№15 Биринчи дуйнолук согуш

№ 15 ТЕМА: БИРИНЧИ Д\ЙНЪЛ\К СОГУШ

ПЛАН

• СОГУШТУН БАШТАЛЫШЫ
• СОГУШТУН Ж\Р\Ш\

• КОМПЬЕН ЖАРАШУУСУ,ПАРИЖ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ,ВЕРСАЛЬ ТЫНЧТЫК КЕЛИШИМИ, ВАШИНГТОН КОНФЕРЕНЦИЯСЫ.

• XX к. башында ири доолоттордун ортосунда дуйнону болуштуруу негизинен аяктаган. Анын жыйынтыгында колониялардын копчулугун Англия, Франция ээлеп алып, Германия, АКШ жана Япониянын колониялары аз болуп калган. Ушундан улам бул мамлекеттер дуйнону кайра болуштурууго аракеттене баштаган.

• Германия 1879-ж. согуш блогун топтоого киришип, Австрия-Венгрия менен согуштук союз тузгон. 1882-ж. ага Италия кошулуп, Учтуктор союзу тузулгон. Буга жооп кылып, Англия, Франция жана Россия 1907-ж. согуштук коалицияга -Антантага биригишкен.1914-ж. 28-июнда Босниянын борбору Сараевде сербиялык улутчулдар тарабынан Австрия-Венгрия тактысынын мурасчысы Франц Фердинанддын олтурулушу согуштун башталышына шылтоо болгон.

• Германиянын кокутуусу менен Австрия-Венгрия Сербияга орундалбас талап коюп, ага канааттандырарлык жооп албагандыктан, 15(18)-июлда Сербияга каршы согуш ачкан. Бул окуяга жооп катары Россия эртеси куну эле мобилизациялоону баштаган. Германия Россиядан мобилизациялоону токтотууну талап кылат. Бирок он жооп алалбаган Германия 1914-ж. 1-августта Россияга, 3-августта Францияга согуш ачат. Ортодогу Бельгиянын бейтараптыгынын бузулушу Улуу Британиянын согушка кируусуно шылтоо болгон. Англия менен бирге анын доминиондору жана Индия да кошулган. 6-августта Россияга каршы Австрия-Венгрия согуш жарыяласа, буга жооп катары Англия менен Франция Австрия-Венгрияга согуш ачкан.

• Кытай да оз аймактарын кайтарып беруу талабы менен кайрылган. Япония Германиядан канааттандырарлык жооп ала албагандыктан, 15-августта ага каршы согуш жарыялайт. Ошентип, Биринчи дуйнолук согуш башталат. Мындан коп отпой эле согуштук кармашуулар Бельгиянын, Франциянын, Чыгыш Пруссия, Галиция, Сербия, Палестина, Закавказье жана Африкага, ошондой эле океандардагы аралдарга жайылып, согушка 38 мамлекет тартылган. 73,5 млн адам мобилизацияланып, анын 10 млн курман болгон . 20 млнго жакыны жарадар, 10 млнго жакын киши ачарчылыктан жана эпидемиядан каза болду.

• Согуштун журушу. Германия командачылыгы Россияда мобилизациялоо аяктаганга чейин Францияны басып алып, андан кийин Россияга каршы согушууну чечкен. Ал Францияны Бельгия аркылуу талкалоону пландаштырган. Согуштук аракеттер ийгиликтуу башталганы менен аскерлердин бир болугун чыгышка жиберууго туура келген. Абалдан пайдаланган француздар Марна дарыясынын жээгинде германиялык армиянын чабуулун токтотушкан. Коп отпой Учтуктор союзу тарабында Осмон империясы согушка кирген.

• Ал октябрь айынын аяк ченинде Кара денизге немецтик «Гебен», «Бреслау» крейсерлерин киргизууго шарт тузуп, алар Россиянын Одесса, Севастополь, Новороссийск жана Феодосия шаарларына чабуул коюшуп, Россиянын согушка киришине шылтоо болгон. Туркияга каршы Англия жана Франция да согуш жарыялаган. Бул согуштук аракеттерге байланыштуу бир нече фронттор пайда болгон. Англиянын согушка кириши менен Дуйнолук океанда Учтуктор союзунун олколоруно каршы дениз блокадасы уюштурулуп, Африка жана Океаниядагы германиялык колонияларды англиялык флот басып алган.

• 1915-ж. Германия жана Австрия-Венгрия Россияны согуштан чыгарууга аракеттенип, катуу сокку урушат. Орус армиясы оор жоготууларга учураганына карабастан (олгон жана жарадар болгон аскерлердин саны 850 минге жетип, 900 миндей адам колго тушкон), туруштук берген. Учтуктор союзуна Болгария кошулуп, алар Австрия-Венгрия менен бирдикте Сербияны талкалашат. Учтуктор союзу Торттуктор (Австрия- Венгрия, Болгария, Германия, Осмон империясы) деп атала баштайт . Ошол эле учурда Антантанын курамына Италия да кирет.

Пасчендейлдеги салгылаш (Ипресдеги үчүнчү салгылаш )

• Батыш фронтунда абал жыл бою озгоруусуз болуп, эки тарап тен акырындык менен куч топтой беришет. 1915-ж. Германия Ипрдин алдында англичандарга карата тарыхта биринчи ирет улуу хлор-газ чабуулун колдонуп, натыйжада 15 мин адам ууланып, анын 5 минге жакыны каза тапкан. Ошондон тартып аскерлер милдеттуу турдо противогаз колдоно башташкан. Эки тарап тен согушта ууландыруучу газ колдонууга тыюу салынган конвенциянын шартын бузуп, химиялык куралдарды жигердуу колдонушкан. 1916-ж. Батыш фронтунда Вердендин алдында немецтик аскерлердин чабуулу башталат. Бул эн оор, кандуу салгылаш Германияга жениш алып келген эмес. Ошол эле учурда орус армиясынын чабуулу башталат. Торттуктор союзунун абалы оордоп, британиялык флоттун согуштук блокадасы ого бетер алсыраткан.

• 1917-ж. Антанта бир мезгилде бардык фронтто чабуул коюуну пландаштырат. Германия болсо, тескерисинче, кургактагы согуштук аракеттерди жургузуудон баш тартып, Англияга каршы суу астында согуш жургузууну чечет, 1917-ж. 1-февралда Англияга жакындаган германиялык кемелер биринен сала бири ырайымсыздык менен чоктурулгон. Анын эртеси эле куну АКШ Германия менен дипломатиялык мамилелерди токтотуп, согушка кирген. Германия окмоту Мексиканын президентине «эгерде АКШ Германияга каршы согуш ачса, аны басып алуу тууралуу сунушун» билдирип жазган каттын америкалыктар тарабынан кармалып калышы шылтоо болуп, АКШ 1917-ж. 6-апрелде Германияга каршы согуш жарыялайт.

• АКШнын согушка кириши Антантанын женишинин негизги фактору болгон. Германия абалынын оордогонуна карабастан, жеништен умутун узгон эмес. Анткени, Чыгыш фронтунда Россиядагы Февраль революциясынаи кийин согуштук аракеттер дээрлик токтоп, бийликке келген большевиктер менен Торттуктор союзунун ортосунда тынчтык келишими тузулот. Ошондуктан, Германия армиясынын негизги болугун батышка англ-француз аскерлерине каршы жиберет.

• 1918-ж. башында Чыгыш фронтунда Германия менен большевиктик Россиянын ортосунда Брест тынчтык келишими тузулот. Ал келишимдин шарты боюнча Россия Украинадан, Финляидияга жана Балтика боюндагы мамлекеттерге карата оз талаптарынан баш тартууга, Туркияга Карс, Ардаган жана Батуми аймактарын берууго, 6 млрд марка суммасындагы репа¬рация толеого мажбур болгон. Келишимге кол коюлгандыгына карабастан, герман армиясы чабуулун токтотпой, апрелде Крым- ды, майда Грузияны басып алат. Буга чейин эле немец аскер- лери финн екмотунун суроосу боюнча Финляидияга киришкен. Румыния 1918-ж. январда Бессарабияны каратып алат..

• Антанта Россиядагы согушту аягына чыгаруу керек деген кучторду (меньшевиктерди) колдоого аракеттенип, Франция Украина аркылуу, англдар Закавказье жана Мурманск аркылуу согуштук аракеттерди жургузушкон. Япондор жана америкалыктар Владивостокко келишип, Антантанын аскерлери большевиктерге каршы согушушкан. Алардын Чыгыш фронтун колдоого багытталган аракеттери Советтик Россияга каршы жургузулгон чет элдик интервенцияга негиз болгон.

• 1918-ж. март айында герман армиясы Батыш фронтунда чабуул баштаган. 18-июлда француз армиясы контрчабуулга отуп, герман армиясы чегинууго аргасыз болот жана согуштук аракеттерде бурулуш башталат. Женилип баратканына козу жеткен герман армиясынын башчысы Гинденбург Император Вильгельм II ге тынчтык жонундо суйлошуулорду баштоону сунуш кылат. 1918-ж. кузундо Болгария, Австрия-Венгрия жана Оттаман империясы согуштан чыгышат. 1918-ж. 11-ноябрда Компьен токоюндагы Ретонд станциясына жакын жерде (Франция) женилген Германия менен АКШ, Улуу Британия, Франция жана башка олколордун ортосунда жарашууга кол коюлуп, биринчи дуйнолук согуш аяктайт.

• Компьен жарашуусу. Келишимдин шарты боюнча, Германия Батыш Европадагы ъзу басып алган аймактардан куралдуу кучторун алып кетууго милдеттендирилген. Ал эми Германия басып алган советтик аймактан анын аскерлерин чыгаруу жонундо соз болгон эмес. Бардык согуш туткундары жана согуштук мулк союздаштардын карамагына берилген.

• Париж конференциясы. Женген олколор менен женилген олколор ортосундагы тынчтык келишимдеринин долбоорун иштеп чыгуу максатында 1919-ж. 18-январда Париж конференциясы ишин баштаган. Конференция тыныгуулар менен 1920-ж. 21-январына чейин созулган. Ал АКШ, Улуу Британия, Франциянын устомдугу астында откон. Германия жана анын союздаштары алар менен тузулуучу келишимдин долбоору иштелип чыккандан кийин гана конференцияга катыша баштаган. Советтик Россия болсо чакырылган эмес. Париж тынчтык конференциясы Германия, Австрия, Болгария, Венгрия, Туркия менен тузулуучу келишимдерди даярдап, Улуттар Лигасын тузуу жонундо чечим кабыл алган.

• Конференция даярдаган келишимдер Вашингтон конференциясы кабыл алган келишимдер менен бирге Версаль-Вашингтон системасынын негизин тузгон. Париж тынчтык конференциясы эки жаны мамлекеттин-Польша жана Чехословакиянын тузулушун бекемдеген. Андан тышкары, Европада мурдагы Россия империясынын курамынан болунуп чыккан торт мамлекет пайда болгон. 1917-ж. 31-декабрда Советтик Россия Финляндиянын, 1919-1920-жж. Эстония, Литва, Латвиянын коз карандысыздыктарын тааныган. Ошондой эле Австрия жана Венгрия олколеору тузулгон. Тынчтыкты сактоого багытталган эл аралык уюм — Улуттар Лигасы уюшулган.

• Версаль тынчтык келишими. Германия менен тузулгон Версаль тынчтык келишиминин (1919) негизинде, Германия аймагынын 1|8 болугунон айрылган жана колонияларын Англия, Бельгия, Япония болуп алган. Эльзас жана Лотарингия Франциянын карамагына, 3 округу Бельгияга, Силезиянын бир болугу Чехословакияга, Пруссиянын бир болугу, Поморье, Познань Польшага, Тундук Шлезвиг Данияга откон. Анын армиясынын саны 100 мин адамдан ашпоого тийиш болгон. Германияга суу астында сузуучу кайыктарды, согуштук жана дениз авиациясын кармоого, Рейн облусуна гарнизондорду жайгаштырууга тыюу салынган. 132 млрд алтын марка эсебинде репарация толоого мажбур болгон. Анын 52%ын Франция, 22%ын Англия, 10% ын Италия алган.

• Ушул сыяктуу тынчтык келишимдер Австрия, Болгария, Венгрия, Туркия менен да тузулуп, натыйжада алар да бир топ аймактарынан ажыраган жана армияларынын саны кыскарган.

• 1921-ж. 12-ноябрынан 1922-ж. 6-февралына чейин болуп, ага АКШ, Улуу Британия, Кытай, Япония, Франция, Италия ж. б. олколор катышкан. Анда Азия олколорундогу абал жана куралсыздандыруу маселелери каралган. Советтик Россия, ошол мезгилдеги Ыраакы Чыгыш Республикасы да Вашингтонго чакырылган эмес. Конференцияын катышуучулары биринчи жолу эл аралык мамилелерде жарыша куралданууну чектоо жонундо, Кытайдын аймактык бутундугун таануу, аны болуштурууго умтулбоо тууралуу макулдашышкан.

• Париж жана Вашингтон конференциялары эл аралык мамилелердин жаны системасынын негизин тузуп, согуштан кийин эл аралык саясатта тынчтыкты сактоого зор таасири тийген. Бирок ал жаны согуштун чыгышын токтото алган эмес. Анткени, женуучулор женилгендерге согуштан кийин калыбына келтируу иштеринде буткул оорчулукту аларга жуктоп койгон, ошондой эле аймактык болуштуруудо ошол аймакта жашаган жергиликтуу элдердин пикири эске алынган эмес. Кийинчерээк Германия Улуттар Лигасына кабыл алынып, репарацияны азайтышкан. Батыш олколору Советтик Россияны таанышкан.

• Суроолор:
• 1. Биринчи дуйнелук согуштун чыгышынын себеби эмнеде болгон жана шыл- тоосу эмне эле?
• 2. Согуштук аракеттер кандай фронттордо журген?
• 3. Компьен жарашуусунун шарттары кандай болгон?
• 4. Париж конференциясы качан болуп. эмне маселелер каралган?
• 5. Улуттар Лигасы кандай уюм?
• 6. Версаль тынчтык келишими качан тузулген? Анын шарттары кандай болгон?
• 7. Вашингтон конференциясы качан болгон? Анда эмне маселелер каралган