Абанын кыймылы 6-класс

Профессор А.Молдокулов атындагы

Улуттук инновациялык технологиялар МЕКТЕП-ЛИЦЕЙИ География

6-А-класс Аткарган: Аликанова Жазиэл Улукбековна

Текшерген: Зарнаева Назгуль Жакшылыковна

Тема: Абанын кыймылы

План:

• Абанын кыймылы
• Бофорт шкаласы
• Шамалдардын түрлөрү
• Добулдар жана добулдарга каршы
• Аба - ырайы жана климат

Абанын кыймылы

Эмне үчүн шамал согот жана шамалдардын розасы деген эмне?

Аба үзгүлтүксүз кыймылдайт: ал көтөрүлөт (жогорулаган кыймыл) жана түшөт (ылдыйлаган кыймыл) жана горизонталдык багытта которулат (шамал). Шамал бир нече белги менен мүнөздөлөт.

Абанын кыймылы

Шамалдын ылдамдыгы шамал өлчөгүч менен ийгиликтүү өлчөнөт ( чыны анемометр менен ) – өлчөгүч аспап, анын тик огунда кайчылаштырылып чынылар бекитилет – жарым шарлар, алар бардык, жеңил дагы жел болсо деле айлана беришет жана ал канчалык катуулаган сайын, ошончолук тезирээк айлануу жүрѳт. Аспаптын огунан айлануунун эсебине берүү жүрѳт.

Абанын кыймылы

Шамал ченѳѳчү кеңири белгилүү болуп чынылуу анемометр эсептелет. Шамалдын ылдамдыгы канчалык жогору болсо, ал чыныларын ошончолук бат айлантат.

Анемометр

Флюгердин түзүлүш схемасы

Абанын кыймылы

Шамал көрсөтмѳлѳр

Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамалдын багытын жана күчүн алыстан шамал көрсөтмѳлѳр - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустар кѳрсѳтүшѳт.

Шамал өлчөгүчтүн жанына адатта шамалдын багытын кѳрсѳткѳн флюгерди орноштурат. Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамал автоунаалар үчүн коркунучту алып келе турган жерлерде шамал көрсөтмѳлѳрдү - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустарды орнотушат.

Абанын кыймылы

Алгач адамдар шамалдын ылдамдыгын м/сек же км/с, менен өлчөѳнү үйрѳнүүдѳн мурун ушул максат үчүн англиялык адмирал Бофорттун шкаласы менен пайдаланышкан. Бофорт 0 упайдан (толук тынч) 12 упайга чейин (ылдамдыгы 117 км /саатка чейин жеткен эң күчтүү бороон чапкын шамал) ылайыкталган упайлардын системасын, ар түрдүү шамалдарды мүнѳздѳгѳн жана баяндаган таблицаны түзгѳн. 12 упайдан турган шкаланын мүнѳздѳмѳсү тѳмѳнкүдѳйт: 0 упай - тынч, 4 упай - мелүүн шамал, 6 упай-күчтүү шамал, 10 упай-катуу бороон, 12 упай-бороон чапкын .

Бирок куюндарда жана тропикалык добулдарда шамалдын ылдамдыгы мындан дагы кѳп болот.

Байкоо жүргүзүүнүн маалыматтары боюнча шамалдын багытынын артынан диаграмма курушат, ал “шамалдардын розасы” деп аталат. “ШАМАЛДЫН РОЗАСЫ» эмне үчүн жана кантип ойлоп табылган?

Шамалдардын түрлөрү

Шамал дайыма бийик атмосфералык басымдын аймагынан төмөнкү атмосфералык басымдын аймагына карай согот. Басымдагы айырмачылык канчалык чоң болсо, ошончолук шамал катуу болот. Шамалдардын үч түрү бар: атмосферанын жалпы циркуляциясынын бөлүгү болгон (туруктуу жана мезгилдүү), жергиликтүү шамалдар жана добул, добулга каршы шамалдар. Шамалдын багыты атмосфералык басымдын таралышынан жана Жердин айлануусунун алыстаган аракетинен көз каранды.

Шамалдардын түрлөрү

Схемада туруктуу шамалдар кайсы багытта соккону көрсөтүлгөн: пассаттар (30 дан 0 кеңдиктен экваторду карай), батыш (тропикалык кеңдиктен мелүүн алкактарда багыт алган аба, чыгышка согот), чыгыш (бийик кеңдиктерден мелүүн алкактарда чыгыштагы шамалдардын үстѳмдүгү менен шамалдар согот).

Материктер менен океандардын чек арасында бул үстѳмдүк кылган шамалдардын схемасы аябай бузулат. Бул жерде мезгилдүү шамалдар - муссондор пайда болот, алар кышында материктен океанга, жайында тескеринче, океандан материкке согот.

Пассаттардын картасы

Муссондордун түзүлүшү

Жергиликтүү шарттарга жараша (рельеф, өсүмдүк, көлмөлөр) ар кандай жергиликтүү шамалдар пайда болот. Аларга:

Шамалдардын түрлөрү

Тоолуу - ѳрѳндүү шамалдар тоолуу райондордо атмосферанын тоо кыркаларынын, капталдарынын жана ѳрѳѳндүн кабатынын үстүнѳн ар кандай жылытуунун (жана муздоо) натыйжасында пайда болушат. Күндүз алар тоолордун капталдары боюнча бийик жана ѳрѳѳндүн кабаты боюнча жогору согушат, түнкүсүн - тескери багытта (тоо шамалдары). Деңиздин же көлдүн жээгинде күндүз суу бетинен кургактыкка, түнкүсүн кургактыктан сууну көздөй соккон жел шамалдары пайда болот.

Шамалдардын түрлөрү

Тоолордо капчыгайларда жана өрөөндөрдө шамал күндүз ылдыйдан жогору өрдөп соксо, түнкүсүн тескерисинче, жогортон ылдый карай (желаргы) согот. Өрөөндө (керимсел) тоодон ылдый соккон кургак жана жылуу шамал, тоонун бир тарабында анын экинчи капталына салыштырганда басым төмөн болгондо пайда болот. Бора – суук жана үзүп-жулуп соккон катуу шамал.

Чоң суу сактагычтардын жээктеринде (деңиз, көл, дарыя, суу сактагыч) анча күчтүү эмес жеңил шамал - жел согот, анын ылдамдыгы 1-5 м/с түзѳт.

Тоолуу райондордо күндүз өрөөндөн тоону көздөй өрөөндүү шамал, түнкүсүн – тоо капталдарынан ылдый тоолуу шамал согот.

Тоо – өрөөндүү шамал

Добулдар жана добулдарга каршы

Тропосферада дайыма ар кандай өлчөмдөгү куюндар, майдадан («чаңдуу”) баштап ири өлчөмгѳ чейинки добулдар жана каршы добулдар пайда болушат, ѳнүгүшѳт жана жок болушат.

Циклон, Антициклондун схемасы

Аба - ырайы жана климат

Жерде ар түрдүү жыл мезгилдери, ар түрдүү климат менен областтар бар экендигин биз билебиз. Мезгилдин ар бир учурунда белгилүү жерде атмосферада булуттар жана ачык асман, шамал жана тынч, жаан, мөндүр жана кар, ысык жана суук болушу мүмкүн. Тропосферанын ушул жердеги жана мезгилдин ошол учурдагы болгон абалы аба - ырайы деп аталат.

Аба - ырайы

Аба - ырайы жана климат

Аба - ырайы өзгөрүлмөлүүлүгү, көп түрдүүлүгү жана кайталанмалуулугу менен айырмаланат. Жерде жыл ичинде дайыма бир эле аба-ырайы байкалган территориялар бар. Мисалы: экватордо жыл боюу катуу жаан-чачындар менен ысык аба - ырайы болот, ал эми мелүүн кеңдиктерде ар түрдүү жыл мезгилинде аба - ырайы өзгөрүлүп турат. Аба - ырайын эмне аныктайт? Аба - ырайынын башкы конструктору болуп күн, аба жана суу эсептелет. Аба - ырайын калыптандырган элементтер: температура, басым, нымдуулук, алардын ѳзгѳрүүсү аба - ырайынын ар түрдүү кубулуштарынын пайда болушуна алып келет.

Аба - ырайы жана климат

Адам жаратылыштык чөйрөдө адаттагы аба-ырайынын кубулуштары менен (шамал, жаан, кар) дайыма кезигет, бирок убак убагы менен анда адамдын ден - соолугуна жана жашоосуна таасир эткен коркунучтуу аба-ырайлык кубулуштар пайда болот. 

Жулкума шамал

Торнадо

Добул

Чоң мөндүр

Чагылган

Колдонулган адабияттар:

1 . К.К. Джунушалиева, Р.А. Мырзаева «География» 2018-ж.

2. Аргументтер жана фактылар http://www.aif.ru/archive/1696318

3. География Климат  https://geographyofrussia.com/klimat/

Көңүл бурганыңыздар үчүн

рахмат!