Advantages and negative effects of artificial intelligence on human life

fakultet dekani X.M.Yusupova

''___''________2023-yil

TARIX FAKULTETI

60220300 — TARIX (MAMLAKATLAR VA YO’NALISHLAR BO’YICHA)

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

Keldiboyev Mamurjon Mansurovich

“JAHON TARIXI” fanidan

Mavzu: “Vizantiya imperiyasi taraqqiyoti”

Himoyaga tavsiya etilsin

Kafedra mudiri: M.O.Qoraboyev

''___''________2023-yil

Ilmiy rahbar: Azamat Sharipov

Talaba: Keldiboyev Mamurjon

Тoshkent – 2023

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………….....5-6

1.BOB. VIZANTIYA IMPERIYASI TARAQQIYOTI.............……………..7-8

1.1 Vizantiya yoki Sharqiy Rim imperiyasi…………………………..….…......8-20

1.2 VI asrda Vizantiya madaniyati.….…………………………………….......21-24

II BOB. VIZANTIYA DAVLATIDA «DEHQONLAR QONUNI».……..…..25

2.1 Makedoniyaliklar sulolasisi vaqtida Vizantiya.….………………………...26-29

2.2 Vizantiya va Kiev Rusi………………………….….………………..….....30-31

2.3 IX—XI asrlarda Vizantiya madaniyati..…………………………...………32-33

XULOSA…………………………………..….……………………..………..35-36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…..……………………………………37

Kurs ishining dolzarbligi: Vizantiyada imperiyasi taraqqiyotini o’rganish uchun asosiy manbalar Jahon tarixi kitobida O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014. Vizantiya imperiyasi mavzusida yoritilgan. Vizantiyada imperiyasi taraqqiyoti ko’p yillik tarixga ega.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Vizantiyada imperiyasi taraqqiyoti o’rganish va Vizantiya imperiyasini paydo bo’lishi, rivojlanish tarixini o’rganishdan iborat. Maqsad quyidagi vazifalarda ko'rsatilgan:

• Vizantiyada imperiyasi taraqqiyoti

• Makedoniyaliklar sulolasisi vaqtida Vizantiya

• Vizantiya va Kiev Rusi

• IX—XI asrlarda Vizantiya madaniyati

Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va mohiyati, O‘.Salimovning "Jahon tarixi" kitobida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari mazkur kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Xususan: V.Q.Furayev¹, M.Lafasov²³, E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov⁴, S.B.Djabborovna⁵, X.Qichqilov, M.Fayzullayeva⁶, Q.Najmiddinov⁷ asarlari va kitoblari asosiy o’rin tutadi.

Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida yozilgan jahon tarixining yangi davri bo`yicha bir qator darslik va o`quv qo`llanmalar tub ma’nodagi asos vazifasini o’taydi.

Kurs ishining obyekti sifatida muqaddas Vizantiyada imperiyasi tanlab olingan

Kurs ishining predmetini jahon tarixining eng yangi davriga xususan Vizantiyada imperiyasi paydo bo’lishi va taraqqiyoti uchun amalga oshirilgan ishlar, va faoliyati tashkil etadi.

Kurs ishining tuzulishi: Vizantiyada imperiyasi taraqqiyoti mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 5 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar ro'yxatidan iborat.

KIRISH

Vizantiya imperiyasi yoki Sharqiy Rim imperiyasi — Rim imperiyasi parchalangach, uning iqtisodiy jihatdan rivojlangan sharqiy qismida vujudga kelgan davlat (4-15-asrlar). Eng ravnaq topgan davrida uning tarkibiga Bolqon yarim orolining katta qismi, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Misr, Kirenaika, Mesopotamiyaning bir qismi, Gʻarbiy Armaniston va Gurjiston, Xersones, Qibris va Krit orollari kirgan. Poytaxti — Konstantinopol shahri boʻlgan. Mamlakatning nomi Bosfor sohilidagi yunon polney — Vizantiyizmdan olingan. Aholisi — yunonlar, suryoniylar, qibtiylar, armanlar, gurjlar va boshqalardan iborat boʻlgan. Davlat tili 4-6-asrlarda lotin tili, keyinchalik yunon tili boʻlgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanish darajasi, shahar turmushining joʻshqinligi jihatidan oʻsha davrda Vizantiya Gʻarbiy Yevropa mamlakatlaridan ancha ilgarilab kettan edi. Arabiston, Qora dengiz boʻyi, Eron, Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq bir oz koʻpaydi. Vizantiya geografik jihatdan qulay joylashganligi tufayli Sharq bilan Gʻarb oʻrtasida madaniy-iqtisodiy aloqalarning kuchayishiga sabab boʻlgan, siyosiy va harbiy markazga aylangan.

527–565-yillarda Imperator Yustinian I hukmronligi davrida maʼmuriy va huquqiy islohotlar oʻtkazilgan. Markaziy davlat mustahkamlangan va kuchli armiya vujudga keltirilgan. Bu esa Yustinianga 533–534-yillarda Shimoliy Afrikadagi vandallar davlatini, 555-yilda Italiyadagi ostgotlar qirolligini, janubiy-sharqiy Ispaniyani bosib olish imkonini bergan. VI - asrning soʻnggi oʻn yilligi va 7-asr boshlarida ichki tanazzul va tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizliklar roʻy berdi. Armiyada gʻalayon boshlandi, keng xalq ommasi unga qoʻshildi. VI - asr oxiri VII asr boshlarida Vizantiya hududining anchagina qismini slavyanlar ishgʻol etgan. VII - asrning 70-yillarida Vizantiyaning shimoliy-gʻarbiy chegarasida qadimiy bulgʻorlar davlati — Bulgʻoriston barpo boʻlgan.

636—642 yillarda arablar Vizantiyadan Suriya, Falastin, Yukrri Mesopotamiya va Misrni, 693— 698 yillarda Shim. Afrikadagi yerlarni tortib oldi. Italiyadagi langobardlar Vizantiya hududining anchagina qismini bosib oldi. IIX –IX asrlarda Viznatiya hududiga slavyanlar koʻchib kelishi munosabati bilan ulardagi hukmron jamoa munosabatlari taʼsirida erkin qishloq jamoalari mustahkamlandi. Biroq X asrda yirik yer egaligi kuchayib, Vizantiya shaharlari VII- IX asrlardagi tanazzuldan soʻng yana qad rostladi, savdo-hunarmandchilik uyushmalari vujudga keldi, davlat ularning faoliyatini qoʻllab-quvvatladi. X asr oʻrtalarida Vizantiya arablardan Yuqori Mesopotamiyani, Kichik Osiyo va Suriyaning bir qismini, Krit va Qibris qaytarib oldi. Armaniston va Gurjistonda Vizantiyaning taʼsiri kuchaydi. Vizatiya Gʻarbiy Bolgar podsholigini bosib oldi (1018).

XIII asr boshlaridan ichki tarqoqpik avj oldi, markaziy hokimiyat inqirozga yuz tutdi, chet ellik istilochilarning xuruji kuchaydi. Salib yurishi qatnashchilari Vizantiya hududining bir qismini bosib olib, Lotin imperiyasita asos soldilar. Shu bilan birga V. yerlarida mustaqil yunon davlatlari: Nikey, Trapezund imperiyalari, Epir davlati paydo boʻldi. 1261-yilda Nikey imperatori Mixail VIII Paleolog Vizantiya imperiyasini qayta tikladi. Paleologlar sulolasi (1261—1453) qaror topdi. Biroq Vizantiya oʻzining qaddi qudratini tiklay olmadi. 1453-yilda Konstantinopol usmonli turklar tasarrufiga oʻtgan. XV - asrning 60-yillari boshida Vizantiya imperiyasi barham topdi, uning hududi Usmonli turk imperiyasi tarkibiga kirdi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

1.BOB. VIZANTIYA IMPERIYASI TARAQQIYOTI

1.1 Vizantiya yoki Sharqiy Rim imperiyasi.

Vizantiya Rim, yunon va ellinizm anʼanalari taʼsirida vujudga kelgan oʻziga xos madaniyat markazi boʻlgan edi. Maorifi. Vizantiyada antik davr taʼlimi anʼanalari saqlanib qoldi va XII - asrgacha maorif Yevropaning boshqa joylariga qaraganda yuqori saviyada edi. Boshlangʻich taʼlim (oʻqish va yozishni oʻrgatish) xususiy maktablarda 2—3 yil davomida amalga oshirilgan. VII - asrgacha oʻquv dasturi majusiy dinlar afsonalariga, keyinroq Bibliya kitoblariga asoslangan.

Oʻrta maʼlumot grammatika oʻqituvchisi rahbarligida olingan. Dasturga orfografiya (imlo kridalari), grammatika normalari, talaffuz, sheʼr yozish qoidalari, notiqlik sanʼati, shuningdek hujjatlar tuzish uslubiyati kiritilgan. Falsafa ham oʻquv darslari jumlasiga kirgan. Ayrim maktablar dasturida tarix darsi ham boʻlgan. Vizantiyada monastir maktablari ham bor edi. 4—6-asrlarda qad. davrdan qolgan oliy maktablar (Afrika, Iskandariya, Bayrut, Antioxiya, Gʻazo, Falastin Kesariyasida) oʻz faoliyatini davom ettirdi. 425 yil Konstantinopolda barpo etilgan oliy maktab (auditoriy) boshqa oliy maktablarni siqib chiqardi. Konstantinopol auditoriysi davlat muassasasi, uning prof.lari davlat xizmatchilari hisoblanar, poytaxtda dars berish faqat ularga ruxsat etilgan. 9-asr oʻrtalariga kelib, Magnavr oliy maktabi ishlay boshladi.

Bu maktab oliy dunyoviy amaldor va din peshvolarini tayyorlar edi. XI - asr oʻrtalarida Konstantinopolda yuridik va falsafiy maktablar davlat muassasasi sifatida ochildi. XII - asrda oliy maktabda tibbiyot fani ham oʻqitila boshladi. 1204-yildan keyin V.da oliy maktab tugatildi. Monastirlar huzuridagi maktablar davlat maktablarini tobora siqib chiqaraverdi. Bunday maktablar, odatda, muallimning vafotidan keyin yoki u quvgʻinga uchragach, yopilib qolardi. Vizantiyaning kad. Kutubxonalari ilk davrdan nari oʻtmadi. Iskandariya kutubxonasi 391 yilda vayron etildi. Konstantinopol kutubxonasi (356 yilda asos solingan) 475 yilgi yonginda kuyib ketdi.

Keyingi davr kutubxonalari haqidagi maʼlumotlar kam boʻlsa ham, imperator, patriarx, monastirlar kutubxonalari, oliy maktablarning va xususiy shaxslarning kutubxonalari boʻlganligi maʼlum. Texnikasi. Vizantiyaga antik davr qishloq xoʻjaligi texnikasi (hoʻkizga qoʻshiladigan omoch va pichan yiqqich, sunʼiy sugʻorish tizimi) hamda hunarmandchiligi meros boʻlib qolgan. Bu hol Vizantiyaning dehqonchilik, zargarlik, shoyi toʻqish, hashamatli inshootlar qurish, kemasozlik (9-asrdan boshlab qiyalama yelkandan foydalanilgan) va boshqa sohalarda XII - asr gacha Yevropada ilgʻor davlat boʻlib qolishiga imkon berdi; IX - asrdan boshlab sirkor keramika, shisha tayyorlash (qad. usullar boʻyicha) rasm boʻldi.

Biroq, vizantiyaliklarning ota meros anʼanalarini saqlab qolishga intilishi texnika taraqqiyotiga ozmi-koʻpmi toʻsqinlik qildi. 12-asr dan boshlab Vizantiya hunarmandchiligining Gʻarbiy Yevropa hunarmandchiligi (shishasozlik, kemasozlik va h.k.)dan orqada qolishiga sabab boʻldi. 14—15-asrlarga kelib esa, Vizantiya toʻqimachiligi italyan toʻqimachiligi bilan raqobat qila olmay qoldi. Matematika va tabiiy faylar. Vizantiyada mat.ning jamoatchilik oʻrtasidagi nufuzi oʻrta asrlarning asosiy fanlari hisoblangan falsafa va notiqlik sanʼatiga nisbatan juda past boʻlgan. 4—6-asrlardagi V. matematiklari asosan qad. allomalarning asarlarini sharhlash bilan mashgʻul boʻlishgan: Feon (4-asr) Yevklid va Ptolemey asarlarini chop qildirgan va sharhlagan, Ioann Filopon (6-asr) Aristotelning tabiatshunoslikka doir ilmiy asarlarini sharhlagan, Yevtokiy Askalon (6-asr) esa Arximedning shunday ishlarini sharhlash bilan shugʻullangan.

Baʼzi masalalarda Vizantiya fani antik davr faniga nisbatan bir oz ilgari siljidi: Ioann Filopon jismlarning tushish tezligi ularning ogʻirligiga bogʻliq emas, degan xulosaga keldi; Ayo Sofiya ibodatxonasini qurib mashhur boʻlgan meʼmor va muhandis trallik Anfiliy oʻt oldiruvchi koʻzgular ishiga doir yangi talqinini taklif qildi. 9-asrga kelib tabiiy fanlar borasida bir oz yuksalish kuzatildi. Ixtirochi Lev Matematik birinchi marta harflardan algebraik timsollar sifatida foydalandi. Maʼlumotlarga koʻra, XII - asrda arab raqamlarini joriy qilishga urinish boʻlgan boʻlsa kerak. Soʻnggi Vizantiya matematiklari sharq faniga juda qiziqishgan. Trapezund olimlari (Grigoriy Xioniad, 13-asr uning izdoshlari Grigoriy Xrisokokk va Isaak Argir,14-asr) arab va fors mat.si va astronomiyasini oʻrganishgan. Sharq fani merosining oʻrganilishi Feodor Melitinnotaning „Uch kitobdagi astronomiya“ (1361) majmua asarining yaratilishiga yordam berdi. Kosmologiya sohasida vizantiyaliklar anʼanaviy tasavvurlarga rioya qilishgan. Ulardan baʼzilari Bibliyada keltirilgan dunyoqarashlarga ishongan boʻlsa, boshqalari Yerning sharsimonligi haqidagi taʼlimot Bibliyaga zid emas, deb hisoblaganlar. Ilmi nujum inson taqdirini osmon yoritqichlarining harakati bilan bogʻlangani uchun pravoslav ilohiyotchilari tomonidan qattiq tanqid qilindi va taʼqibga duchor boʻldi. XIV - asrda Nikifor Grigora taqvim (kalendar)ni isloh qilishni taklif etdi, quyosh tutilishini oldindan aytib berdi. Bu taklif va bashoratlar astronomiya kuzatuvlari bilan bevosita bogʻliq boʻlgan.

Vizantiyada geografiyaning boshlanishiga fem (viloyat)lar, shaharlar, yepiskop boshliq maʼmuriy birliklarning rasmiy tavsiflari asos boʻldi. taxminan 535 yilda Iyerokl 64 fem va 912 shaharning tavsifini oʻz ichiga olgan „Sinekdem“ toʻplamini tuzdi. Bu toʻplam keyingi davrlarda yozilgan geografik asarlar uchun zamin boʻldi. 10-asrda Konstantin Bagryaiorodniy Vizantiya femlari tavsifini oʻz davri anʼanalari asosida tuzib chiqdi. Shu bois uning asaridagi koʻp maʼlumotlar oʻsha davrdagi mavjud maʼlumotlarga gshd. Savdogarlar, ziyoratchilarning sayohat tavsiflari ham oʻsha geografik adabiyotlar toifasiga mansub. IV - asrda yozilgan muallifi nomaʼlum sayohatnomada Oʻrta dengiz batafsil bayon qilingan, portlar orasidagi masofalar koʻrsatilgan, muayyan joyda ishlab chiqarilgan tovarlar haqida gapirilgan va h.k. Quyidagilarning sayohat tavsiflari saqlangan: savdogar Kosma Indikoplovning „Xristian topografiyasi“ asari (bunda umumkosmologik tasavvurlardan tashqari bevosita kuzatuv taassurotlari, Arabiston, Afrika va boshqa joylardagi turli mamlakatlar va xalqlar haqida aniq maʼlumotlar mavjud), Ioann Fokning (XII - asr) Falastinga, Andrey Livadinning (14-asr) Falastin va Misrga, Kanan Laskarisning (XIV - asr oxiri yoki XV - asr boshi) Olmoniya, Skandinaviya va Islandiyaga sayohatlari tavsiflari. Vizantiyaliklar geografik haritalar tuzishni ham bilganlar.

Tibbiyoti. Vizantiyada rivojlangan tibbiyot mavjud boʻlgan. 4-asrda pergamlik shifokor Oribasiy tibbiy ensiklopediya yaratgan, shifokor Nikshba jarroxlik boʻyicha darslik yozgan. Konstantinopolda maxsus jarrohlik va ayollar kasalliklari boʻlimlari boʻlgan kasalxonalar tashkil etilgan, ularning huzurida tibbiyot bilim yurtlari ochilgan. Simeon Sif ovqatning xossalari haqida kitob yozgan (11-asr). Nikolay Mireps farmakopeyaga oid qoʻllanma tuzgan (13-asr). Ioann Aktuariy tibbiyotga doir asarlarida oʻzining amaliy mushohadalarini bayon etgan. Falsafasi imperiya qaror topishi va xristianlik tarqalishi tufayli (VI – VII asrlardan) paydo boʻla boshladi. Uning taraqqiyotida rasmiy cherkov aqidalari 6-n dunyoviy fan, falsafiy fikr vakillarining qarashlari oʻrtasidagi kurashning taʼsiri bor. Yunon cherkovining peshvolari Prokopiy (465—525), vizantiyalik Leontiy (475—543), Ioann Damaskin bu falsafaning oʻtmishdoshlari boʻlganlar. Vizantiya falsafasi asosan Platon — Aristotel gʻoyalari hamda asarlarini tushuntirish va tarqatishdan iborat edi; u „Kutubxona“ toʻplami (857 yilgacha)ning muallifi Fotiy (820—891)dan boshlanib, Mixail Psell (1018—78) va Nikifor Vlemmid (1272-yil v. e.) ijodida oʻzining yuksak choʻqqisiga chiqdi. Keyin Italiyada Uygʻonish davrida qayta rivojlandi. Bunda Vizantiya Vissarion (1403—72), trapezundlik Georgiy (1396—1484) va boshqalarning xizmati kattadir. Vizantiya falsafasidagi irratsional oqim Simeon (1025—92) mistikasi va Nikolay Kavasila (14-asr) gʻoyalarida namoyon boʻldi. Vizantiya falsafasi oʻrta asr sxolastikasi, Italiya Uygʻonish davri va slavyan mamlakatlari, Gurjiston, Armanistondagi falsafiy fikrning rivojlanishiga katta taʼsir oʻtkazdi. Vizantiyada tarix fani bir muncha rivojlangan. Kesariylik Yevseviy qad. zamonlardan mil. 324 yilgacha boʻlgan dunyo tarixini, jumladan, Shim. Qora dengiz boʻyining tarixini bayon etishga harakat qilib koʻrdi. Kesariylik Prokopiy va Agafiy imperator Yustinian davridagi Vizantiya tarixini yoritdilar. 6— 10-asrlarda jahon tarixi voqeanavisligi Ioann Malala, Feofan Ispovednik, Feofilakt Simokatta, Georgiy Amartol kabi tarixchilarning asosiy tarixiy janrlari boʻldi. XI – XII - asr oʻrtalarida vizantiyalik tarixchilar (Lev Diakon, Nikita Xoniat va boshqalar) oʻzlari shohid boʻlgan voqealarni qalamga olishga intildilar. XIII-asrdan Vizantiya tarix fani inqirozga yuz tutdi. Huquqshunosligi.V. madaniyatiga xos anʼanaviylik va izchillik Vizantiya huquqshunosligida ayniqsa yaqqol koʻzga tashlanadi. Rim huquqini muntazam tartibga solish, fuqarolik huquqi majmualarini tuzish bilan Vizantiya huquqshunosligiga asos solindi. Ulardan eng muhimi Corpus juris civilis („Kanonik huquq majmuasi“)dir (6-asr) — Vizantiya huquqshunosligi ayni shu majmuaga tayandi, huquqshunoslar vazifasi asosan shu majmuani talqin qilish va qayta bayon etishdan iborat boʻlib qoldi. VI – VII - asrlarda Corpus juris civilis qisman lotin tilidan yunon tiliga tarjima qilindi. Mazkur tarjimalar Vasiliki qurama toʻplamining asosini tashkil etadi, undan koʻpincha hoshiyalardagi izohlari bilan birga qayta-qayta nusxa koʻchirildi. Vasilikilarga ilova tarzida xilmaxil maʼlumotnoma — qoʻllanmalar, shu jumladan „sinopsislar“ tuzilgan, ularda maqolalar huquqqa oid ayrim masalalar boʻyicha alifbo tartibida joylashtirilgan. Vizantiya huquqshunosligida Rim huquqidan tashqari cherkov soborlarining qaror (qoida)lariga asoslangan cherkov fatvolari huquqi ham oʻrganilgan. Konstantinopolda oliy huquq maktabi tashkil etilgach, 11-asrda sud qarorlari toʻplami — „Pir“ („Tajriba“)da Konstantinopol sudining tajribasi umumlashtirildi. 12-asrda Vizantiya huquqshunoslari (Zonara, Aristin, Valsamon) cherkov soborlari qoidalari talqin etilgan bir necha kitob chiqarib, unda cherkov fatvolari huquqi bilan Rim huquqini muvofiqlashtirishga urinishdi. Vizantiyada notariat ham tashkil qilingan, XIII-XIV - asrlarda ayrim femlarning mahkamalari hujjatlar uchun mahalliy xizmat daftarchalari tuzib chiqqan. Teatri. Vizantiya dunyoviy teatri antik teatrning vorisi boʻlgan. 4-asrda Konstantinopolda 4 ta teatr bor edi, mim va

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

pantomima (soʻzsiz, imo-ishorali) hangomalar hamda dolzarb mavzudagi tomoshalar koʻrsatilardi. Cherkov tomosha koʻrsatishni xristian diniga dushman, maʼjusiylik unsuri deb hisoblab,Vizantiyadagi antik teatr anʼanalarini yoʻqotib, aktyorlarni xristian jamoalaridan chiqarib yubordi. Teatr inshootlari buzib tashlandi, drama asarlarining qoʻlyozmalari yoʻq qilindi. Cherkov mimlarga ayniqsa shafqatsizlik qildi, ammo ularning anʼanalari xalq ommasi orasida davom etaverdi. Vizantiya cherkovi diniy targʻibot maqsadida Bibliya va ibodat rasm-rusumlari ruhidagi dramalarni avj oldirdi.

Musiqasi. Vizantiya dunyoviy professional musiqasida saroy bayram — ibodatlarida tabrik soʻzlari koʻpchilik tomonidan qiroat bilan aytilishi (akklamatsiya), sheʼriy parchalar cholgʻular joʻrnavozligida jimjimador ohanglarda kuylanishi (evfemiya) hamda tantanali tadbirlarda kupovozli madhiya (polixromiya)larni ijro etish keng tarqalgan. Sozlardan gidravlos (suv organi), truba, simbala, keyinchalik pnevmatik organ kabilar mashhur boʻlgan. Diniy musiqada Bibliya matnlarini bir ovozda, joʻrsiz, oʻziga xos ohang bilan oʻqish (psalmodiya), 4-asrdan boshlab xalq ohanglariga yaqin boʻlgan badiha (tropar)lar, kuyi rivojlangan falsafiy lirik qoʻshiq (gimn)lar asosiy oʻrin egallagan. 5—6-asrlarda yashagan shoir va musiqachi Roman Xushxon shaklan rivojlangan asar (kondaklar)lar yaratgan. Ioann Damaskin (7— 8-asrlar) diniy madhiyalarning eng atoqli muallifidir. 9-asrgacha Yevropada peshqadamlik qilgan V. musiqasi keyinchalik inqirozga uchragan. Soʻnggi davr sanʼatkorlaridan Ioann Kukuzel (14—15-asrlar) musiqa nazariyotchisi hamda madqiyalar muallifi sifatida mashhur boʻlgan. Vizantiyaning madaniyati, fani, sanʼati, maorifi va adabiyoti Osiyo, Shim. Afrika, Yevropadagi koʻpgina mamlakatlarning madaniy taraqqiyotiga katta taʼsir oʻtkazdi. Shu sababli Vizantiya madaniy merosi olimlar tomonidan hamon oʻrganib kelinmoqda.

G’arbiy Rim imperiyasi germanan qa-bilalari tomonidan istilo qnlingandan keyin ham Rim imperiyasining Sharqiy qismi yana uzoq vaqt hukm surdi. U hatto o’zini rasmiy suratda Rim (Romeya) imperiyasi deb atayverdi. Latin tili yana uzoq vaqtgacha Sharqiy imperiyaning davlat tili bo’lib qoldi. Lekin Sharqda xalq grek tilida gaplashardi. «Rim imperiyasi» degan nom bora-bora yo’qolib, «Vizantiya imperiyasi» degan nom yuritila boshladi (imperiyaning poytaxt-i qadimgi vaqtda Vizantiya deb atalgan bo’lib, 330 yilda Konstantin Buyuk unga Konstantinopol deb nomberganedi). Ba‘zi olimlar xuddi Shu yilni Vizantiya imperiyasiga asos solingan yil deb hisoblaydilar. Lekin tarixchilarning ko’pchiligi Vizantiya imperiyasi 395 yilda, ya‘ni Feodosii I o’lgach, imperiya uning o’g’illari o’rtasida taqsimlanib, Sharqiy yarmi Konstantinopol shahri bilap birga Arkadiyga o’tgan vaqtda tuzilgan deb hisoblaydi. Bolqon yarim orolidan va Egey dengizidagi ko’pdan-ko’p orollardan tashqari, Vizantiya imperiyasiga yana Kichik Osiyo, Suriya bilan Falastin, Misr, Mesopotamiya bilan Zakavkazening bir qismi, Qrimning janubiy qirg’oqlari kirar edi.

Imperiyaning Sharqiy qismi g’arbiy qismiga qaraganda ancha mustahkam bo’lib chiqqan ekan, buping asosiy sababi Shuki, undagi iqtisodiy munosabatlar g’arbiy qismidagiga qaraganda apcha taraqqiy topgan va ancha mustahkam edi. Bu Yerda Misrdagi Aleksandriya, Suriyadagi Aptioxiya, Kichik Osiyodagi Smirna va Gkres, Bolqop yarim orolidagi Konstantinopol va Fessalonika¹ kabi rivoj topgan savdo-sotiq markazlari bor edi. Osiyo Sharqi bilan olib borilgai qizgii savdo ishlari uzilmadi, balki hatto kucha idi, bu savdo Osnyoda III asrda kuchli yangi fors pod-sholigi — Sosopiylar podsholigi vujudga kelgandan keyin ay-piqsa kuchaydi. Sharqiy Rim imperiyasida quldorlik tuzumining o’zi ham G’arbiy imperiyadagidek keskin tushkunlikka uchramadi. Buning sababi avvalo Shuki, imperiyaning Sharqiy viloyatlari-da, ayniqsa qishloq xo’jaligida quldorlik G’arbdagidek katta rol o’ynamadi. Sharq ekonomikasida qullar bilan bir qator-da qul bo’lmagan elementlar, ya‘ni Shaxarlardagi erkin hunar-mandlar va qishloqlardagi jamoachi dehqonlar katta o’rin tutar edi. Bu jamoachi dehqoplar davlat dehqonlari bo’la tu-rib, qaramlik holatiga tushib qolgan bo’lsalarda (masalan, Suriya va Misrdagi «podsho dehqoplari») har holda ularning o’z Yer uchastkalari, shaxsiy xo’jaligi bor edi, shunday qilib, ular qullardak anchagina farq qilar edilar. Xiyla ko’p sonli mustaqil dehqonlar qisman qadimiy ibtidoiy tuzumni saqlab qolgan bo’lib, Kichik Osiyo va Bolqon yarim orolida istiqomat qilar edilar. Ellinizm madaniyatining o’zi ham grek xalqining yaqin Sharqdagi turli xalqlar bilan ko’p asrlar davomida qilgan aloqasining natijasi bo’lib, Vizantiyaning mustahkamligining ma‘lum darajada saqlanyb turishiga imkonbergansharoit-lardan biri bo’ldi. Antik grek tilidan farq qiladigan greklarning ellin tili Sharqdagi boshqa xalqlar tillarining ko’pgina elementlarini o’z ichiga olganligi, Shaxar tuzilishi o’sha qadimiy grek shahar-davlat tuzilishining anchagina tomonlarini o’zida saqlab qolganligi, yaqin sharqdagi turli xalqlarning turlicha diniy e‘tiqodlari aralash-quralash bo’lib ketib, sharqiy xristian dini'ga ham ta‘siri o’tganligi, bular o’rtasida qadimdan Yeri savdo aloqalarining mavjudligi - mana shularning hammasi O’rta dengizning Sharqiy qismida yashovchi aholini bir-biriga yaqinlashtirdi, alohida bir grek-Vizantiya xalqining vujudga kelishi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Ammo ayrim viloyatlarning etnik, maishiy, diniy tafovutlari tamoman yo’q bo’lib ketmagan edi, Vizantiyaning bundan keyingi butun bir tarixida bu narsa keskin sezilib turdi.

Sharqiy imperiyaning yuqorida qayd qilib o’tilgan xususiyat-lari natijasida uning varvarlarga bo’lgan munosabatlari ham boshqacha bir xarakterga ega bo’ldi. Vizantiya G’arbiy imperiyaga o’xshab varvarlar tomonidan bosib olinmadi ham, yashashdan tux-tamadi ham. Jumladan, Vizantiya germanan qabilalari — vestgotlar, ostgotlarning va boshqa qabilalariing hujumlariga bardosh berdi, bu qabilalar esa Vizaitiyadai g’arb tomon kirib borib, u Yerda o’zlarining varvarlik korolliklarini tuzdilar. Vizantiya imperiyasida hali V—VI asrlarda ham quldorlik tu-zumi saqlanib qalgan edi. VI asrda Vizantiya hatto bu tuzumni varvarlar tomonidan bosib olingan g’arbiy viloyatlarda tik-lashga harakat qildi. Biroq undan keyingi VII—VIII asrlarda Vizantiya qadimgi Rimga xos bo’lgan ijtimoiy va siyosii tra-ditsiyalarni o’zida saqlab, ilgarigidek «Romeya davlati»ligicha qolib kelayotgan

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

bo’lsa-da, uning ijtimoiy tuzumi feodalizm tomon tezlashib bormoqda edi. Oqibat-natijada Vizantiya ham, «varvarlashtirilishdan» qochib qutulmadi, bu narsa Bolqon yarim oroliga juda ko’pdan-ko’p slavyan qabilalarining kelishi-da namoyon bo’ldi. Slavyanlar qisman Bolqon yarim orolidagi bir qancha teretoriyalarni bosib olib, bu Yerda (G’arbda bo’lga-ni singari Bolgariya, serbiya, Xorvatiyani barpo qildilar), qisman Vizantiya qo’lida saqlanib qolgan teretoriyam dehqon-kolonist bo’lib ko’chib keldilar va bu Yerga o’zlari bilan birga ibtidoiy-jamoa tuzumi tartiblarini olib keldilar. Shundai qilib, Shuni e‘tirof etish mumkinki, oqibat-natijada germanan-lar G’arbiy Rim imperiyasiga nisbatan qanday rol o’ynagan bo’lsalar, slavyanlar ham Vizantiyaga nisbatan (ozgina farq-Yustinian davrida Vizantiya imperiyasi (527—565) sarq bilan) xuddi Shunday rol o’ynadilar. U Yerda ham, bu Yerda ham varvarlarning kelishi quldorlik tuzumining qula-shiga va ancha progressivroq ijtimoiy feodal munosabatlar-ning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratilishiga yordam berdi. Yustinian zamonida Vizantiyaning kengayishi. Vizantiya hali G’arbdagi varvar korolliklariga, Shimoldagi slavyan qabilala-riga va Urta Sharqda yangi fors (Yeron) lodsholigiga keskin ravishda qarama-qarshi turuvchi quldorlik «Rim imperiyasi» mavjud bo’lgan davrda, VI asrda Imperator Yustinian hukmron-lik qilgan vaqtda eng katta muvaffaqiyatga Yerishdi. Yustinian 527—565 yillarda podsholik qildi. U atoqli ma‘mur edi, qo-nun chiqaruvchi edi, u imperiyaning Sharqiy chegaralarinigina emas, balki g’arbiy chegaralarining ham anchagina qismini tik-lagan kishi edi.

U o’zidan oldin o’tgan Feodosii sulolasisi o’rniga kelgan yangi sulolasining vakili edi. Uning amakisi Imperator YUstin 1 ba‘zi ma‘lumotlarga ko’ra, illiriyalik savodsiz bir dehqon bo’lib, harbiy xizmatda Shuhrat qozonganda, armiya uny Imperator qilib ko’targan ekan. U Yustinianni o’ziga yordamchi qilib olgan, Yustinian amakisining aksicha rim-vizantiya ta‘limini juda yaxshi bilgan.

Vizantiya varvarlarning ( germananlar, slavyanlar va boshqa-larning) hujumini qaytarib, o’zi ularga qarshi hujumga o’tgan bir davrda Yustinian Imperatorlik qila boshladi. Yustinian o’z oldiga imperiyaning ilgarigi g’arbiy chegaralarini tilashni vazifa qilib qo’ydi. Ilgarigi G’arbiy imperiyahududisida yaqindagina vujudga kelgan varvar korolliklarining tarqoq va kuchsizligidan foydalanib turib, Yustinian o’z pro-grammasini qisman amalga oshirishga muvaffaq bo’ldi. Uning sarkardalari Velizariy va Narses Shimoliy Afrikadagi Vandal korolligini (534 y.), Italiyadagi Ostgot korolligini (555 y.) va Ispaniyaning janubiy qirg’og’ini (Betikani) bosib oldi.

Shunday qilib, Urta dengiz vizantiyaliklar uchun yana «biz-ning dengiz» (Mare nostrum) bo’lib qoldi. Zamondoshlar nazarida imperiya go’yo Avgust va Trayan davridagi «baxtli kunlarga» yana qaytgandek tuyular edi. Lekin yuqorida ko’rsatib 5^;tilganidek, gotlarga qarщi olib borilgan urush natijasida butun Italiya tamomila xarob bo’ldi va bu urush imperiyaning o’zini ancha mablag’ sarflashga majbur etdi.

Ikkinchi tomondan, Ispaniyani bosib olib, ularni Vizan-tiyaga qo’shib olishning o’zi vaqtipchalik bo’lib chiqdi. Aslida Urta dengizning Sharqiy qismi bilan G’arbiy qismi o’rtasidagi iqtisodiy aloqa bu vaqtda to’xtab qolgan edi. G’arbiy gYer-man korolliklari umuman olgapda Vizantiyani G’arbda bosib olgan Yerlarining ko’pchilik qismidan siqib chiqarishga qurbi etar edi. Shu bilan bir vaqtda Sharqnipg o’zida xam Vizantiya-ning dushmanlari ko’p zdi.

Yustinian o’z davlatipipg Shimoliy chegaralarini qisman gunlar hujumidap, qisman slavyanlar siquvidap himoya qilishga juda zo’r berdi. Bolqon yarim orolida bir-bnriga parallel ravishda uch qator qal‘alar qurildp. Ammo bu mudofaa to’siq-lari slavyanlarping Bolqon yarim oroliga qarab siljishlari-ni to’xtata olmadi. Slavyanlarping ko’pipi imperiya yarim orolga ittifoqchi — fedYeratlar sifatida joylashtirishga majbur bo’ldi. Boshqalari hatto Bolqon yarim orolining janubida — Makedoniyaga va Egey dengizi bo’ylariga kolonist-Yer egalari sifatida joylashtirildi. Yustinian imperiyaning Qrimning janubiy qirg’og’idagi va qisman, Zakavkazedagi Yerlarini qaytarib oldi. Lekin u Mesopotamiyaning bir qismini Yeron shohiga berishga va sulh tuzilganidan keyin uiga katta-katta pul to’lab turishga majbur bo’ldi.

Shunday qilib, Yustinianning ulug’ davlat tuzish siyosati bir qadar muvaffaqiyatli natijalar berdi, xolos. Shunday bo’lsa-da, uning vaqtida imperiyaning chegaralari ancha qengaydi. Keyingi vaqtlarda Vizantiya imperiyasi bunday yutuqlarga hech bir Yerisha olmadi

Yustinianning qonun chiqarish faoliyati.

Yustinian podsholik qilgan dlnrda Vizantiyaning ichki tarixida juda katta voqealar yuz berdi. Bu voqealardan eng avval Yustinianning qonun chiqarish sohasndagi faoliyatini ko’rsatish kerak. U o’z podsholigining boshlapish paytidayoq Rim Imperatorlarining ilgari nashr qilipgap hamma qonunlarini bir qilib to’plab bosib chiqarishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Eng atoqli yuristlardan iborat ikki komissiya Tribonian rahbarligida Rim qonunlarini to’plab tartibga solish ustida juda katta ish olib bordi. Bu komissiyalarning 528—534 yillar mobaynida olib borgan ishi natijasida «grajdan huquqlari to’plami» (Corpus furis civilis) vujudga keltirildi, bu to’plam Rim imperiyasidagi butun qonunlarni yakunlovchi eng katta yuridik yodgorlik bo’ldi. To’plam to’rt qismdan iborat edi: 1) 12 tom-lik Yustinian kodeksi — Rim Imperatorlarining qonunlari to’plami; 2) Digestlar — bu 50 kitob bo’lib, Rim qonunlarini sharhlagan mashhur rim yuristlarining asarlaridan olingan parchalarni o’z ichiga olgan edi; 3) Institutsiyalar — sudyalar va o’quvchi-yuristlar uchun qisqacha yuridik qo’llanma (bir kitob); 4) Novellalar — Yustinianning kodeksiga kir-magan yangi qonunlaridan (535 yildan to o’z podsholigining oxirigacha) iborat edi.

Yustinianning qonunlar to’plamida, bir tomondan quldor-lik tuzumi alomatlari («barcha odamlar erkin kishilarga va qullarga bo’lipadi») va ikkinchi tomondan, vujudga kelayotgan feodal munosabatlarpiig alomatlari (kolonat to’g’risidagi qonunlar, qullarni cheklanmagan miqyosda bo’shatish to’g’risidagi yangi qonunlar) aks etdi. To’plamda Imperator hokimiyati absolyut hoki'miyat degan ideya aniq bayon qilindi («Imperator iroda-si — qonun maibaidir»).

Yustinian to’plamida xususiy mulkni himoya qilishga va Rim imperiyasi bilan Vizantiya uchuy xos bo’lgan oddiy tovar xo’ja-ligi sharoitidan kelib chiqadigan har turli mulkiy muomalalarpi rasmiylashtirishga katta o’rin berildi. To’plamning keyingi ikki xususiyati (kuchli markaziy hokimiyat ideyasi va mufassal ishlab chiqilgan xususiy mulk huquqi) bu to’plamning keyingi vaqtlarda, o’rta asrlarning ikkinchi yarmida G’arbiy Yevropada juda ham Shuhrat qozoiishiga sabab bo’ldy. Yustinianning «Grajdan huquqlari to’plami»ni Yevropa yuristlari sinchiklab o’rgandi, XII asrdap boshlab, ayniqsa XIII—XIV asr-larda G’arbiy Yevropaping turli mamlakatlarida korollar chi-qargan qonunlarda Rim qonunlaridan foydalanilganligini ko’rish mumkin.

Yustinian qonuilar to’plamini chiqarishidan maqsad qul-dorlik ishlab chiqarish usulining emirilishi juda tezlashib borayotgan sharoitda quldorlik davlatini saqlab qolish edi; bu qonun jumladan, markazdagi va joylardagi hokimiyat agent-lariga xalq ommasining revolyusion chiqishlari bilan kurashda qurol bo’lib xizmat qilar edi. Ayni Yustinian davrida Konstantinopolda va turli viloyatlarda bir iecha bor katta-katta xalq qo’zg’olonlari bo’lib o’tgan edi.

532 yilda Konstantinopol-da bo’lib o’tgan qo’zg’olon ayniqsa kuchli bo’ldi. Qo’zg’olon ko’tarilishiga eng asosiy sabab Imperator chinovniklarining, ayniqsa Yustinianning Yerkatoyi— Konstantinopol hukmdori bo’lnb turgan Ioann Kappadokiyskiyning xazinani talashi, poraxo’rligi va Shu xildagi suiiste‘mollari sabab bo’ldi.

Ma‘muriy va moliyaviy zulmning kuchayishi.

532 yil voqealari Yustinianning ichki siyosatiga katta ta‘sir qildi. Yustinian keyingi vaqtlarda ham xalq ommasining bosh ko’tarishidan hadiksirab yurdi. 532 yildan keyin dimlar xiyla darajada qayta tuzildi. Konstantinopolda va boshqa yirik Shaxarlarda politsiya hokimiyati kuchaytirildi. Shu bilan bir vaqtda Yustinian yirik senator zodagonlarga qarshi qattiq kurash olib bordi. U, magnatlarning juda ko’p Yerlarini musodara qildi. Imperator farmonlar chiqarib, erkin kishilarning mahalliy katta Yer egalari homiyligiga o’tishini man qildi. Kuchli so-sial tayanch topish maqsadida Yustinian davlat pravoslav chYer-koviga, episkoplar va monastirlarga har jihatdan homiylik qildi, ularga juda ko’p Yerlar berdi. Eski zodagonlarga qara-ma-qarshi ravishda Yustinian harbiy xizmatidagi o’rta darajali zlementlarga ko’proq tayandi, musodara qilingan Yerlarning ko’p qismi ularga berildi.

Ma‘muriy davlat apparatini mustahkamlash senator aristokratlar oppozitsiyasiga va revolyusion xalq harakatiga qarshi kurashning vositalaridan biri edi. Yustinian boshqarishni qattiq markazlashtirdi, hatto joylardagi ikkinchi darajali amaldorlar ham vazifaga Imperator farmoni bilan tasdiqla-nar edi. Hukumat amaldorlar o’zlarining oladigan maoshi bilan yashashlari va aholidan pora olmasliklari kerak, deb bir necha bor rasmiy e‘lon qilishiga qaramay, poraxo’rlik yo’qol-madi. Shuningdek, Imperatorning amaldorlar zodagonlarni va boylarni Yerkalatib yubormasin degan farmoni ham amalga osh-may qolib ketdi.

Yustinian hukumati davlat moliyasiga ham katta e‘tibor berdi. Uning zamonida aholidan olinadigan soliqlar bir necha hissa ko’paydi- Imperator xazinasi aholidan Yer, jon, hunarmandlik (hunarmandlardan) va savdo soliqlari solish yo’li bilan juda katta mablag’lar olar edi.

Yustinian ipak, tuz va hokazolarga Imperator monopoliyasidan keng foydalandi. Maxsus davlat ishxonalari ham bo’lib, bularda Imperatorning Yerkak va ayol qullari ishlar edi. Saroyning zebziynatlariga, ko’pdan-ko’p amaldorlarni va armiyani saqlash, dang’illama imo-ratlar solishga (bularni davlatning o’zi uyushtirar edi) bu mablag’larning hammasi sarf qilinar edi. Moliyaviy zulm mamlakatning iqtioodiy hayotiga juda yomon ta‘sir qildi va xalq ommasining vayron bo’lib ketishiga sabab bo’ldi. Hukumat-ning juda qattiq diktaturasi xalq ommasini g’oyaviy jihatdan ham zazar edi. Yustinian hukumati Shu mahalgacha ham uncha-muncha saqlanib qolgan ma‘jusiylarni ta‘qib qilib, ularning falsa-fa maktablarini yopib qo’ydi. Hukmron pravoslav cherkovining ta‘l'imotiga qo’shilmovchi Yeretiklar juda keskin ta‘qib qilin-di. Bularsing hammasi aholining juda keng doyralarida (ay-niqsa separatchilik kayfiyatidagi chekka viloyatlarda) qattiq norozilik tug’dirdi va aholining bir qismini Yeronga va boshqa qo’shni mamlakatlarga chiqib ketishiga sabab bo’ldi. Shaxarlarda Shaxarliklarning ba‘zi joylarda dehqonlarning g’alayon-lari, qullarning asirlikdan qochishlari, «til biriktirishlari» tarqoq holda bo’lsa-da, Yustinian podsholik qilgan davrda to’xtamay davom qilib turdi, po-dsholikning oxirlarida esa bu xonasi bo’lib, u Yustinian tomonidan 532—538 yillarda («Ol-loning donoligi» sharafiga) qurildi, bu ayo Sofiya ibodatxona-sida ilk Vizantiya arxitekturasi uslubining xususiyatlari ju-da yaxshi aks etdi. Ayo Sofiya ibodatxonasi asosan keyingi imperiya davridagi rim hukumat binolari tipida, ya‘ni bazilika ti-pida qurilgan bo’lib, antik arxitektura elementlarini (ichki stunlar),

Shuningdek, Sharq me‘morligi elementlarini (juda ko’p oltin bezaklar, binoga hashamatberganmuhtasham gumbaz va hokazolar) o’zida aks ettirdi. Ibodatxonaning ichkarisidagi koshinkor tasvirlar rang-barang sun‘iy qimmatbaho toshlardan nihoyat darajada badiiy bir tarzda ishlandi. Ayo Sofiya ibo-datxonasining mustahkam ishlanganligi kishini hayratda qol~ diradi. Bir necha martalab zilzila bo’lishiga qaramay, bu bino hozirgi vaqtgacha saqlanib kelyapti va u jahon arxitekturasi-ning ajoyib tarixiy yodgorliklaridan biridir.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

1.2 VI asrda Vizantiya madaniyati.

Ayo Sofiya ibodatxonasi singari mashhur yodgorlik qurilishida o’z ifodasini topgan yuk-sak arxitektura san‘ati Vizantiyaning umumiy madaniyati o’sha davrda qanday yuksak bo’lganligini ko’rsatuvchi dalillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Bunday monumental badiiy yodgorlik qurilganligining o’zi mohir usta, matematiklar, injenYer-lar, rassomlar bor bo’lganligini ko’rsatadi. Vizantiyaning VI asrdagi gumanitar asarlar yaratganligini bir qancha yirik olim va yozuvchilarning nomlaridan bilish mumkin, ularning asarlari bizning zamonamizgacha etib keldi. Yustinian vaq-tidagi yirik tarixchi P r o k o i i i Kesari i s k i y buping misolidir. Prokopny YUstiiianning podsholik qilishiga oid bir kancha tarixiy asarlar yaratdi, jumladap, «Urushlar tarixi»

(forslar, gotlar va boshqalar bilan), «Qurilish-lar», «Sirli tarix» kabi asarlar yaratdi. Prokopiy asarlari-da qimmatli matYeriallar to’plantan, unda Vizantiyaning bir o’zining emas, hatto uning yon qo’shnilarini, jumladan, VI asrdagi slavyanlarni, ostgotlarni, vandallar va boshqalarni ham ta‘rif-tavsiflab bergan. O’zining rasmiyat uchun yozgan asar-larida YUstianianning siyosatini to’la ma‘qullab uni sha-raflagap. Prokopiy o’zining «Sirli tarix»ida aksincha' podsholik davrining sirli, qorong’i tomonlarini ochib tashlagan, ayniqsa Yustinian siyosati natijasida soliqlarning og’ir-lashib, xalq ommasining tobora qashshoqlashib ketganligini qayd qilgan.

Vizantiyaning VI asrda o’tgan yana bir yirik tarixchisi Agafiy edn. Uning «Yustinianning podsholik qilishi» de-gan asari Prokopiy asarlariga ancha muhim qo’shimchalar ki-ritib, ularnp to’ldiradi, tuzatadi, o’rni bilan uningberganma‘lumotlarnip tisdpqlaydi.

Vizantiyaning VI asrdagi epg yirik olimlari orasida aniq fanlar bilan shullangan mediklardan Aleksandr Trallskii pa11ai l Eginskiyni, matematikmexaniklardan Isidor Miletskiy va Anfimiy Tral le kiy (bular ayo Sofiya ibodatxonasining asosiy quruvchilari bo’lgan), geograflardan Kozma Indikop-l avt.ni ko’reatish mumkin, Indikoplavt asarlarida geografik noaniqliklar anchagina ko’p bo’lishiga qaramay, u Afrika va Hindistsh,

Qizil dengiz va Hind odeani to’g’risida bir qancha qimmatli matYeriallarni o’z ichiga olgan. Uning koinotga nisbatan geotsentrik qarashlari o’rta asr kishilarining geografiya to’g’risidagi tasavvurlariga (XV asr oxirlariga qadar) juda katta ta‘sir ko’rsatgan.

VI asrning ikkinchi yarmida va VII asrda Vizantiyaning krizisga uchrashi. Yustinianning podsholik qilishi sirtdan Karaganda gullab-yashnayotgandek ko’rinsa ham, xalq ommasi uchun juda og’ir bo’ldi. Juda ko’p marta ko’tarilgan xalq qo’zg’olon-lari, ayniqsa 532 yilgi qo’zg’olon buning yorqin dalilidir. Keksa Imperator (84 yoshida) o’lganda, uning vorisi, YUstin II juda og’ir ahvolda qoldi. Yustin podsholigining so’nggi yilla-rida soliqlar yanada ko’proq oshib ketganligiga qaramay, dav-lat xazinasi bo’m-bo’sh edi. Og’ir soliqlardan xonavayron bo’lgan aholining joylarda soliq to’lashdan bosh tortish hollari tez-tez yuz berib turadigan bo’ldi.

VI- asrning birinchi yarmi bilan VII asrning birinchi yarmi o’rtasida Vizantiyaning ijtimoiy tuzumidagi ziddiyat ayniqsa avj olgan edi. Bu vaqtda Vizantiyadagi quldorlik tuzumining emirylayotganligi ochiq ko’rinib turgan edi, qishloq xo’-jalygida, hunarmandchilikda qo’l mex.natini erkin mehnat tobora siqib chiqarayotgan edi. Shunday bo’lsa ham qulchilik tamoman tugatilmagan edi. YAngi, ancha progressiv bo’lgan feodal munosabatlar nisbatan sekinlik bilan tarkib topib kela-yotgap edi va buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi to’xtalib qolmoqda edi. Bupi, masalan, Bolqon yarim orolida va Kichik Osiyo viloyatlarida bir vaqtlar juda ssrhosil bo’lgan Yerlarning ancha ko’p qismi endilikda bo’m-bo’sh, qsm$jirab yotganligidan ko’rish mumkin.

Shaxar kambag’allari, qullar, kolonlar va jamoachi-dehqon-larinng har turli xalq harakatlari Yustinian Imperatorligi-shshg cyiirni yillarida tez-tez ko’tarilib, VI asr oxirlari va VII asrning birinchi yarmida bu harakat yanada kuchayib ketdi. Mpsr mi Surnyada har turli Yereslar

(monofizitlar¹, nestorian-lar va xokazolar) bayrog’i ostida separatistik harakatlar yuz berdi, buidap maqsad — bu viloyatlarni Konstantinopoldan ajratnsh edi. Imperiyaning tashqi ahvoli yanada og’ir edi. Imperiyaga har tarafdan ko’pdan-ko’p dushmanlar xavf solmoqda edi. Yustinian -o’lgandan keyin tez orada Vizantiya qo’l ostidagi Yerlar keskin suratda kamayib ketdi. 568 yilda langobardlar Italiyaning shi-moliy qismini va o’rta qismining bir bo’lagini bosib oldi. Oradan kup vaqt o’tmasdan, VI asrning 80- yillari boshida Ispaniyadagi Yerlar ham qo’ldan ketdi. Bolqon yarim oroliga VI asrning ikkinchi yarmida va VII asrning boshlarida slavyanlar bir necha marta juda ko’plab^g kirib, Peloponnesgacha borib etdi. Dunayda Imperator qo’shinlari avarlardan zarba edi. Yeronliklar VII asrning boshlaridan to o’rtasigacha Sharqiy viloyatlarni birin-ketin bosib olib, ba‘zan Konstantinopolning o’ziga ham xavf soldi.

Yustinian sulolasimi 602 yilda saroy to’ntarishi natijasida taxtdan tushdi. Bu sulolasining oxirgi vakili Imperator Mavrikiy Shu saroy o’zgarishi vaqtida besh o’g’li bilan birlikda o’ldirildi. Imperiya Imperator Irakliy vaqtida (610—641) bir qadar mustahkamlanib olgandek bo’ldi. Irakliy Yeronliklarga zarba berib, ulardan Suriya, Falastin va Misrni qaytarib oldi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, VII asrning 30- yillarida — 40- yillarning boshlarida Vizantiya bu muhim viloyatlarni ikkinchi marta bu safar abadiyga qo’ldan berib qo’ydi, ularni arablar bosib oldi.

Irakliyning vorislari davrida Vizantiya teretoriyasi yana ham qisqarib ketdi. Arablar bosib olgan butun Shimoliy Afrika ham uzil-kesil qo’ldan ketdi. Bolqon yarim orolida 679 yilda slavyanlarning kuchli Bolgariya davlati vujudga kel-di. Dolmatsiyani va yarim orolning Shimoligarbidagi Illiriya-ni turli slavyan qabilalar — serb va xorvatlar bosib oldi. Imperiyaning o’zida VIII asrning boshlarida Yustinian zamoni-dagi teretoriyaning ko’p deganda uchdan bir qismi qoddi. «Tiklangan» buyuk Rim imperiyasidan Bolqon yarim orolining janubiy qismi, janubiy Italiyaning bir qismi, Qrimning ja-nubiy qirg’og’i, Kichik Osiyo va Arxipelag orollari qoldi, xolos.

VII asrdagi alg’ov-dalg’ov vaqtida Vizantiya-o’zgarishlarni boshidan kechirdi, bu o’zgarishlarda uning sotsial va siyosiy ji-hatdan yanada rivojlanishining elementlari bor edi. Dastavval, imperiya endi ilgarigidek grek-rim imperiyasi bo’lmas-dan, asosan bir jinsli grek imperiyasi bo’ldi. Faqat grek tili rasmiy davlat tili bo’lib qoldi. Imperiyaning asosiy diqqa-ti bu vaqtda butunlay Bolqon yarim oroli bilan Kichik Osiyoga qaratildi. Aleksandriya va Antioxiya qo’ldan ketgandan keyin Konstantinopolning iqtisodiy va siyosiy e‘tibori oshdi. Shu bilan birga imperiya teretoriyasiga varvarlarning, birinchi navbatda, slavyanlarning ko’plab ko’chib kelib o’rna Shuvi Vizantiya imperiyasidagi sotsial tuzumning demokratla Shuviga yordam berdi, quldorlik munosabatlarining yo’qolib borish protsessi-ni tezlashtirdi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

II BOB. VIZANTIYA DAVLATIDA «DEHQONLAR QONUNI»

2.1 Makedoniyaliklar sulolasisi vaqtida Vizantiya.

Vizantiyadagi kelgindi slavyan dehqon aholining ahvoli «Dehqonchilik qonuni»da juda yaxshi ta‘-riflangan; bu manba VIII asrga oiddir,

Qishloqning asosiy aholisi, ya‘ni qo’shnichilik jamo'sining to’la huquqli a‘zosi bo’lgan deh-qonlardan tashqari, «Dehqonchilik qonuni»da yana kambag’al dehqonlar to’g’risida ham gapiriladi, bu kambag’al dehqonlar qisman katta Yer egalaridan, qisman esa jamoachi dehqonlarning o’zidan Yer uchastkalarini hosilning yarmisini berish shar-ti bilan (teng shYerikka) ijaraga olardilar. Dehqonlarning ya^a bir kategoriyasi tilga olinadi, bular katta Yer egalariga maxsus ushr

(mortita) to’lar edilar. Aftidan, bular ham ija-rachi-dehqonlar bo’lganlar-u, lekin ularning ahvoli Yerni teng shYerikka olgan dehqonlar ahvolidan yaxshiroq bo’lgan. Ba‘zi tadqiqotchilarning fikricha, ularning ham bir vaqtlar o’z Yer-lari bo’lgan, biroq keyinchalik yirik Yer egalariga qaram bo’lib qolganlar. ₁Nihoyat, «Dehqopchilik qonuni»da aytilishicha, Yer egalarining Yerlarida ishlash uchun yollangan batraklar, qishloq xo’jalik ishchilari (mistotlar) guruhi bo’lgan.

Shunday qilib, «Dehqonchilik qonuni» jamoaning tabaqa-larga ajrala boshlaganligidan, jamoa a‘zolarining o’z yoni-dagi katta dunyoviy Yer egalari yoki cherkov-monastir Yer egalariga qaram bo’la boshlaganligidan ham dalolat beradi.

Slavyanlar imperiyani xuddi muhtoj narsasiga — juda ko’p erkin dehqonlarga ega qildilar.

Vizantiyada tushkunlikka yuz tutgan va umri tugab qolgan quldorlik tuzumi o’rniga, bu erkin dehqonlar zaminida yangi feodal munosabatlar rivojlana olar edi.

Slavyanlarning o’rta asr Vizantiyasi tarixidagi asosiy roli ana Shundan iborat. Son jihatidan ko’paygan, iqtisodiy ji-hatdan mustahkamlangan, jamoalarga uyushgan Vizantiya dehqonlari VIII—IX asrlarda ishlab chiqarish kuchlarini muvaf-faqiyatli rivojlantirdi, mamlakatni g’alla bilan, dehqonchilik, chorvachilik, bog’dorchilik, tokchilik mahsulotlari bilan to’la ta‘minlab turdi. Shu bilan bir vaqtda hukumat dehqon-lardan muntazam ravishda Yer solig’i olib turar edi.

Bu narsa davlat moliyasini ancha tartibga soldi. Nihoyat, dehqonlar Vizantiya barpo etilayotgan yangi qo’shin uchun manba bo’lib xizmat qildi, imperiya ulardan uning eng xavfli dushmani bo’lgan Arab xalifaligiga qarshi kurashda foydalandi.

IX asrning yarmidan to XI asrning yarmigacha Vizantiyani Makedoniyaliklar sulolasisi idora qildi. Vasiliy I Makedonlik bu sulolasi-ning birinchi namoyandasidir (867—886). X asrda bu sulolasidan bir necha mashhur Imperator chiqdi, o’z zamonining atoqli olimi va yozuvchisi Konstantin VII Bagryanorodniy (912—959), mashhur harbiy sarkardalar — Nikifor Foka (963— 969), Ioann Simisxiy (969—976) va Vasiliy II Bolgaroboysa (976— 1025) ana Shular jumlasidandir.

Makedoniyaliklar sulolasisi idora qilgan vaqtga kelib Konstantinopol juda katta savdo markaziga aylandi va Yevropa bilan Osiyo o’rtasidagi savdoda asosiy vositachilik roli-ni o’ynadi. Arab, rus-slavyan, italyanlarning savdo-sotiqlari Konstantinopolga kelib to’planib, uning juda katta Shuhrat qozonishiga va jonlanishiga sabab bo’ldi. Vizantiya impYerato-ri tashqi savdodan Shunday katta daromad oldiki, IX va X asr-larda G’arbiy Yevropadagi korol va Imperatorlardan birorta-si ham bunday daromad olmas edi. Shu bilan birga IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab arablar xavfi Vizantiya uchun qo’r-qinchli bo’lmay qoldi. Arab xalifaligi bu vaqtda ayrim-ay-rim mustaqil davlatlarga bo’linib ketgan edi. Vizantiyaning o’zi endi arablar

Sharqiga qarshi hujumga o’tishga molik bo’lib qolgan edi.

Makedoniyaliklar sulolasisi vaqtida imperiyaning hududi yana kengaydi. Sharqda arablardan Krit, Kipr orollari, Antioxiya shahri bilan birga Suriyaning katta bir qismi tor_: tib olindi; g’arbda, ya‘ni Italiyada imperiya Apuliya bilan Si-siliyani birmuncha vaqtga qaytarib oldi. Shu bilan bir vaqt-da Vizantiya slavyan davlatlariga qarshi qattiq kurash olib bordi. X—XI asrlarda Vizantiya bilan Bolgariya o’rtasidagi dushmanlik munosabatlari juda ham keskinlashib ketdi. XI asrning boshlarida Vizantiya Bolgariya podsholigini butuplay booib oldi. Imperiyaning Bolqon yarim orolidagi chegaralari yana Shimolda Dunaygacha," Shimoli-g’arbda Adriatika dengizi qirg’og’igacha etgan. Serb qabilalari ham bir oz vaqtgacha Vi-zantiyaga tobe bo’lib qoldi.

Foma Slavyan qo’zg’oloni. Isavriyalik Imperatorlarning harbiy reformasi yaxshi natija berdi. Imperatorlar katta mablag’ sarflamasdan (Suriya va Misr qo’ldan ketishi orqasida imperiya birmuncha vaqtgacha moliyaviy qiyinchiliklarga uchraTan) katta harbiy kuchga ega bo’la oldi. Fem qo’shinlari o’z okrugla-rini arablardan juda yaxshi himoya qildi. Vizantiya hukumati sal-pal kattaroq ko’lamda hujum opYeratsiyasi olib borishga hali jur‘at etolmadi. Lekin hukumatning siyosati cherkov guruhi o’rtasida katta norozilik tug’dirdi. Yangi sulolasi obro’sining kuchayishidan norozi bo’lgan dunyoviy zodagonlarning bir qismi ham cherkov guruhiga qo’shildi. Butga qarshi kurash tarafdorla-oi bilan butga cho’qinish ta„rafdorlari o’rtasidagi kurash bir necha o’n yilga cho’zildi va ba‘zan bu kurash juda keskin tue oldi. Lekin xalq ommasi o’rtasida ham norozilik kuchayib bormoqda edi. Feodalizmning taraqqiy eti b borishi ekspluatatsiyaning yangi formalarini vujudga keltira boshladi. Feodal Yer egasi-ning qo’shniligi erkin dehqon jamoalarini krepostnoylashtirish xavfi ostida qoldirgan edi. IX asrning boshlarida arab-lar xavfi kamaygandan keyin, stratiot—dehqonlarning ahvo-li juda ham yomonlasha boshladi. Yangi «qudratli odamlar» — dinatlar yoki (slavyanlar ataganidek) «vlastellar» — jamoaga qarashli ekin ekiladigan Yerlarni va yaylovlarni tai tortmay hayosizlarcha bosib olib, stratiotlarni esa o’z krepostnoilarigz aylantira boshladilar.

Xalq noroziligining kuchayishi zaminida 821 yilda (Isavrlar sulolasisidan keyin) Kichik Osiyoda yapa katta qo’zg’olon ko’tarilgan, bu qo’zg’olon Foma Slavyan qo’zg’oloni deb nom oldi. 821 yil qo’zg’oloni qatnashchilarining sostavi juda xilma-xil-dir. Unda erkin jamoachidehqoplar, krepostnoylarga aylanti-rilayotgan stratiotlar, haqiqatda krepostnoyga aylantirilgan mayda qaram ijarachilar — pariklar qatiashdi. Bu harakatga Kichik Osiyoda juda ko’p bo’lgan pavlikiaplar, imperiyaning Sharqiy oblastlarida avj olib kelayotgan va o’z ta‘limidash ba‘zi xislatlarni qo’shni Yeron sektasidan olib o’zlashtirgan bir demokratik diniy sekta ham qo’shildi. Qo’zg’olonga boshchi-lik qilgan Foma Slavyan² o’zini Imperator deb e‘lon qildi. Arablarning yord'ami bilan Foma Antioxiyada Imperatorlik tojini kiyib, keyin tarafdorlari bilan birgalikda Konstan-tinopolga qarab yo’l oldi. U, Vizantiya flotining rahbarlarini o’z tomoniga og’dirib olishga muvaffaq bo’lib, poytaxtni qamal qilishga ham kirishgan edi. Lekin Fomaning siyosati etarli darajada izchil siyosat emas edi. U hech qanday sotsial reforma-lar o’tkazmadi, hatto xalq bo’ynidagi og’ir soliqlarni ham en-gillashtirmadi. Haqiqatda u xalq harakatidan foydalanib, o’zining eng yaqin tarafdorlari bilan birlikda hokimiyatni o’z qo’liga olmoqchi bo’lgan edi, xolos. Uning Vizantiya dushmani arablar bilan bo’lgan do’stona aloqalari ham shubha tug’dirardi. Nihoyat, 823 yilda Foma Konstantinopol bo’sag’asida mag’lu-biyatga uchragan va asir tushib, qatl qilindi.

Muvaffaqiyatsizlikka uchraganligiga va sulolasi kurashiga aylanib ketganligiga qaramay, Foma Slavyan qo’zg’olonining Shu tomoni muhimdirki, unda feodal ekspluatatsiyasining yangi for-malariga qarshi kurashgan keng xalq ommasi qatnashdi. Shuni-si xarakterliki, Foma halok bo’lgandan keyin ham, umumiy rahbarlikdan mahrum bo’lgan dehqonlardan va sh^ahar kambag’al-laridan iborat ayrim otryadlar uzoq vaqtgacha/hatto 825 yil-gacha qarshilik ko’rsatishni davOm ettiravYergandilar. IX asrning 20- yillaridagi harakatning siyosiy oqibatlari ham diq-qatga sazovordir. Butga qarshi kura Shuvchi guruh bilan butga sig’inuvchi guruh xalq harakatining kuchayishidan, xo’susan pav-likianlar harakatidan qo’rquvga tushib, bu qo’zg’olondan keyin tez vaqt ichida bir-biri bilan yarashib ketdi. 843 yilda butga sig’inish rasmiy suratda tiklandi. Cherkov sekulyarizatsiya qi-lingan monastir Yerlaripi qaytarib ololmagan bo’lsada, u bilan davlat o’rtasidagi munosabat yana do’stona munosabatga aylanib ketdi. Cherkov-monastir Yer egaligi asta-sekin yana o’sa boshladi, lekin bu o’sish butga qarshi kurashdan oldingi davrdagiday keng ko’lam ololmadi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

2.2 Vizantiya va Kiev Rusi.

Makedoniyaliklar sulolasisi vaqti-da Vizantiya bilan Rus o’rtasidagi munosabatlar totuvlashdi. Qizg’in savdo munosabatlari («varyaglardan greklarga boradi-gan buyuk suv yo’li»), mustahkamlapgan madapiy aloqa (ruslarning 988 yil atrofida greklardap xristianlikni qabul qi-lishi, Shu munoeabat bilan Vizantiya ilm-ma‘rifatining Rusga kirib kelishi), umumii dushmanlarga — pecheneglar, xazarlar va polovetslarga qarshi birgalikda kurash bdib borilishi natija-sida Vizantiya bilan Rus o’rtasida X asrning ikkinchi yarmida do’stona munosabatlar o’rnatildi. Bu do’stlik munosabatlari kamdan-kam hollardagina (masalan, 1043 yilda) dushmanlik harakatlari tufayli uzilib gurdi. Konstantinopol patriarxi Rus cherkovi boshlig’ini Kiev ;metropolitini tayinlash huquqi-ni da‘vo qildi. Biroq Rusning chYerko,v yo’li bilan Vizantiyaga bo’lgan qaramligini YAroslav I rus popi Illarionni 1051 yilda Kiev metropoliti qilib tayinlash bilan ancha bo’shashtirdi.

Rus cherkovi Konstantinopol cherkovining hukmronligidan 1448 yilda uzil-kesil qutulib oldi. Rus metropolitlari, hat-to greklardan bo’lganida ham rus cherkovini mustaqil idora qilar va odatda olisdagi Konstantinopol patriarxidan ko’ra Rusning buyuk knyazi irodasi bilan ko’proq hisoblashardi.

Cherkovlarning ajralib ketishi. XI asr o’rtalarida Vizantiya cherkovining hayotida ikkinchi bir muhim voqea — Rim papa-si bilan ajralish yuz berdi. Bir tomondan, Konstantinopolning Italiya bilan aloqasi susayib ketishi, ikkinchi tomondan, G’arbda Rim papalari eiyosiy qudratining kuchayishi Shunday oqibatlarga olib keldiki, o’sha vaqtgacha yagona bo’lib kelgan xristian cherkovi g’arbiy-katolik va Sharqiy-provaslavga ajralib ketdi. Bu vaqtga kelib ularning diniy marosimlari, toat-ibodat tili na boshqarish sistemasining o’zi ham (g’arbda — papa va kardipallar, Sharqda — poytaxt Shaxar Konstantinopolning patriarxi boshchiligidagi patriarxlar) ancha o’zgarib ketdi. Cherkovlardagi ajralish 1054 yilda, Rim papasining legat-lari, ya‘ni elchilari grek cherkovini rim cherkovi bilan aloqa qilishini rad etib, Konstantinopolni tashlab chiqib ketgan paytdan boshlandi. Bupga javoban Konstantinopol patriarxi Rim cherkovi bilan ushshg boshlig’i papaga la‘nat o’qidi.

IX—XI asrlarda Vizantiya feodalizmi. Makedoniyaliklar sulolasisi vaqtida Vizantiyaning feodalla Shuv protsessi tez avj olib bordi. erkin dehqonlarning soni Shu qadar tez kama-yib bordiki, mamlakat mudofaa qobiliyatining pasayishidan, Shuningdek, aholidan tushadigan soliq mablag’larining kamayishidan qo’rqib, Imperatorlarning o’zlari ham tashvishga tusha boshladilar. Dinatlar tomonidan dehqon Yerlarining bosib olinishiga qarshi X asrning birinchi yarmida Imperatorlar bir necha marta farmonlar — novellalar (922, 934 va 947 yillardagi novellalar) chiqardi. Imperator Vasiliy II bir nechta yangi farmon chiqardi. Uning novellalaridan birida (996) katta Yer egalaridan jamoachi-startiotlardan ilgari tortib olingan hamma Yerlarni dehqonlarga qaytarib berish talab qilindi¹. Biroq, bu farmon hamda Shu kabi boshqa farmonlar yaxshi ba-jarilmadi. Feodal zodagonlar Shu qadar kuchayib ketgan ediki, 1057 yilda makedoniyaliklar sulolasisinipg o’rnini olgan va Kichik Osiyodagi zodagon yirik Yer egalaridan chiqqan Kom-niilar sulolasisi erkin dehqonlarpipg qolgap-qutganlarini ham feodallarga em qilib berishga har tomonlama ko’maklash-di. Komninlar ayrim-ayrim qishloqlarnigina emas, balki bu-tun-butun okruglarni katta Yer egalarining proniyasiga (aypan tarjima qilganda: g’amxo’rligiga, vasiyligiga) berdi. Bu esa o’zlariga tobe aholini bevosita krepostnoyga aylantirish yo’lidagi tadbir edi. ProniariMunist davlat soliqlari-ning bir qismini o’z foydasiga yig’ib olish huquqiga ega bo’l-di. Qo’l ostidagi aholini uning o’zi sud qilar edi. Bu Yerlar asta-sekin feodalning nasldan naslga o’tadigan xususiy mulki bo’lib qoldi.

Komninlar vaqtida katta cherkov Yer egaligi makedoniyaliklar sulolasisi vaqtidagiga qaraganda kengroq ko’lamda qayta vujudga kela boshladi. XI—XII asrlarda vizantiyalik erkin dehqoplarpipg, jamoachi-komiturlarning soni juda ham ozayib ketdi. Feodalning Yerida dehqonchilik qilib, unga obrok — feodal rentasi to’lovchi krepostnoy dehqonlar pariklar Vizantiya qishloqlarida ko’pchilikni tashkil etadigan bo’lib qoldi. Shu bilan birga Vizantiya pomestelarida hali birmuncha qullar (dullar) ham bor edi. Ular asosan hovli ichidagi har xil ishlarni qilish bilan birga, ulardan qishloq xo’jalik ish-larida, ayniqsa sug’orish, yo’l qurilishi ishlarida, tosh konla-rida va Shu kabilarda ham foydalanardilar.

2.3 IX—XI asrlarda Vizantiya madaniyati.

Vizantiya o’zining ko’p asrli hayoti davrida' boy va rang-barang madaniyat yaratdi, bu madaniyat janubiy slavyanlarga va Rusga katta ta‘sir ko’rsata- di. Hali VI asrlardayoq o’zining ilk namunalariniberganVizantiya arxitekturasi (Yustinian imoratlari) keyingi asrlarda ham rivojlanishda davom etib, pishiq monumental Vizantiya ibodatxonalari tipini buned qildiki, bu tipdagi ibodatxona namunalari XI asrdagi qadimi# rus yodgorliklari uchun eng yaxshi namuna bo’lib xizmat qilgandir (bular ichyda eng yaxshi-si — Kievdagi ayo Sofiya ibodatxonasi bilan Novgoroddagi ayo Sofiya ibodatxonasidir). Zotan, Shuni nazarda tutish kerakki, ruslardagi «Vizantiya» uslubi o’zi namuna olgan grek uslubidan ko’p jihatdan farq qilardi. Qadimgi slavyan motivlarini ham o’z ichiga olgani holda bundan keyingi rivojlanishi protsessida o’zining original formalarini yaratgan o’sha uslub umuman ol-ganda ro’slarning o’ziga xos rus ijodi edi.

Shuni aytib o’tish kerakki, Vizantiyada qurilish texnikasi: g’isht qilish, juda ajoyib ohak qorishmasi taYorlash, g’isht tYerish san‘ati, monumental qubbalar, ulugvor gumbazlar va Shu kabilar yaratish texnikasi o’z zamonasi uchun juda yuksak darajada edi.

Vizantiyada IX—XI asrlarda rassomlik — devorga raem so-lish ham, koshinkorlik tasvirlari ham zo’r berib rivojlana bordi; rassomlikning bu shakllari Vizantiyada tobora qat‘iy tue olib va uslublashib bordi.Vizantiyada badiiy hunarmandchilik ham yuksak darajada rivoj topdi.

Qimmatbaho ipak gazlama, kimxob, gilam to’qish keng tarqalgan; zargarlik, badiiy kulolchilik, shisha buyumlar yasash, sir (emal) taYorlash ayniqsa taraqqiy etgan edi. Vizantiya har xil qurolyarog’ ishlash, kemasozlik, konchilik (ruda, marmar qazib chiqarish) va hokazolar bilan dong chiqargandi.Fan sohasida IX—XI asrlardagi Vizantiya olimlariga Shu narsa xoski, ular qadimgi dunyo klassik avtorlarining asarla-rini muttasil o’rgandilar, ularni to’playdilar, ulardan konspekt oldilar, bu matYeriallardan har xil temalarda to’plamlar tuzdilar.

Klassik avtorlarning asarlarini to’plagan va ular asosi-da kompilyativ asarlar yozgan olimlardan biri yuqorida aytib o’tilgan Imperator Konstantin VII Bagryanorodniy bo’lib, uning bir nechta asari — «Imperiyani idora qilish to’g’risida», «Ma-rosimlar to’g’risida» va «Femlar to’g’risida» degan asarlari hozirgacha saqlanib kelmoqda. Konstantin VII asarlarining qiymatn Shundan iboratki, ular Vizantiya bilan qo’shni bo’lgan mamlakatlar.va xalqlar to’g’risida, Shu jumladan, slavyanlar va xususan ruslar to’g’risida ko’p matYerial beradi.

Konstantin VII dan ilgari esa o’z zamonasining eng atoqli to’plovchisi, bibliofili va ensiklopedist patriarx Fotiy bo’lib (820—891), u o’zidan keyin «Miriobiblion» deb ataladi-gan to’plam qoldirgan, bu to’plamga 300 ga yaqin ochYerk kirgan, bular qadimgi grek avtorlarining asarlaridan ko’chirma bo’lib, ularning har qaysisiga tegishli sharhlar berilgan.

Vizantiyada yilnoma yozish juda ham rivoj topdi. VI—IX asrlardagi eng atoqli voqeanavislar Ioann Malala, Feofan va Georgiy Amartoldir, ularning asarlari ko’proq slavyan tiliga tarjima qilingan bo’lib, bu asarlar Kiev davridagi yilno-machilarga ham ma‘lum edi. Vizantiyaning ayrim davrlari tari-xiga oid o’ziga xos mojtrafiyalar yozgan Vizantiya tarixchilaridan biri Anna K o m i i i a n i ko’rsatish mumki'n. U yozgan «Aleksiada»»da o’zining otasi Aleksey I Komnin podsholik qil-gan davr va'salib yurishlarining boshlanishi ta‘riflanadi- Un-dan ancha keyingi salb yurishlarni ta‘riflagan yana bir tarixchi Nikita A k o m i n a t d i r. Uning «Romeyalar tarixi» (ya‘ni vizantiyaliklar tarixi) 1118 yildan 1206 yilgacha bo’lgan davr-ni o’z ichiga oladi. Vizantiyani fojiali oqibatlarga olib kelgan to’rtinchi salb yurishini Akominat ayniqsa yorqin ta‘riflagan.

Vizantiya adabiy yodgorliklardan juda ko’p agiografik (diniy) asarlar («avliyoiomalar») qoldirgan; asarlarda o’rta asr Vizantiyasining turmush-maishatiga oid konkret, yorqin materiallar juda ko’p.

Vizantiyada dupyoviy adabiyot: qissalar, dostonlar, satirik hajviy) asarlar ham bo’lgan.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

«Filokratis» sarlavhali satira (X asrning ikkinchi yarmi) grek-rim shoiri Lukianga (eramizdan avvalgi II asr) taqlid qilib yozilgan. Ma‘jusiy bilan xristianin o’rtasidagi dialog formasida ozilgan bu hajviy asarda pravoslav ruhoniylariga, monaxlarga qarshi juda keskin so’zlar aytilgan. Mamlakatning siyosiy hayotiga aralashgan-liklari qattiq qoralanadi. XI asrning boshlarida maydonga kelib ayniqsa zo’r Shuhrat qozongan «Digenis Akrit haqidagi qissa» dostoni butun yaqin Sharqqa keng tarqalgandir, uning tarjimalari qadimgi Rusning yozma yodgorliklari ichida ham ko’p uchraydi. «Digenis Akrit haqidagi qissa» ba‘zi xislatlari bilan G’arbiy Pnropaning feodal eposlariga («Roland haqida qo’shiq» va boshqalarga), qisman rus xalq dostonlariga o’xshab ketadi. Unda Vizantiya xalqining o’z tashqi dushmanlariga qarshi olib borgan qahramonona kurashi ham she‘riy formada tasvir-langan. Aleksandr Makedonskiy— Iskandar Zulqarnaynning Sharqqa, jumladan Hyndistonga qilgan yurishlari to’g’risidagi

«Aleksandriya» degan hikoyaning har xil variantlari xalq ichida keng tarqalgan edi, ulardagi folklor materiallarining manbai qisman Vizantiyadan va qisman Sharqdan olingan edi.

XULOSA

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Vizantiya imperiyasi — 395-yilda Theodosius Ining oʻlimidan Rim imperiyasining gʻrbiy va sharqiy qismlarga boʻlinib ketishidan yuzaga kelgan davlat. Boʻlinishdan sakson yil oʻtgach Gʻarbiy Rim imperiyasi yoʻq boʻlib ketib, Vizantiyani Qadimgi Rimning tarixiy, madaniy va tamadduniy davomchisi sifatida qoldirdi. „Rim“ va „Vizantiya“ni ajratish zamonaviy rasm sanalsada, boʻlinish muddatini aniqlash qiyinchilik tugʻdiradi. Shunga qaramasdan bir nechta muhim sanalar mavjud. 285-yilda imperator Diocletian Rim imperiyasi boshqaruvini gʻarbiy va sharqiy boʻlaklarga ajratdi. 324-330-yillar orasida imperator Constantine I asosiy poytaxtni Rimdan Konstantinopolga koʻchirdi. Shahar „Konstantinopol“ („Constantine shahri“) yoki („Yangi Rim“ ) ga aylandi. Imperator Theodosius I davrida nasroniylik imperiyaning davlat diniga aylandi. Boʻlinishning oxirgi davri imperator Heraclius hukmronligida yangi imperiyada yangi harbiy va boshqaruv tuzilishlarini joriy etib, lotin tili oʻrniga yunon tilini davlat tiliga oʻzgartirgach boshlandi. Bu oʻzgarishlarning sababi Oʻrta Sharq va Shimoliy Afrikadagi koʻplab yunon tilida soʻzlashmaydigan hududlar kuchayib borayotgan Arab xalifaligi tomonidan bosib olinib, imperiya faqat yunon hudularidan iborat boʻlib qolayotganligi edi. Shunday qilib Vizantiya qadimgi Rimdan lotin madaniyati oʻrniga yunon madaniyatiga va Rim butparastligidan pravoslaviega oʻtganligi bilan farq qiladi. Justinian I hukmronligi davrida (527-565-yillar) imperiya gʻarbiy imperiyaga tarixan tegishli boʻlgan Shimoliy Afrika, Italy va Rimni egallab oʻzining tarixidagi choʻqqisiga chiqqan. 6-asr oʻrtalaridagi Justinian vabosi davrida imperiya aholisining uchdan bir qismi qirilib ketib harbiy va moliyaviy muammolarga sababchi boʻldi. Shunday boʻlsa ham, imperator Maurice davrida imperiyaning sharqiy chegaralari kengaytirilib, gʻarbiy chegaralari barqarorlashtirildi. 602-yilda Mauricening oʻldirilishi imperator Heracliusning gʻalabalariga qaramasdan imperiya ishchi kuchi va resurslarini kamaytirgan sosoniylar Eroni bilan yigirma yillik urushga sabab boʻldi. Bu urushda imperiyaning kuchsizlanishi 7-asrdagi Vizantiya-Arab urushlaridagi magʻlubiyatlarga sabab boʻldi. Bu magʻlubiyatlarda imperiya katta hududlarni yoʻqotdi. Bu omadsizliklarga qaramasdan imperiya 10-asr davomida Macedonian sulolasi boshchiligida tuzalib, yana Yevropaning va Oʻrta Yer dengizining eng kuchli davlatiga aylandi. 1071-yildan soʻng imperiyaning yuragi sanalgan Kichik Osiyoning katta qismi Saljuqiy turklar tomonidan egallandi.

12-asrdagi Komninlar restavratsiyasi imperiyaga yerlari va qudratini qaytardi. Lekin imperator Manuel I Komnin oʻlimi va Komninlar sulolasining 12-asr oxirida tugashidan soʻng imperiya yana pastga shoʻngʻidi. Imperiya yoʻq qiladigan zarba 1204-yilda To`rtinchi salib yurishida Konstantinopol egallanib, vayron etilganda va Vizantiya bir-biriga raqobatchi yunon va lotin davlatlariga boʻlib yuborilganda berildi. 1261-yilda Konstantinopol va Imperiya Paleolog imperatorlari tomonidan qayta tiklanishiga qaramay imperiya avvalgi qudratini tiklay olmadi. Shunga qaramay, bu davrlar imperiya madaniyati eng yuksalgan davrlar boʻlgan. 14-asrdagi toʻxtovsiz fuqarolar urushlar imperiya kuchini yoʻqotdi va uning qolgan hududlari 1453-yilda Konstantinopol qulaguncha davom etgan Vizantiya-Usmonli urushlari davomida Usmonli imperiyasi tomonidan bosib olindi.

Asosiy adabiyotlar:

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

4.Қурбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув-методик қўлланма .Т: Ўқтувчи .1991. 5.Ўрта асрлар тарихи В.И.Семѐнов. Т.: Тошкент. ―Ўқитувчи ‖.1973

6. Jahon tarixi (Evropa mamlakatlariV-XV asrlarda) T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

ORIENTAL UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

2022-2023-o‘quv yili

60220300 — Tarix (mamlakatlar va yo’nalishlar bo’yicha)

____ - guruh talabasi __________________________________ning

“Vizantiya imperiyasi taraqqiyoti” mavzusidagi yozilgan kurs ishiga

TAQRIZ

Taqrizchi _________________________ _______________ _______________

Familiya, ism-sharifi imzo sana

11. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

23. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

3

4

5

6

7

18