Ачык сабак "Орфография"

Тема: Орфографиянын негизги эрежелери жана принциптери

Катасы: Туурасы:

• шиш кебек
• теңшер
• тырнак
• тырнакча
• чыкыр
• тышта

• шиш кебеп
• текшер
• тырмак
• тырмакча
• чакыр
• ташта

Бүгүнкү сабакта

• Орфографиянын негизги принциптерин,жазуу эрежелерин окуп үйрөнөбүз;
• Орфографиянын принциптерине таянып, сөздөрдү туура жаза алабыз;
• Алган билимдерибизди турмушта колдоно алабыз.

Х.К Карасаев -кыргыз орфографиясынын негиз салуучусу.

Х.К. Карасаевдин эмгектери

Орфографиянын принциптери

Морфологиялык принцип

Фонетикалык принцип

Сөздөрдүн ар кандай тыбыштык өзгөрүүлөргө учурап айтылышы эсепке алынбай,алардын унгу түрүндөгү баштапкы формасын өзгөртпөй жазууну талап кылган принцип.

Сөздөр оозеки кепте кандай айтылса, кандай угулса, ошондой жазууну талап кылган принцип. Так айтканда, унгуга уланган мүчө кандай өзгөрүүгө учурап айтылса, ошол тыбыштык түрү жазууда толук сакталат. Унгудагы үндүү тыбыштарага карай мүчөлөр бир нече вариантта өзгөрт. Мисалы илик жөндөмөнұн –нын мұчөсұ 12 вариантта өзгөрөт. Алар унгу сөздөрдұн аяккы муунуна карата 12 тұрдұұ айтылат.

Мисалы , комусчу деп айтылат, жазууда комузчу деп жазылат.

- Нын мүчөсүнүн 12 вариантта өзгөрүшү

• -тын;-тин;-тун;-түн.
• -нын;-нин;-нун;-нүн.
• -дун;-дүн;-дын;-дин.

• Мисалы:
• тарыхтын,достун,китептин,сүрөттүн;
• Ырчынын,ак куунун, эненин,күүнүн;
• Шаардын, токойдун,жердин,гүлдүн.

Орфографиянын эрежелери

• Сөздөрдүн унгусу жана сөз мүчөлөрүн жазуу эрежелери;
• Сөздөрдү бирге жана бөлөк жазуу эрежелери;
• Баш тамгаларды коюп жазуу эрежелери;
• Сөздөрдү ташымалдап жазуу эрежелери.

1. Сөздөрдүн унгусу жана сөз мүчөлөрүн жазуу эрежелери

• Кээ бир учурларада унгу сөздөр мүчөлөрдүн таасири менен тыбыштык курамын өзгөртүп коет.
• Мисалы: эки+оо=экөө
• Мен+га=мага
• Бала+лар=балдар
• Ал+дан=андан

2. Сөздөрдү бирге жана бөлөк жазуу эрежелери

• Бөрүбасар Тоголок Молдо
• Тайтору Молдо Кылыч
• Турдумамбет Жаныл Мырза
• Айчолпон Акыл Карачач

3.Баш тамгалар менен жазуу эрежелери

• Жазууда баш тамгалар менен төмөнкү учурларда жазабыз:

А) сүйлөмдүн башында;

Б) энчилүү аттар баш тамга менен жазылат;

В) баш тамгасынан кыскартылган сөздөр;

4. Сөздөрдү ташымалдап жазуу эрежелери:

• А) сөздөр бир саптан экинчи сапка муунга ажыроо тартиби боюнча ташымалданат:

Ка-лем, ку-бат-туу, са-яп-кер, та-би-ят;

• Б) баш тамгаларынан кыскартылган сөздөр ташымалданбайт: КМШ, БУУ, ИИМ, ББИМ,
• В) бир муунду сөздөр ташымалданбайт: Беш, жаак , суу, чөп, кар, бак;
• Г) адам аттары ташымалданбайт:

Токтогул Сатылганов.

Энчилүү аттардын жазылышы. Ойлон! Изден! Тап!

• Жаңыл мырза Орто-Азия
• Султан Мурат Алайлык
• Манас Ордени Ыраакы чыгыш
• Ойсул Ата Ысык-Көлдүн Чыгышы
• Сары багыш Нооруз Майрамы
• Алтын казык Илим басмасы
• Ак кула Кырчын журналы
• Кумтөр Жогорку кеңеш
• Ала-Мүдүн Билим берүү жана Илим министри

Туура варианты Эсиңе тут!

• Жаңыл Мырза Орто Азия
• Султанмурат алайлык
• Манас ордени Ыраакы Чыгыш
• Ойсул ата Ысык-Көлдүн чыгышы
• Сарбагыш Нооруз майрамы
• Алтын Казык « Илим» басмасы
• Аккула «Кырчын» журналы
• Кум-Төр Жогорку Кеңеш
• Аламүдүн Билим берүү жана илим министри

Тест менен иштөө

• Сөздөр бир саптан экинчи сапка кандай негизде ташымалданат ?
• 1.Басымдын түшүрүлүшүнө карай
• 2.Муунга ажыроо тартиби боюнча
• 3.Үндүүлөрдүн санына жараша
• 4.Баары туура эмес

Туура ташымалданган сөздөрдүн катарын белгиле?

• 1.Фил-фак, ба-ла-лу-ул-ар-ын
• 2.Сту-ден-ттер, ыр-ыс-кы
• 3.Илим-поз-дор-дун, жоо-га-зын

Туура жазылган сөздү тапкыла?

1.Каалом 1. талкуулоо 1.аба-ырайы

2.Калоом 2. талкууло 2.аба ырайы 3.Каалоом 3. талкулоо 3.абарайы

4.Каалаайм 4. талкылоо 4.билбейм

• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.
• Тапшырма: энчилүү аттар катышкан 10 сүйлөм жазгыла.