalarni avvalgi mavqesiga qaytaradilar, lekin amalda ular turklarga tobe etiladi. XII asr boshlarida Saljuqiylarning zaiflashuvi abbosiy xalifalarni nisbatan erkin hukmdorga aylantiradi. Xorazmshoh Takash (1172-1200) ning 1194-yilda Iroqdagi saljuqiylarga bergan zarbasi abbosiylarni saljuqiylardan tamomila mustaqil qiladi. Xalifa an-Nosir davrida Takashning vorisi Muhammad Xorazmshoh bilan ziddiyatlar vujudga keladi, ammo Xorazmshohning 1217-yilgi Bagʻdod yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi, xalifalik mustaqilligini asrab qoladi. Arab xalifaligi 1258-yilda moʻgʻullar tarafidan tugatildi.

I BOB. ARABLAR TARIXIDA UCH DAVR. ISLOM DINI PAYDO BO’LMASIDAN ILGARI ARABISTON

1. Umaviylar xalifaligi

Arablar tarixidagi uch davr. Arablar tarixi odatda uch davrga:

1) Makka-Madyna davriga — Islom dini paydo bo’lmas-dan ilgarigi Arabiston va islom dinining paydo bo’lish davriga (VI—VII asrlar);

2) Damashq (Suriya) davriga —Uma-viylar dinastiyasining idora qilish davriga

(661—750) va

3) Bag’dod (Eron — Mesopotamiya) davriga — Abbosyylar dinastiyasining idora qilish davriga (750—1055) bo’linadi; Abbosyylar dinastiyasining idora qilish davri xalifaliklarning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi.

Arab xalifaligining turli siyosiy markazlari bilan 6OR« liq bo’lgan bu uchta xronologik davriga arab feodalizmining rivojlanishi ham asosan muvofiq keladi. Birinchi davrda arab jamiyatida feodallashuv protsessi endi boshlanayotganligi namoyon bo’ladi. Ikkinchi va xususan, uchinchi davrda evropa feodalizmidan jiddiy farq qiluvchi bir qancha tomonlari bo’lgan arab feodalizmining xarakterli xususiyatlari tarkib topdi.

Territoriya jihatidan Evropaning’ to’rtdan bir qismiga teng keladi-gan juda katta yarim orol bo’lmish Arabiston yarim orolining ko’p qismi suvsiz cho’l va sahrolardan iboratdir, ammo dehqonchilik qilish mumkin bo’lgan eri ozginadir. Shuning uchun Arabiston aholisining ozchilik qismigyna o’troq hayot kechirar va dehqonchilik bilan shug’ullanar edi. Arablarning ko’pchiligi esa ko’chmanchi — badaviylardan iborat bo’lib, qo’y, echki va tuya boqar edi.

Arabistonning dehqonchilik uchun eng qulay bo’lgan o’lk'asi janubi-g’arbiy oblast—Yaman yoki «baxtli Arabiston» bo’lib, bu erda qadim zamonlardayoq muttasil ravishda biri-nyng o’rnini ikkinchisi olib kelgan bir necha yirik quldorlik davlati bor edi. Hijozning (yarim orolning Qizil dengiz bo’y-lab cho’zilib ketgan kambar qismining) esa faqat ayrim voha-laridagina dehqonchilik qilish mumkin edi. Yarim orolning eng katta qismi —Najd— su'g’oriladigan erlari juda kam bo’lgan g’oyat katta yassi tog’likdan iborat bir joy bo’lib, faqat chorva-chilik uchungina yarar edi. VI—VII asrlardagi arablarning ijtimoiy tuzumida hali urug’chilik belgilari kuchli edi. Arablar — ko’chmanchi (badaviy) arablar ham, o’troq arablar ham—juda ko’p urug’ va qabilalar-ga bo’lingan edi. Xun olish bor edi. Urug’miig boyroq a‘zolari qurbsizroq qarindoshlariga iqtisodiy jihatdan yordam berishi lozim edi. Har bir qabilaning o’z diniy marosimi bor edi. Qabila va urug’larning boshida shayx va saidlar turib, hoki-miyat faqat shularning qo’lida edi. Biroq urug’chilik tuzumi-ning emirilish alomatlari ro’y bera boshlagan edi.

Urug’ qabila zodagonlari eng yaxshi yaylovlarni va dehqonchilik uchun yaroqli uchastkalarni — vohalarni (bunday uchastkalarning o’zi oz edi) o’z qo’liga kirgizib olmoqda edilar. Zodagon oilalari-niig ko’pdan-ko’p mollari, shuningdek, qullari bo’lar edi. SHayx va saidlar shu oilalardan chiqar edi. Urushda qo’lga kiritilgan o’ljalarning eng ko’p qismi bularga ajratilar edi. Arablarda urug’-qabila zodagonlaridan tashqari, ya‘ni qabila-urug’ bosh-liqlari va oqsoqollaridan tashqari, yana shaharli savdogar-sudxo’rlardan iborat boshqa bir yuqori tabaqa ham avj olib bordi, bu tabaqa ham muayyan bir qabila va uruqqa kirgan bo’lib, odatda badaviy qabilalarning boshliqlari bilan qat-tiq bog’langan edi. Urta dengizdan Hindistonga boradigan mu-him savdo yo’li qadimdan Arabistondan o’tar edi. Hijoz orqa-li shimoldan janubga katta savdo yo’li o’tar edi. SHu _gsavdo yo’lida ilk vaqtlardayoq katta-katta savdo punktlari, akka, YAtrib va boshqalar vujudga keldi. Makka shahri ayniqsa katta ahamiyatga ega edi. Arablar o’rtasida juda dong’i ketgan ibodatxona bo’lmish Ka‘ba va undagi muqaddas qora tosh (haja-ri asvad) shu Makkada edi. Makkada shu Qa‘ba atrofida har yili katta yarmarka bo’lib turar edi. Makkaning savdogar-sud-xo’rlardan iborat bo’lgan yuqori tabaqasi savdodan katta-katta foyda ko’rar edi. Ular qullarni ekspluatatsiya qilish va qul olib srtish bilan ham shug’ullanar edilar. SHahardagi mayda hunarmandlar ham shu savdogar-sudxo’rlardan hamma vaqt qarz-dor bo’lib, iqtisodiy jihatdan ularga qaram edi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

VI asrning oxiri — VII asrning boshlarida arablar qattiq iqtisodiy va sotsial krizisga uchradi. YArim orolning aholisi ko’payib,_s er etishmay qoldi. Oddiy arablar uchun ham katta madad bo’lib kelgan karvon savdosi ham tushkunlikka uchradi. VI asrda eronlar bilan habashlar o’rtasida bo’lgan va uzoq-uzoq vaqt davom etgan urushlar natijasida YAman deyarli bu-tunla'y xarob va vayron bo’ldi. SHimoldan janubga va janub-dan shimolga tovar olib borish juda ham kamayib ketdi.

Zroniylar Hindistonga boradigan va o’zlari uchun foydali bo’lgan boshqa bir yo’lga, ya‘ni Tigr (Dajla) va Evfrat (Frot) daryolari bo’ylab Fors qo’ltig’iga boradigan yo’lga homiyliy qilardilar.

Ana shunday sharoitda arablarda sinflarning tashkil to-pish protsessi tezlashib ketdi. Arab shaharlaridagi aholining quyi tabaqalari o’z ahvolidan norozi edi, ular sudxo’r boylar-ga nafratlanib qarar edi, bu norozilikni va nafratlanib qarashni dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi o’troq qabilalarda-gi va chorvachilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi qabilalardagi oddiy omma ham quvvatladi, bu qabilalar ham erga muhtoj edi va o’z urug’-qabilasidagi feodallasha boshlagan zodagon-lardan jabr-zulm ko’rmoqda edi.

Arab xalq ommasining ijtimoiy noroziligi ideologiya tar-zida, yangi din — islom dinining vujudga kelishida ifoda-landi.

Islom dinining paydo bo’lishi. Muhammad va uning jamoasi. Muhammad (570— 632) quraysh qabilasiga mansub bo’lgan va kambag’allashgan xonadondan chiqqan edi, bu qabila Makkada hukmron qabila edi. Muhammad dastlab cho’pon bo’lib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orqasida savdogar bo’lib olgan. Lekin uning sudxo’rlikka ilgaridan yomon ko’z bilan qarab kelishi uning demokratik elementlar bilan yaqinlashuviga sa-bab bo’ldi. Muhammad din targ’ibotchisi («payg’ambar») sifa-tida 610 yillarda maydonga chiqdi. Sudxo’rlikni qoralashdan tashqari, u har bir kiщidan kambag’allarga yordam berishni, o’z daromadining o’ndan bir qismini kambag’allarni boqish uchun ajratishni talab qildi. SHu bilan birga urug’lar o’rtasidagi o’zaro urush-janjallarni to’xtatishni ham talab qildi, urug’larning bir-biridan qasos olishiga, urug’ va qabilalarning tor qon-qardoshlik doirasida biqinib yotishiga qarshi chiqdi.

Arab jamiyatining bundan buyoqdagi rivojlanishiga g’ov bo’lib qolgan urug’chilik tuzumining tor doirasiga qarshi olib boril-gan bu kurash Muhammadning ko’p xudolikdan qaytib, bitta xudoga — ollohga sig’inish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi (islom dinining «Loiloha illalloh, Muhammadar rasululloh» degan asosiy formulasi — «xudo — bir, Muham-mad — uning payg’ambari», demakdir). Olloh—quraysh sabila-sidagi bosh xudoning nomi bo’lib, Muhammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mo’min musulmonlar «ollohning haqiqiy payg’ambariga» (Muhammad o’zini shunday deb e‘lon qilgan edi) so’zsiz itoat qilishlari kerak edi. YAhudiy va xristian dini (bu dindagilar o’щa vaqtda Makkaning o’zida ham ko’p edi) yangi dinga ta‘sir etgan bo’lib, bu ta‘sir Muhammadning ta‘limoti-da juda ravshan aks etdi. Islom dini Muso bilan Isoni Mu-hammaddan oldingi payg’ambarlar deb tanidi. YAhudiylar va xristianlar singari musulmonlar ham Quddusni muqaddas sha-har deb hisoblar edilar. Doimo juma kunlari bayram qili-nishi yahudiylar va xristianlardagi shanba va yakshanba kun-lariga muvofiq kelar edi. '

Muhammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy qoidasida, ya‘ni: 1) bitta xudoga — ollohga ishonish,

2) har kuni albatta besh vaqt namozni tark qilmaslik,

3) yilda bir marta ramazon oyida ro’za tutish,

4) zakot (kambag’allarga ushur) berish va

5) haj qilishdan iborat besh farzida hech qanday sotsial reforma yo’h edi.

Muhammad qullikni qonuniy deb hisobladi, ko’p xotin olishga fatvo berdi, savdoga va xususiy mulkchilikka homiylik qildi. SHu bilan birga yangi din dast-labki vaqtlarda xalq ommasining kayfiyati bilan hisobla-shishga har holda majbur bo’ldi. Zakotning farz qilib qo’yili-shi va sudxo’rlikning birmuncha cheklanishi buning yorqin dali-lidir.

Dastlabki vatstlarda Makkadagi quraysh aristokratiyasi Muhammadga juda ham dushmanlik ko’zi bilan qaradi. Muhammad Makkaning azaldan beri davom etib kelayotgan urf-odat-larining ildiziga bolta urayotgandek, Ka‘baning ahamiyatini gumon ostida .holdirayotgandek tuyulgan edi. Qurayshlar «pay-g’ambarning» o’zini va uning barcha muridlarini o’ldirmoqchi bo’lyshdi. Muhammad Makkadan qo’shni YAtrib shahriga qochib ketishga majbur bo’ldi; YAtrib o’sha vaqtda Makka bilan raqo-bat qilar edi. Bu voqea eramizning 622 yilida yuz berdi.

Muhammadning YAtribga qochyshi (arabchasiga «hijrat») islom tarixida bir era bo’lib, musulmonlar o’z yil hisobini mana shu eradan boshladi. SHundan keyin YAtrib shahri Madinatun-Nabi, ya‘ni «payg’ambar shahri» deb atala boshladi. Madinada Muhammad mo’minlar — «Olloh bandalari»ning katta jamoasi-ni tuzdi («islom» degan so’z «banda» demakdir). Madinadalik davrida ham Muhammad bilan Makka o’rtasida iihoyatda dushmanlik munosabati davom etdi. Madinaga hamda ittifoqchi badaviy qabilalarga suyanib turib, payg’ambar

Muhammad qurol kuchi bilan makkaliklarni o’z hokimiyatiga bo’ysundirdi. Makka aristokratiyasi axir-oqibatda yon berishga majbur bo’ldi. Makka aristokratiyasi islom dinini va

Muhammadning e‘tiborini tan oldi. Lekin Muhammad ham Makkaning liniy ustunligini, Ka‘baning va undagi qora toshning muqaddasligini e‘tirof etib, har bir musulmon Makkaga haj qilishi shart, deb e‘lon qilishga majbur bo’ldi. Bu bilan Muhammadning yangi diniy tashkiloti quraysh zodagonlarining siyoeiy ta‘sirini ham tan oldi. Haqiqatda, arablarda turli arab qabilalarini bitta qilib birlashtirgan davlat dini teokratik form-ada tashkil topa boshladi. Makka zodagonlari va badaviy qabilalarning boshliqlari bu yangi davlatda o’zlarining hukmronlik mavqeini kengroq, umum Arabiston doirasida mustahkamlab olish imko-niga ega bo’ldi. Muhammad vafot etgandan keyin, oradan ko’p o’tmay, islom bayrog’i ostiga birlashgan arab qabilalari Arabiston yarim orolidan tashqariga chiqib, Vizantiya, Eron erla-rini istilo qila boshladi.

Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari. Muhammadning eng yaqin vorislari— xalifalar— arab harbiy jamoasining saylab qo’yiladigan boshliqlari

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

bo’lib, ular diniy, harbiy va grajdan hokimiyatni o’z qo’llariga olgan edilar. Ularning qarorgohi Madina shahri edi.

Bu xalifalar chiqib kelishlari jihatidan Muhammadaing yo qarindoshlari yoki yaqin do’stlari edi. 632—661 yillar davrida birin-ketin Abubakr, Umar, Usmon va Ali idora qildi. Bular ichida ikkinchi xalifaning — Umarning (634—644) idora davri juda katta ahamiyatga ega bo’ldi Xuddi shu Umar zamonida arablar Suriyani, Falastinni, Misrni, Eronni bosib oldilar. Arablar bu davrda bir qancha ajoyib g’alabalarni qo’lga ki-ritdi. Ular Suriyada (636 y.) YOrmiq daryosi bo’yida Quddus yonida (638 y.) vizantiyaliklarni, Qadisiya (637 y.) va Nexavan (642 y.) shaharlari yonida, qadimiy Ekbatanlar yaqinida eron-liklarni tor-mor keltirdi. Arablarning g’alaba qozonishiga shu narsa katta yordam berdiki, o’sha vaqtda har ikkala katta davlat — Vizantiya ham, Eron ham bir-biri bilan uzoq urush 'qilib, holdan ketgan.edi, bu ikkala mamlakatning ham o’z ichida keskin sotsial ziddiyatlar hukm surar edi. Arablar esa harbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. Ularning asosiy om-masi erkin kishilardan iborat bo’lib, bular urug’chilik aloqa-larini ma‘lum darajada saqlab qolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umumarab siyoeiy .tashkilotiga birlashgan edi.

Ko’chmanchi badaviy qabilalar birinchi darajali engil suvoriylar bilai dong chiqardi, ular o’zlarining shiddatlili-gi bilan dushmanning piyoda askarini dahshatga solar va uning beso’naqay otliq qismlari ustiga zo’r muvaffaqiyat bilan bostirib kelar edi. Arablar birlashtiruvchi mafkuralarini bay-roq qilib chiqardilar. Er va boshqa xil o’ljalar uchun olib borilayotgan urushga «Olloh yo’lidagi» muqaddas urush tuey be-rar, bunga arablar juda qiziqardi.

Arablarning Vizantiya va Eron bilan bo’lgan dastlabki to’q-nashishlaridayoq katta muvaffaqiyatlarga erishuvi ularni ruh-lantirib, yangi istilolar qilishga niqtadi. Suriya, Misr va boshqa mamlakatlardagi ezilgan ommaning^bir qismi arablar-ga diniy zulmdan, krepostnoylik jabr-jafosi va moliyaviy zulmdan qutqazuvchilar deb qaradi. Arablar o’z istilolarida odatda asosan mahalliy boylarning mol-mulklarini bosib olardi. Hukmronliklarining dastlabki vaqtlarida xalqni soliq bilan uncha qiynamadi. Ular bo’ysundirilgan aholiga diniy erkinlik va bir qadar siyoeiy avtonomiya berdi, idora qi-lish funksiyasini ko’pincha mahalliy diniy jamoalarning boshliqlariga topshirdi. Ammo shu bilan birga ular turli en-gilliklar berib, aholini musulmonlikni qabul qilishga qiziq-tirdi. Islom dinini qabul qilganlar, arablarning o’zi singa-ri, barcha soliqlardan ozod qilindi.

Arablar istilo qilgan mamlakatlarida mahalliy aholiga aralashmay, alohida harbiy koloniyalarga bo’linib yashadi. Ularning hayotida harbiy-patriarxal soddalik birmuncha vaqtgacha saqlanib qoldi.Mestopotamiyadagi Qufa, Basra va boshqalar, shuningdek, Misrdagi Fustat (keyinchalik Qohira) arablar tomonidan bun-yod etilgan harbiy poseleniyalarning eng yiriklaridan edi. Nifoqning boshlanishi. Biroq arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning iqtisodiy va sotsial jihatdan eng taraqqiy topgan qismida yashagan arab zodagonlari oradan ko’p vaqt o’tmay mahalliy aristokratiya ta‘siriga berilib kegdi. Bu ta‘sir savdo yaxshi rivoj topgan boy mamlakat bo’lmish Suriyada ayniqsa kuchli bo’ldi. Arablarning harbiy boshliqlari bu erda yashab turib, Suriyadagi yuqori sinfning zeb-ziynatli hayotini tez o’zlashtirib 'Oldi.

Suriyadagi katta er egalaridan va quldorlardan o’rnak olib, ularning o’zi ham erlarni bata-mom xususiy mulk qilib tortib ola boshladi, qullar asray boshladi, bog’-rog’lar va pomestelar barpo qila, saroylar qura boshladi. Bunday arablar uchun «Madina qarilari»ning oddiy patriarxal hayoti maroqsiz va eskirib qolganday ko’rin'ardi. Suriyadagi arab aristrokratiyasiga, ya‘ni otabobolarining rasm-odatlaridan kechib, «kofirlar»ning yangi tartiblarini o’zlashtirib olgan arab aristokratiyasiga Madina hamda Mesopotamiya va Misr harbiy demokratiyasi yomon ko’z bilan qa-rardi.

Muhammadning vorislaridan uchinchisi — xalifa Usmon (644—656) kuch-quvvatdan ketib, bukchayib qolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarining odami bo’lib, shu bilan bir vaqtda uni Suriya arablari ham qo’llab-quvvatlar edi. Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yaqin qarindoshi edi. Madinada e‘tibori tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan o’ldiril- di. Uning o’rnini Ali egalladi. Ali Muhammadning kuyovi bo’lib, uning qizi — Fotimaga uylangan edi. Ali Madinadagi demokratik elementlarga va Mesopotamiyadagi arab harbiy koloniyalariga suyanishga harakat qildi (biroq, u qadar izchil-lik bilan harakat qilmadi). Muoviya va uni qurshab turgan suriya-ar'ab zodagonlari bu yangi xalifaga qarshi bosh ko’tardi.

661 yilda Ali bir xorijit¹ tomonidan o’ldirilgandan keyin, Muoviya o’zini xalifa deb e‘lon qildi, lekin u Makkaga ham, Madinaga ham bormay, Damashqda qoldi. Ana shu tarzda xalifa-lik tarixining yangi davri boshlandi. Arablar siyosiy hayoti-ning markazi arab shaharlaridan Suriyaga ko’chirildi.

Umaviylar xalifaligi. Damashq xalifaligi 90 yilcha (661—750) davom etdi. SHu vaqt ichida xalifalik o’z erlarini nihoyat darajada kengaytirdi. VIII asrning boshlarida SHimo liy Afrikaning butun qirg’og’i bosib olindi. 711—714 yillar-da arablar Pireneya yarimorolini istilo qildilar. Muoviya-ning o’zy Konstantinopolga ikki marta, 669 va 680 yillarda yurish qildi. 717— 718 yillarda arablar uchinchi marta Konstantinopol ostonasiga kelib, uni butun bir yil qamal qilib turdi. SHarqda esa arab lashkarboshilari Urta Osiyoning ich-karisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni ishg’ol qildi, Af-g’onistonni va Hindistonning shimoli-g’arbiy qismini to Hind daryosiga qadar bo’lgan erlarni istilo qildi. Armaniston bilan Gruziya ham umaviylar xalifaligi sostaviga kirar edi. Xalifalikning chegaralari g’arbda Atlantika okeanigacha, sharqda Xitoy bilan Hindiston chegaralarigacha borib etdi va, shunday qilib, qadimgi buyuk monarxiyalarning — Aleksandr Makedonskiy monarxiney yoki Avgust va Trayan zamonlaridagi Rim impe-riyasi mon'arxiyasining territoriyasidan ham oshib ketdi. Damashq xalifaligining xarakterli xususiyati shu bo’ldi-ki, Makka-Madina davridagi hali harbiy demokratiyaning ba‘-zi xislatlarini saqlab turgan teokratik respublikadan chiqib, naeldanaelga meros bo’lib o’tadigan sharqqa xos g’irt despotik monarxiyaga aylandi. Muoviya Umaviylar dinastiyasiga asos soldi. Bu dinastiyaning xalifalari juda katta zeb-ziynatda yashadi.

Ularga juda ko’p erlari va juda ko’p qullari bo’lgan saroy ahli ham ergashdi. Xalifa ilgarigidek, islom dinining boshlig’i bo’lib qolaverdi. Biroq xalifa hokimiyatining diniy alomatlari batamom ikkinchi o’ringa ^surilib, birinchi o’rinni sharqqa xos bo’lgan odatdagi hukmron despotik alomatlari oldi.

Umaviylar zamonida idora qilish apparata ancha murakkab-lashdi. Aholidan er va jon solig’i oladigan juda keng tarmoq-li moliya amaldorlari apparati tashkil qilindi. SHu narsa xarakterliki, endi faqat «kofirlar» emas, balki musulmonlar ham soliq to’laydigan bo’ldi. Uch xil soliq asosiy soliq hisob-lanar edi; 1) xaraj—er solig’i, 2) juz‘ya — jon boshi solig’i (bu soliq avvaliga faqat g’ayri musulmonlardan olinar edi, keyinchalik borib musulmonlardan ham olinadigan bo’ldi) va 3) z a k o t — majburiy to’lanadigan ushur, bu soliq ^am be-vosita xalifaning o’zyga kelib tushar edi. Xaraj bilan juz‘ya xalq uchun ayniqsa og’ir soliqlar edi.

Sud va boshqa ma‘muriy ishlar arab tilida olib boriladi-gan bo’ldi. Arab qonunlari kodeksi vujudga keltirildi. Bu kodeksga arablarning kalomi sharifi — Qur‘on asos qilib olindi; Qur‘on Muhammadning hikmatli so’zlaridan, ya‘ni uning shogirdlari va muxlislari tomonidan yozib olingan hikmatli so’zlardan hamda Qur‘onga qilingan qo’shimchalardan iboratdir, bu qo’shimchalar Sunnat deb ataladi. Arablarning hammasi ham yangi tartiblarni tan olavermadi. Mo’min musulmonlar olami Umaviylar zamonida bir-biriga dushman bo’lgan bir nechta qiemga bo’linib ketdi. Xalifa homiylik qilgan oqim musulmonlikda rasmiy hukmron oqim deb hisoblandi. Bu sodiq musulmonlar sunniylar deb ataldi, sunniylar degan so’z «Sunnat» so’zidan olingandir. Lekin arablarning bir qismi Sunnatni tan olmadi. Bunday musulmonlar shiilar, ya‘ni mas« lagidan qaytganlar, nifoqchilar deb ataldi¹. SHiilar Misr, Eron va Mesopotamiyada ko’p edi. Bularga o’ldirilgan Alining urug’-aymoqlari homiylik qilardi. Nihoyat, demokratik xarakterdagi yana bir mazhab—xorijiy-lar bo’lib, bular sunniylarni ham, shiilarni ham, umaviylar-ni ham, Alilarni (Ali avlodlarini) ham tan olmadi. Xori-jiylar eryai baravar taqsimlashni talab qildilar. Keyinchalik xorijiylik ham mayda-chuyda mazhablarga bo’linib ketdi. Hukmron sinflarning manfaatlari nuqtai nazaridan olib qaraganda ham umaviylarning sotsial bazasi ancha mukammal emas edi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

Mesopotamiya arablari Damashqqa doim qarshi kayfiyatda bo’lib kel-di. Fors (Eron) feodal elementlari ham umaviylarga uncha bo’ysunmas edi. 747 yilda sharqiy Eron yoki Xuroson dehqonla-ri harakatiga Abu-Muslim boshchilik qildi, u erli jamoachi dehqonlarning ahvolini yaxshilash maqsadida umaviylarga qarshi qo’zg’olon ko’tardi. Qo’zg’olon keng tue oldi va kattagina siyosiy oqibatlarga olib keldi.

Eron va Mesopotamiya feodallari birlashib turib, 750 yilda umaviylarni ag’dardi, bunda ular Abu-Muslim boshliq xalq-dehqon harakatidan foydalandilar. Xalifalik taxtini Abul-Abbos Qonxo’r egalladi,- u Muhammad- ning o’ziga Mesopotamiyadagi harbiy^:arab oilasiga mansub bo’lgan bu xalifa Muhammadga qarindoshman deb da‘vo qildi. Abbosning buyrug’i bilan Umaviylar xonadoniga mansub bo’lgan hamma shahzodalar qirib tashlandi. Bu shahzodalardan Abdu-rahmon ismli bittasigina o’limdan qutulib qoldi. U uzoq Is-paniyaga qochib borib, u erda oradan ko’p vaqt o’tmay o’zini mus-taqil amir deb e‘lon qildi (756 yil). Abu-Muslimni ham

Abbos qo’lga tushirib, turmaga tashla-di, bir necha yildan keyin u halok bo’ldi.

Abbos yangi dinastiyaga — Abbosiylar dinastiyasiga asos soldy, bu dinastiya 750 yildan 1055 yilgacha idora qildi. Xa-lifalikning poytaxti Abossdan keyingi xalifa Mansur davri-da — 762 yilda qurilgan Bag’dod shahri bo’ldi. SHunday qilib, arablar siyosiy hayotining markazi Suriyadan Mesopotamiyaga ko’chirildi.

Umaviylar — Yaqin va Oʻrta Sharq, Movarounnahrda hukmronlik qilgan arab xalifalari sulolasi (661 — 750), arablarning Makkadagi quraysh qabilasining umayya urugʻidan kelib chiqishgan. Asoschisi — Muoviya I.

Umaviylar davrida arablar gʻarbda Shimoliy Afrika, Pirenei yarim orolining katta qismi, sharqda Tabariston, Jurjon, Movarounnahr, Sind va boshqa hududlarni bosib olishgan. Muoviya 1 (661—680) va Abdulmalik davrida (685—705) davlatning harbiy, siyosiy, iqtisodiy qudratini oshiruvchi bir qancha maʼmuriy va harbiy islohotlar oʻtkazilgan. Hususan, halifa lavozimi nasliy boʻlib qolgan, davlat xazinasi va davlat arxivi tashkil etilgan, arab tili davlat tili deb eʼlon qilingan, yangi (oltin, kumush va mis) pul chiqarilgan, harbiydengiz floti tashkil etilgan. Umaviylar poytaxtni Damashq shahriga koʻchirganlar, shu tufayli bu halifalikni Damashq xalifaligi deb ham atashadi. Umaviylar davrida koʻplab qoʻzgʻolonlar (736—737 yillar Oʻrta Osiyodagi Xoris ibn Surayj, 731—740 yillalarda Marokashdagi barbarlar qoʻzgʻoloni, 742-yil Magʻribda xorijiylar qoʻzgʻoloni va boshqalar) boʻlgan.

747—750 yillalardagi Abu Muslim qoʻzgʻoloni natijasida halifa Marvon II taxtdan tushgan, hokimiyat abbosiylar qoʻliga oʻtgan.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

1.2 Xalifalik

Xalifalik — 7—8-asrlarda arab istilolari natijasida Arabiston yarim orol, Yaqin va Oʻrta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini oʻz ichiga olgan davlat. Ibn Xaldutshng yozishicha, „johiliya arablari“ faqat diniy sifatdagi (paygʻambarlik, valiylik, kohinlik va h.k.) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijratdan soʻng (622 y.) Madinada barpo boʻlgan va 630—632 yillarda butun Arabiston yarim orolni oʻz ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat shaklini olgan. Bu davlatning boshligʻi — rasululloh — Allohning elchisi, ammo u abadiy emasligi paygʻambarning oʻzi tomonidan qaytaqayta taʼkidlab kelingan. Bu davlatni kelajakda boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad — paygʻambarlarning oxirgisi (xotam ulanbiyo). Birinchi boʻlib bu haqiqat Paygʻambar tomonidan anglandi. „Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida oʻttiz yil, soʻngra amirlik (podsholik) dir“, degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat, Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad paygʻambar vafotidan soʻngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatiga ega boʻlmagan va bunga daʼvo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni oddiy inson hukmdor — amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik sahobalar — muhojirlar va ansorlar oʻrtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu Rasululloh — Alloh elchisining oʻrinbosari boʻlib saylanishi shundan dalolatdir. Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va h.k.) boʻlinishi va ularning, asosan, muhojirlar oʻrtasida taqsimlanishi yuz bergan. Bu jarayon, yaʼni davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini yoʻqotib, dunyoviy tuye olishi 4 xalifa — Abu Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattab (634-644), Usmon ibn Affon (644—656) va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzilkesil amalga oshgan. Ular „alXulafo arroshidun“ (toʻgʻri yoʻldan boruvchi xalifalar) degan nom oldilar.

Ali ibn Abu Tolib vafotidan soʻng davlatni boshkargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida „diniy tarbiyadan umuman yiroq“ shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Xalifalar rasman diniy va dunyoviy yagonalikni mujassam etgan boʻlsalarda, lekin amalda jamiyatning diniy hayotiga taʼsir koʻrsatmasdilar. Diniy arboblar (muhaddislar, qorilar, mufassirlar, faqixdar) qatlami vujudga kelganki, endi diniy masalalar boʻyicha jamoatchilik fikrini xalifalar emas, balki aynan oʻsha arboblar shakllantiradigan boʻlganlar.

750-yilda Abbosiylar xalifaliga boshlangan. Umaviylardan farkli oʻlaroq abbosiylar oʻz ismlariga Alloh soʻzini koʻshib martabali laqablar oldilar, shu yoʻl bilan oʻz hokimiyatlariga teokratik tuye berishga uringanlar. Lekin amalda ularning koʻpchiligi qoʻgʻirchoqqa aylanib qolib, boshqa qavmlar boshliklari (maye. Mahmud Gʻaznaviy), saljuqlar sultoni Toʻgʻrulbek, buvayhiylar amiri Ahmad kabilarga muboyaʼa (guvohnoma) berdilar va ularning hokimliklarini qonuniylashtirdilar. 9-asrdan eʼtiboran Abbosiylar xalifaligi parchalana boshlagan. Ispaniyada Kordova, Shimoliy Afrikada Fotimiylar xalifaliginiit vujudga kelishi xalifalik yakkayu yagona boʻlishi kerak degan tushunchaga yana bir bor zarba bergan.

12-asrda Turk sulolalari zaiflashib, Bagʻdod xalifaligi qisqa muddatga oʻz qudratini qayta tiklagan edi hamki, moʻgʻullarning qaqshatqich zarbasiga uchradi va 1258-yil Huloku oxirgi Bagdod xalifasi alMustaʼsimni qatl qilgan.

Shunday qilib, Abbosiylar xalifaligi moʻgʻullar tomonidan yoʻq qilindi. Ammo 1261-yil Misr mamluklarining sultoni Zohir Baybars dastlab oxirgi Bagʻdod xalifasining amakisi alMustansir, soʻng yana bir vakil alHakim I ni Qohiraga keltirib, abbosiylar sulolasini davom ettirdi. Yuqorida zikr etilgan ikkala shaxsning ham haqiqatan abbosiylarga mansub ekanini oʻz vaqgida akademik V.V. Bartolvd qattiq shubha ostiga olgan edi. Qanday boʻlganda ham Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi 1517-yil usmonli turklar tomonidan Misr bosib olingunga qadar davom etdi.

Oxirgi xalifa al-Mutavakkil III ni usmonli turk sultoni Salim I Istanbulga koʻchirgan va uning avlodlari Turkiyada Mustafo Kamol Otaturk tomonidan dastlab sultonlik (1922-yil), soʻng xalifalik (1924-yil) bekor qilinguniga qadar yashaganlar.

Demak, xalifalik islom teokratik davlati tarixda bir marta tuzilgan va Muhammad paygambar shaxsi bilan bevosita bogʻliq. Hozir nafaqat islom, balki boshqa har qanday dinga asoslangan teokratik davlat tuzish samarasiz va befoydadir, zero 20-asrning yirik tarixchisi A. Toynbi taʼbiri bilan aytganda, cherkov zamin muammolarini zamin vositalari orqali hal qilishga qodir emas. Bizning koʻz oʻngimizda „Tolibon“ islom dinini niqob qilib olib, teokratik davlat tuzishga urinib koʻrdi. Hozirgi paytda „Hizb uttahrir alislomiy“ partiyasi xalifalik shaklidagi yagona musulmon davlatini tashkil etishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan. Ammo uning bu xattiharakatlari batamom asossiz, gʻayriqonuniy va islom shariatiga ziddir. Qurʼoni karimda xalifalikni barpo qilish boʻyicha buyruq berilmagan, qatʼiy dalil ham mavjud emas.

Abbosiylar davrida Old va Urta Osiyonin"g, shuningdek, SHimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida ma‘lum vaqtgacha tinchlik va xavfsizlik qaror topishi natijasida xalifalik iqtisodiy jihatdan g’oyat taraqqiy topdi. Markaziy hukumat irrigatsiya sistemasiga mut-tasil e‘tibor berishi natijasida, bu davrda dehqonchilik so-hasida katta yutuqlarga erishildi. SHoli, paxta va shafron keng tarqalgan qishloq xo’jalik ekinlari edi. Bog’dorchilik va gul-chilik sanoat ahamiyatiga ega bo’ldi. Juda keng atirgul planta-siyalari parfyumeriya (atir, upa-eliklar) uchun maxsus essensiya berar edi. Arablar qimmatbaho nasldor ot va qo’ylar urchitar-dilar. Arablarning hunarmandlik buyumlari ham katta shuhrat qozondi. Bu erda yung, ipak va ip gazlamalar, yaxshi navli po’-lat va qurol (mashhur damashq po’lati), shisha va oynadan yasalgan buyumlar, zargarlik va attorlik buyumlari ishlab chiqa-rilardi. IX—X asrlarda xalifalikning ekonomikasida keng ko’lam olgan ichki savdo va ayniqsa tashqi xalqaro savdo juda katta o’rin tutar edi. Arab savdogarlari yiroq shimolgacha — yuqori Volgagacha va hatto Baltika dengizi qirg’oqlarigacha borib savdo qilardilar. Uzoq SHarqda ular Xitoy, Hindiston va Indoneziyada doimiy suratda savdo qilardilar. Arablar YAqin SHarqda — Levantda (YAqin SHarqni evropaliklar keyingi vaqt-larda Levant deb yurita boshlagan edilar), ayniqsa qizg’in savdo olib bordilar. Suriya, Misr, Kichik Osiyo arablar savdosi-ning asosiy rayonlari bo’lib, arablar bu erlarda Vizantiya savdogarlari bilan raqobat qilardilar va tovarlarini shu er-lardan G’arbiy Evropaga yuborardilar. Arablar savdosida qul savdosi katta o’rin tutardi, bu qullar asosan, osiyolik, afri-kalik va bir qismi evropaliklardan iborat edi. Bag’dod xalifaligi davrida arablarda feodal munosabatlar uzil-kesil qaror topdi. Xalifalikka ka- rashli mamlakatlarda ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf ja-moachi dehqonlar edi. Biroq arablardagi feodalizmning o’ziga xos xususiyatlari bor edi. Jamoachi dehqonlarning ko’pchiligi xalifaning erlarida yashab, feodal rentani bevosita davlat-ning o’ziga to’lar edi. bo’lib, xalifa bu erning biror qismini o’z xizmatkorlariga vaqtinchagina berar edi.

Arab qonunlariga muvofiq butun er xalifata qarashli SHu tufayli xalifa-likda katta er egaligining nasldan-naslga o’tishi o’rta asr Evro-pasidagi kabi qat‘iy emas edi. Biror a‘yon o’lgandan keyin, uninr mol-mulki odatda xalifa xazinasiga o’tar edi. Bu mol-mulkni o’lganning vorisiga (yoki vorislariga) berish-bermaslik xalifaning xohish va iltifotigagina bog’liq edi. Ikkinchi to-mondan odatda xalifada ham, uning zodagonlarida ham feodal Evropasida bo’lgani singari, barshchinali, ya‘ni ishlab beradi-gan rentali pomestelari yo’q edi. Bunda zodagon xo’jaligidagi ish kuchini odatda qullartashkiletar edi. Qaram dehqonlar esa barshchinada ishlamas edilar, faqat mahsulot bilan yoki pul bilan renta to’lar edilar, xolos.

Shunga qaramasdan, Bag’dod xalifaligi zamonida feodal mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. Iqta — harbiy xizmat o’taganligi uchun beriladigan chek yer bo’lib, G’arbiy Yevropa benefitsiyalariga o’xshab ketadi, mulk — in‘om qi-lingan va asta-sekin nasldan-naslga meros bo’lib qoladigan er-mulklar, hissa va boshqa imtiyozli erlar g’aznaga soliq to’lashdan ozod qilingan bo’lib, bular o’sib kelayotgan feodal xususiy er egaligining formalari edi. Erlarning ma‘lum qismi — vaqiferlar — machitlarga berilar edi. Xalifaning davlat feodal mulchiligini qisqartirish hisobidan yirik va o’rta da-rajadagi xususiy er egaligining o’sishi arab feodalizmi ri-vojlanishining xarakterli hodisalaridan biri bo’lib, bu hol xalifalikka qarashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va o’lkalardagi erli feodallarning ajra-lib chiqish va separatistik kayfiyatlarining tobora avj olishida ancha katta rol o’ynadi.

Bag’dod xalifaligi davridagi xalq qo’zg’olonlari kishini hayratda qoldiradigan darajada katta qo’zg’olonlar bo’lib, ba‘zan butun-butun okruglarni va hatto viloyatlarni o’z ichiga olardi. Bu qo’zg’olonlar odatdan tashqari uzoq davom etardi va juda ham qattiq bo’lardi. CHunonchi, Mansur xalifa o’lgandan keyin, oradan ko’p vaqt o’tmay, Urta Osiyoda dehqonlarning katta qo’zg’oloni ko’tarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom bo’ldi. Bu qo’zg’olonga Marv shahri atrofidan chiqqan M u q a n-na («chodir yopingan odam») laqabli Hoshim ibn Hakim degan bir kirchi boshchilik qildi. Bu qo’zg’olonda mazdakiylar¹ mazhabining ta‘siri aks etdi, mazdakiylar mol-mulkning o’rta-da bo’lishini va hayotning noz-ne‘matlaridan foydalanishda hamma teng bo’lishini talab qilar edi. IX asrning boshida Ozarbay-jonda ham dehqonlarning ikkinchi bir katta qo’zg’oloni ko’tarildi, u keyin Eronga va Zakavkazening boshqa joylariga ham tarqaldi. Bu qo’zg’olonga Babek degan bir kishi bosh bo’lib, u ham erkin jamoa tartiblarining tiklanishini talab qildi. Bu qo’zg’olon 20 yildan ortiqroq davom etdi (815—837).

IX asrning oxiri —X asrning-boshlarida xalifalikning ja-nubida dehqonlar harakati ko’tarildi, bu harakatga Karmat degan odam bosh bo’lib, u o’zini «payg’ambar» deb e‘lon qildi. Uning atrofiga juda ko’plab qochoq dehqon va qullar kelib to’plandi. Qo’zg’olonchilar katta qal‘a qurdilar, bu qal‘ani xalifa qo’shinlari ololmadi. Oxir natijada karmatchilar Fors qo’ltig’i qirg’oqlarida o’ziga xos bir dehqonlar respublikasini tuzishga muvaffaq bo’ldi, bu respublika X asrning oxirigacha umr ko’rdi. Karmatchilar harakati bilan bir vaqtda Basra atrofida qul zanjilarning juda" katta qo’zg’oloni bo’lib* bu qo’zg’olon 14 yil (869—883) davom etdi. Zapjilarga shia Ali ibn Muhammad bosh bo’lib, u o’zini xalifa deb e‘lon qildi. Zanji- lar qo’zg’olonini bostirish uchun hukumat ularga karshi juda katta qo’shin yuborishga majbur bo’ldi.

II BOB. XALIFALIKLARNING PARCHALANIB KETISHI

2.1 Arab feodalizmi

Keng ko’lam olgan xalq harakatlari xalifalikni larzaga keltirib, ko’p vaqtgacha uning birligini buzib qo’ydi. Biroq xalifalikning parchalanishiga boshqa sabablar ham bor edi. Xalifalik turli mamlakatlarni o’z ichiga olgan bo’lib, turli-tuman xalqlarning murakkab bir konglomeratidan iborat zdiki, bulardan ba‘zilari o’tmishda o’zining yorqin tarixiga'ega zdi; shuning uchun ham bu xalqlar o’z mustaqilligini tiklashga intilar edilar; ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida mahalliy aloqalar mus-tahkamlanib borgan sari bu intilish kuchayib borardi. SHu bi-lan birga xalifalik hokimiyati tobora zaiflashib bormoqda edi. Feodallashuv protsessi SHarqda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramasdan, feodalizm taraqqiyotining ilk davrida G’arbda qanday natijalarga olib kelgan bo’lsa, bu erda ham xuddi shunday natijalarga olib keldi. Mahalliy erdor zoda-yunlar markazqy hukumat zarariga kuchayib bordi va ajralish-ga intildi. Amirlar, ya‘ni viloyatlarning gubernatorlari mahalliy feodal-er zgalariga suyanib turib, o’zlarining mahalliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. Xalifalik amal-dorlari tomonidan markazlashtirilgan er rentasi solig’ining to’planishiga qarshi ko’tarilgan dehqon qo’zg’olonlaridan mahalliy zodagonlar o’zlarining seperatistik maqsadlarini amalga oshirish uchun foydalanar edilar.

Xalifalik haqiqatda VIII asrdayoq parchalana boshlagan edi. 756 yilda Qurdoba amirligi ajralib chiqq.andan keyin (929 yildan boshlab u xalifalikka aylandi) VIII asrnsng oxiri — IX asrning boshlarida Marokash bilan Tunis ajralib chiqdi,

1. asrning o’rtalarida Misr mustaqid bo’lib qoldi (bu erda avvaliga tulunlar, keyinchalik X asrda Alining avlodlari —Fotimiylar idora qila boshlab, ular 969 yildan e‘tiboran Misrni mustaqil Qohira xalifaligiga aylantirdi), IX va X asrlarda Eron ajralib chiqdi, avval sharqiy Eron (Xuroson), keyin esa g’arbiy Eron ham ajralib chiqdi. Amudaryoning bu tomonidagi Mavoraunnahr deb atalgan joyda Somoniylar dav-lati tuzildi, uning markazi Buxoro shahri bo’ldi, bu davlat X asrning boshidan qariyb oxirigacha yashadi. Frotda mustaqil bir davlat — Movsul sultonligi tuzildi. X asr o’rtalarida SHarqiy Eron erlari va Afg’onistonning bir qismi qo’shilib, eron-turklardan iborat kuchli G’aznaviylar davlati vujudga keldi, bu davlatning poytaxti G’azna shahri bo’ldi. X asrning o’rtalariga kelib xalifaning qo’l ostnda Arabiston va Mesopo-tamiyaning Bag’dod atrofidagi bir qismigina qoldi. 945 yilda Zrondagi shia feodal xonadonlaridan biri bo’lgan Buiylar xo-nadoni Bag’dodni bosib olib, xalifalikning qolgan erlarini uzoq vaqtgacha idora qildi. 1055 yilda Bag’dodni saljuqiy-turklar bosib oldi. Turklarning boshlig’i To’g’rulbek sulton deb e‘lon qilindi. SHundan keyin xalifalar qo’lida faqat diniy hokimiyatgina qoldi. Ma-na shunday o’ziga xos «SHarq papalari» sifatida xalifalar Bag’dodda uzoq vaqtgacha, mo’g’ullar istilosigacha, ya‘ni 1258 yil-gacha yashab keldi.

Arab madaniyati. Xalifalikning arab madaniyati to’g’risi, arab tilidagi madaniyat-o’z zamonasi uchun juda yuksak madaniyat bo’lib, G’arbiy Evropa o’rta asr jamiyatiga katta ta‘sir ko’rsat-gan edi. Arab tilida olib borilgani va vujudga keltirilishida arablar katta rol o’ynaganligi sababli arab madaniyati deb atalgan bu madaniyatning ancha qismi xalifalik sostavidagi ko’p xalqlarniki edi. Arab sivilizatsiyasining turli sohalarida Gretsiya-Suriya (Vizantiya), Eron (Fors), Zakavkaze (Ozarbay-jon), O’rta Osiyo (xorazm, tojik xalqlari va hokazo), Hindis-tonning ta‘siri bor edi.

SHu narsa shoyon diqqatdirki, vizantiyaliklar singari, arablar ham antik traditsiyani davom ettirdilar, grek klassiklari-ning asarlarini qunt bilan o’rgandilar va arab tiliga tarjima qildilar. Aristotel, Gippokrat, Ptolomey Evklid asarlarini arab olimlari yaxshi bilar edilar. Evropaliklar Aris-totelning asarlari bilan dastlab arabchadan latin tiliga tarjima qilingan nusxalar orqali tanishdilar^urli xalifalik-larning poytaxtlarida — Bag’dod, Qurdoba va Qohirada — o’rta asr Evropasidagi universitetlarga o’xshagan oliy maktablar bo’lib, bularda Qur‘ondan va musulmonlarping diniy kitobla-ridan tashqari dunyoviy ilmlar ham qunt bilan o’rganilardi. YUz minglab kitoblarni o’z ichiga olgan katta-katta kutubxona-lar (Qurdoba, Qohira va boshqa joylardagi kutubxonalar) g’o-yat katta bilim xazinasi edi. Bag’dod, Damashq va Samarqandda katta-katta rasadxonalar bor edi. Arab astronomlari juda ko’p yangi yulduzlarni topdilar va yulduzlar osmonining juda qim-matli kartasini tuzdilar.

Arab madaniyatining o’ziga. xos xususiyati shu ediki, unda aniq fanlar juda taraqqiy topgan edi. Arablar meditsina sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishgan edilar, ular uirik organizmni tilish yo’li bilan tekshirib, odam tanasining anato-miyasini juda yaxshi bilib oldilar. Arab meditsina darslik-lari G’arbiy Evropada butun o’rta asr davomida o’qildi. Faqat

SHarqdagina emas, balki butun Evropaga dong’i ketgan mashhur vrach va fiziolog AbuAli ibn Sino (930—1037) millati tojik bo’lib, Somoniylar davlatida yashadi. Ibn Sino meditsina, fizika va falsafaga oid 100 ga yaqin kitob yozgan. Uning eng asosiy asari «Tibbiyot qonuni» latin tiliga tarjima qilindi, bu kitob o’rta asr Evropasi vrachlari uchun qariyb XVI asrga qa'dar dasturilamal bo’lib xizmat qildi.

Matematika sohasida arablar geometriya va trigonometriyani rivojlantirdilar. Ular algebrani rivojlantirish borasida ko’p ishlar qildilar va hind raqam sistemasini mukammallash-tirib, unga «0» (nol) alomatini qo’shdilarki, buning natija-sida raqamlar bilan har qanday katta sonni ham ifodalashga imkon tug’ildi.

Arablar juda yaxshi sayyoh edilar. Eng ko’zga ko’ringan arab sayyohi, geografi va tarixchisi Mas‘udiy bo’lib (956- yilda vafot etgan), u xalifalikning hamma viloyatlarini aylanib chiq-qan edi. Eronga, Suriyaga, shuningdek, Hindiston bilan Xitoyga ham borgan edi. U o’z sayohatlarining natijasini «Oltin bo’ston-lar» degan umumiy bir nom bilan chiqqan kitoblarida bayon qildi. Ko’pgina arab sayyohlari — I b n Dast, Ibn Fadlan va boshqalar — slavyan mamlakatlariga borganlar va sladyanlar to’g’risida, xususan IX va X asrlardagi sharqiy rus slavyanlar to’g’risida qiziq ma‘lumotlar yozib qoldirganlar.

IX asrning oxiri —X asrning boshlarida yashagan arab ta-rixchilari orasida ayniqsa mashhuri T a b a r i y bo’lib (923 yilda vafot etgan) u «payg’ambarlar va podsholar tarixi»ni, ya‘ni xalifalar tarixini yozgan edi, bu tarix 915 yilgacha bo’l-gan davrni o’z ichiga oladi.

Arablar nafis adabiyot sohasida mashhur asarlar yaratdi-lar. «Ming bir kecha» nomli mashhur kitob XII asrda uzil-kesil vujudga keldi. Bu asar arab-musulmonlar olamidagi turli xalqlar yaratgan g’oyat ko’p ertak va qissalar yig’indisidan ibo-rat bo’lib, bu ertak va qissalarning manbalari qisman qadim-gi dunyo xalqlarining folkloriga (Urta podsholik davridagi

Misr ertaklariga va boshqalarga) borib taqaladi. Lekin «Ming bir kecha»ning vujudga kelishida

VI asrdayoq to’plangan Eron ertaklari ayniqsa katta rol o’ynadi.

Eron-arab eposining eng yirik yodgorliklaridan biri shoir Abul-Qosim Firdavsiyning (935— 1020) qahramon-lik dostoni «SHohnoma» bo’lib, u chamasi 1000 yillarda yozilgan. Doston arab tilida emas, balki fors tilida yozilgan. Unda 60 000 she‘r bor, buni yozish uchun Firdavsiy juda boy xalq og’zaki ertaklaridan foydalangan, bu ertaklarga adabiy ji-hatdan juda nozik sayqal bergan.

Bag’dod xalifaligi davrida arablarda feodal munosabatlar uzil-kesil qaror topdi. Xalifalikka ka- rashli mamlakatlarda ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf ja-moachi dehqonlar edi. Biroq arablardagi feodalizmning o’ziga xos xususiyatlari bor edi. Jamoachi dehqonlarning ko’pchiligi xalifaning erlarida yashab, feodal rentani bevosita davlat-ning o’ziga to’lar edi. Arab qonunlariga muvofiq butun er xalifata qarashli bo’lib, xalifa bu erning biror qismini o’z xizmatkorlariga vaqtinchagina berar edi. SHu tufayli xalifa-likda katta er egaligining nasldan-naslga o’tishi o’rta asr Evro-pasidagi kabi qat‘iy emas edi. Biror a‘yon o’lgandan keyin, uninr mol-mulki odatda xalifa xazinasiga o’tar edi. Bu mol-mulkni o’lganning vorisiga (yoki vorislariga) berish-bermaslik xalifaning xohish va iltifotigagina bog’liq edi. Ikkinchi to-mondan odatda xalifada ham, uning zodagonlarida ham feodal Evropasida bo’lgani singari, barshchinali, ya‘ni ishlab beradi-gan rentali pomestelari yo’q edi. Bunda zodagon xo’jaligidagi ish kuchini odatda qullartashkiletar edi. Qaram dehqonlar esa barshchinada ishlamas edilar, faqat mahsulot bilan yoki pul bilan renta to’lar edilar, xolos.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

Shunga qaramasdan, Bag’dod xalifaligi zamonida feodal mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. Iqta — harbiy xizmat o’taganligi uchun beriladigan chek yer bo’lib, G’arbiy Yevropa benefitsiyalariga o’xshab ketadi, mulk — in‘om qi-lingan va asta-sekin nasldan-naslga meros bo’lib qoladigan er-mulklar, hissa va boshqa imtiyozli erlar g’aznaga soliq to’lashdan ozod qilingan bo’lib, bular o’sib kelayotgan feodal xususiy er egaligining formalari edi. Erlarning ma‘lum qismi — vaqiferlar — machitlarga berilar edi. Xalifaning davlat feodal mulchiligini qisqartirish hisobidan yirik va o’rta da-rajadagi xususiy er egaligining o’sishi arab feodalizmi ri-vojlanishining xarakterli hodisalaridan biri bo’lib, bu hol xalifalikka qarashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va o’lkalardagi erli feodallarning ajra-lib chiqish va separatistik kayfiyatlarining tobora avj olishida ancha katta rol o’ynadi.

Arab feodalizmining yana bir xususiyati — qulchilik elementlarining ancha saqlanib qolganligi edi. Arablarda Bag’dod xalifaligi davrida ham qullar juda ko’p edi. Qullar eng og’ir ishlarda: irrigatsiya inshootlari qurishda, tosh va ruda konla-rida, paxta dalalarida va shunga o’xshash ishlarda juda ko’plab ishlatilar edi. Afrikadan keltirilgan qora tanli qullar ay-niqsa ko’p edi. Qora tanli qullarni arablar zanjilar deb atardilar, zanji degan so’z Zanzibar orolining nomidan olin-gandi. Oq tanli qullardan esa juda ko’plab uy xizmatkorlari, haram kanizaklari, raqqos va raqqosa, ashulachi, akrobat va shunga o’xshashlar oifatida foydalanilar edi. Xalifalarning saroy gvardiyasi ham shu oq tanli qullardan tashkil etilardi.

Xalq qo’zg’olonlari. Arablar hukmronligining ilk davrida ancha engil tortgan xalifalik mehnatkash aholisining ahvoli keyinchalik og’irlasha boshladi. Dehqonlar qisman natura shaklida (mahsulot bilan) va qisman pul shaklida katta-katta so-liqlar to’lardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi — dehqon yoki hunarmandning deyarli hamma qo’shimcha mahsulotini yamlab ketar edi-da, natijada ularning o’zlari juda ham achinarli holda kun kechirar edi. Amaldorlarning o’zboshimchaligi va jabr-zul-mi, dehqonlarning huquqsizl'igi va himoyasizligi, ularni haqi-qatda yarim qul holiga solib qo’ygan edi. Xalifalikda qullarning ahvoli esa nihoyat darajada og’ir edi. Ularni haddantash-qari, vahshiyona suratda ekspluatatsiya qilardilar. Mehnatkash-lar ommasining—dehqonlar, shahar kambag’allari va qullarning qattiq ekspluatatsiya qilinishiga javoban feodallarga va ularning manfaatini himoya qiluvchi xalifaga qarshi bir necha marta qo’zg’olon ko’tarildi.

Bag’dod xalifaligi davridagi xalq qo’zg’olonlari kishini hayratda qoldiradigan darajada katta qo’zg’olonlar bo’lib, ba‘zan butun-butun okruglarni va hatto viloyatlarni o’z ichiga olardi. Bu qo’zg’olonlar odatdan tashqari uzoq davom etardi va juda ham qattiq bo’lardi. CHunonchi, Mansur xalifa o’lgandan keyin, oradan ko’p vaqt o’tmay, Urta Osiyoda dehqonlarning katta qo’zg’oloni ko’tarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom bo’ldi. Bu qo’zg’olonga Marv shahri atrofidan chiqqan M u q a n-na («chodir yopingan odam») laqabli Hoshim ibn Hakim degan bir kirchi boshchilik qildi. Bu qo’zg’olonda mazdakiylar¹ mazhabining ta‘siri aks etdi, mazdakiylar mol-mulkning o’rta-da bo’lishini va hayotning noz-ne‘matlaridan foydalanishda hamma teng bo’lishini talab qilar edi. IX asrning boshida Ozarbay-jonda ham dehqonlarning ikkinchi bir katta qo’zg’oloni ko’tarildi, u keyin Eronga va Zakavkazening boshqa joylariga ham tarqaldi. Bu qo’zg’olonga Babek degan bir kishi bosh bo’lib, u ham erkin jamoa tartiblarining tiklanishini talab qildi. Bu qo’zg’olon 20 yildan ortiqroq davom etdi (815—837).

IX asrning oxiri —X asrning-boshlarida xalifalikning ja-nubida dehqonlar harakati ko’tarildi, bu harakatga Karmat degan odam bosh bo’lib, u o’zini «payg’ambar» deb e‘lon qildi. Uning atrofiga juda ko’plab qochoq dehqon va qullar kelib to’plandi. Qo’zg’olonchilar katta qal‘a qurdilar, bu qal‘ani xalifa qo’shinlari ololmadi.

Oxir natijada karmatchilar Fors qo’ltig’i qirg’oqlarida o’ziga xos bir dehqonlar respublikasini tuzishga muvaffaq bo’ldi, bu respublika X asrning oxirigacha umr ko’rdi.

Karmatchilar harakati bilan bir vaqtda Basra atrofida qul zanjilarning juda" katta qo’zg’oloni bo’lib* bu qo’zg’olon 14 yil (869—883) davom etdi. Zapjilarga shia Ali ibn Muhammad bosh bo’lib, u o’zini xalifa deb e‘lon qildi. Zanji- lar qo’zg’olonini bostirish uchun hukumat ularga karshi juda katta qo’shin yuborishga majbur bo’ldi.

2.2 Arab san‘ati va madaniyati

Arab san‘atida asosiy o’rinni arxitektura egallaydi. Arablar monumental binolar: machitlar, saroylar, maqbaralar, hammomlar va boshqa jamoat binolari qurgan-lar. Arab arxitekturasining eng qadimgi yodgorliklaridan biri Quddusdagi Umar machiti deb atalgan machit bo’lib, u Uma-viylar davrida 688 yilda qurilgan. Bu machit qubbalari juda baland, nihoyatda salmoqdor sakkiz burchakli qilib ishlangan. Unda Vizantiyaning monumental uslubi aks etib turadi. Ammo arablar odatda, engil, xushbichim binolar qurardilar.

Bu bipolarning xarakterli tomoni shu ediki, ularning minora va minorachalari kurkam, xushbichim, ustunlari ingichkadan kelgai, toqi ravoqlarining naqshi ancha jo’n bo’lar edi. Arab binolari-ni yanada kurkam qilib bezab turgan narsa — uning devorlari-ga juda mohirlik bilan rang-barang qilib o’simliklar, qis-man hayvonlar olamiga oid motivlardagi g’alati naqshlar, shuningdek, har xil geometrik chiziq va figuralardir. Haddan tashqari sipo, ammo o’zining nihoyatda nozik san‘atkorona ish-langanligi bilan kishini hayratda qoldiradigan juda zinnat-li naqsh solish — arab rassomchiligining xarakterli xususiya-tidir.

Qo’l -yozmalar, kitob muqovalari, zastavkalar, konsovka-lar va shu kabilar mani' shu xildagi rasmlar bilan bezatilar edi. Turmush-hayotdan olingan xilma-xil temadagi ajoyib mi-niatyuralar ham qo’l, yozmalarga bezak bo’lib xizmat. qilar edi. Arablarda katta hajmli surat bos.ish uncha rivojlanmagan edi. Buning sabablaridan biri shu ediki, Qur‘on musulmon-larning ko’p xudolikka («butparastlik»ka) qaytishidan qo’rqib kishilar va hayvonlarning suratlarini solishni taqiqlagan edi.

Arab madaniyatining uziga xos xususiyati shu ediki, unda anik fanlar juda tarakkiy topgan edi.

Arablar mеditsina soxasida katta muvaffakiyatlarga erishgan edilar, ular tirik organizmni tilish yuli bilan tеkshirib, odam tanasining anatomiyasini juda yaxshi bilib oldilar.

Arab mеditsina darsliklari Garbiy Еvropada butun urta asr davomida ukildi. Fakat Sharkdagina emas, balki butun Еvropaga dogi kеtgan mashxur vrach va fiziolog Abu Ali ibn Sino (930-1037) millati tojik bulib, Somoniylar davlatida yashadi. Uning eng asosiy asari "Tibbiyot konuni" latin tiliga tarjima kilindi, bu kitob urta asr Еvropasi vrachlari uchun kariyb asrga kadar dasturilamal bulib xizmat kildi.

XULOSA

Xulosa qilib aytadigon bo’lsak xalifalik — 7—8-asrlarda arab istilolari natijasida Arabiston yarim orol, Yaqin va Oʻrta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini oʻz ichiga olgan davlat. Ibn Xaldutshng yozishicha, „johiliya arablari“ faqat diniy sifatdagi (paygʻambarlik, valiylik, kohinlik va h.k.) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijratdan soʻng (622 y.) Madinada barpo boʻlgan va 630—632 yillarda butun Arabiston yarim orolni oʻz ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat shaklini olgan. Bu davlatning boshligʻi — rasululloh — Allohning elchisi, ammo u abadiy emasligi paygʻambarning oʻzi tomonidan qaytaqayta taʼkidlab kelingan. Bu davlatni kelajakda boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad — paygʻambarlarning oxirgisi (xotam ulanbiyo). Birinchi boʻlib bu haqiqat Paygʻambar tomonidan anglandi. „Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida oʻttiz yil, soʻngra amirlik (podsholik) dir“, degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat, Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad paygʻambar vafotidan soʻngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatiga ega boʻlmagan va bunga daʼvo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni oddiy inson hukmdor — amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik sahobalar — muhojirlar va ansorlar oʻrtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu Rasululloh — Alloh elchisining oʻrinbosari boʻlib saylanishi shundan dalolatdir. Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va h.k.) boʻlinishi va ularning, asosan, muhojirlar oʻrtasida taqsimlanishi yuz bergan. Bu jarayon, yaʼni davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini yoʻqotib, dunyoviy tuye olishi 4 xalifa — Abu Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattab (634-644), Usmon ibn Affon (644—656) va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzilkesil amalga oshgan. Ular „alXulafo arroshidun“ (toʻgʻri yoʻldan boruvchi xalifalar) degan nom oldilar.

Ali ibn Abu Tolib vafotidan soʻng davlatni boshkargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida „diniy tarbiyadan umuman yiroq“ shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Xalifalar rasman diniy va dunyoviy yagonalikni mujassam etgan boʻlsalarda, lekin amalda jamiyatning diniy hayotiga taʼsir koʻrsatmasdilar. Diniy arboblar (muhaddislar, qorilar, mufassirlar, faqixdar) qatlami vujudga kelganki, endi diniy masalalar boʻyicha jamoatchilik fikrini xalifalar emas, balki aynan oʻsha arboblar shakllantiradigan boʻlganlar.

750-yilda Abbosiylar xalifaliga boshlangan. Umaviylardan farkli oʻlaroq abbosiylar oʻz ismlariga Alloh soʻzini koʻshib martabali laqablar oldilar, shu yoʻl bilan oʻz hokimiyatlariga teokratik tuye berishga uringanlar. Lekin amalda ularning koʻpchiligi qoʻgʻirchoqqa aylanib qolib, boshqa qavmlar boshliklari (maye. Mahmud Gʻaznaviy), saljuqlar sultoni Toʻgʻrulbek, buvayhiylar amiri Ahmad kabilarga muboyaʼa (guvohnoma) berdilar va ularning hokimliklarini qonuniylashtirdilar. 9-asrdan eʼtiboran Abbosiylar xalifaligi parchalana boshlagan. Ispaniyada Kordova, Shimoliy Afrikada Fotimiylar xalifaliginiit vujudga kelishi xalifalik yakkayu yagona boʻlishi kerak degan tushunchaga yana bir bor zarba bergan.

12-asrda Turk sulolalari zaiflashib, Bagʻdod xalifaligi qisqa muddatga oʻz qudratini qayta tiklagan edi hamki, moʻgʻullarning qaqshatqich zarbasiga uchradi va 1258-yil Huloku oxirgi Bagdod xalifasi alMustaʼsimni qatl qilgan.

Shunday qilib, Abbosiylar xalifaligi moʻgʻullar tomonidan yoʻq qilindi. Ammo 1261-yil Misr mamluklarining sultoni Zohir Baybars dastlab oxirgi Bagʻdod xalifasining amakisi alMustansir, soʻng yana bir vakil alHakim I ni Qohiraga keltirib, abbosiylar sulolasini davom ettirdi. Yuqorida zikr etilgan ikkala shaxsning ham haqiqatan abbosiylarga mansub ekanini oʻz vaqgida akademik V.V. Bartolvd qattiq shubha ostiga olgan edi. Qanday boʻlganda ham Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi 1517-yil usmonli turklar tomonidan Misr bosib olingunga qadar davom etdi. Oxirgi xalifa al-Mutavakkil III ni usmonli turk sultoni Salim I Istanbulga koʻchirgan va uning avlodlari Turkiyada Mustafo Kamol Otaturk tomonidan dastlab sultonlik (1922-yil), soʻng xalifalik (1924-yil) bekor qilinguniga qadar yashaganlar.

Demak, xalifalik islom teokratik davlati tarixda bir marta tuzilgan va Muhammad paygambar shaxsi bilan bevosita bogʻliq. Hozir nafaqat islom, balki boshqa har qanday dinga asoslangan teokratik davlat tuzish samarasiz va befoydadir, zero 20-asrning yirik tarixchisi A. Toynbi taʼbiri bilan aytganda, cherkov zamin muammolarini zamin vositalari orqali hal qilishga qodir emas. Bizning koʻz oʻngimizda „Tolibon“ islom dinini niqob qilib olib, teokratik davlat tuzishga urinib koʻrdi. Hozirgi paytda „Hizb uttahrir alislomiy“ partiyasi xalifalik shaklidagi yagona musulmon davlatini tashkil etishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan. Ammo uning bu xattiharakatlari batamom asossiz, gʻayriqonuniy va islom shariatiga ziddir. Qurʼoni karimda xalifalikni barpo qilish boʻyicha buyruq berilmagan, qatʼiy dalil ham mavjud emas.

Asosiy adabiyotlar:

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

4.Қурбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув-методик қўлланма .Т: Ўқтувчи .1991. 5.Ўрта асрлар тарихи В.И.Семѐнов. Т.: Тошкент. ―Ўқитувчи ‖.1973

6. Jahon tarixi (Evropa mamlakatlariV-XV asrlarda) T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

ORIENTAL UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

2022-2023-o‘quv yili

60220300 — Tarix (mamlakatlar va yo’nalishlar bo’yicha)

____ - guruh talabasi __________________________________ning

“Dastlabki xalifalar davrida istilochilik yurishlari” mavzusidagi yozilgan kurs ishiga

TAQRIZ

Taqrizchi _________________________ _______________ _______________

Familiya, ism-sharifi imzo sana

11. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

23. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi

3

4

5

6

7