Кыргызстан, Ошской область
СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Была в сети 09.04.2024 11:57
Амирбекова Акбермет Зууровна
Учительница Английского языка
36 лет
1 644
30 841 
Местоположение
Специализация
11-класстар учун сабактын планы
Категория:
Английский язык
02.03.2020 21:14
Просмотр содержимого документа
«11-класстар учун сабактын планы»
11-класс: Физика “ 13.01” . 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла к Б.
Сабактын темасы: § 45. Эйнштейндин салыштырмалуулук принциби. Жарык ылдамдыгынын турактуулугу.
Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сурөттөр, компьютер,проектор,интерактивдүү доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | ||
| 1.Билим берүүчүлук | Окуучулар- Эйнштейндин постулаттарында эмне жөнүндө айтыларын айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Эйнштейндин постулаттарында эмне жөнүндө айтыларын айтып беришсе | |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Салыштырмалуулук теориясынын биринчи постулаты менен механикадагы салыштырмалуулук принцибинин айырмачылыгы эмнеделигин билишет;
| Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Салыштырмалуулук теориясынын биринчи постулаты менен механикадагы салыштырмалуулук принцибинин айырмачылыгы эмнеделигин билишсе | |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билүү жөндөмү жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терең болуп, кызыгуусу артып, жаңыланса. | |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | |||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | |||
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | |||
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Эйнштейндин салыштырмалуулукпринцибин тушунушот | |||
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Эйнштейндин постулаттарында эмне жөнундө айтылат? 2.Салыштырмалуулук теориясынын биринчи постулаты менен механикадагы салыштырмалуулук принцибинин айырмачылыгы эмнеде? 3.Релятивисттик механиканы кандай тушунөсуц? 4.Салыштырмалуулук принцибинде убакыттын абсолюттуу эместигин кандай тушунвсуп?
| Окуучулар Эйнштейндин салыштырмалуулукпринциби,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Жыйырманчы кылымдын башталышында белгилүү физик Альберт Эйнштейн тарабынан түзүлгвн салыштырмалуулук тео-риясы төмөнкү эки постулатка негизделген: салыштырмалуу-лук принциби жана жарык ылдамдыгынын турактуулук прин-циби.
Салыштырмалуулук принциби боюнча жаратылыштын за-кондору (механиканын закондору гана эмес) бардык инерция-лык эсептөө системаларында бирдей болушат.
Экинчи постулат боюнча жарыктын вакуумдагы ылдамдыгы бардык инерциалдык эсептөе системаларында бирдей. Мындан жарыктын «тигил жакка» андан кайра «бери жакка» болгон ылдамдыктары бирдей болорлугу, жарык ылдамдыгы жарык булагынан жанаөлчөөчү куралдардын кыймылдарынан кез ка-ранды_эместиги келип чыгат.
Жаратылышта болуучу физикалык процесстерди окуп изилдөӨ үчүн эсептөө системасын алуу зарыА Бөлүкчөнүн мей-киндиктеги абалын керсөтүүчү координаталар системасы уба-кытты аныктоочу саат менен бирдикте эсептөө системасы деп аталат.
(лНерселердин эркин кыймылы, б. а. нерселердин тышкы күчтүн таасирисиз болгон т\з сызыктуу кыймылы турактуу ыл-дамдыкта
болуучу эсептөө системалары болот. Мындай эсептөө системалары инерциялык дел а тала т)
Эгер эки эсептөө системасы бири-бирине карата туз сызык-туу жана бир калыпта кьщмылда болушуп, алардын бири инер-циялык болсо, анда экинчири да инерциялык болот. Ошентип, бири-бирине карата бир калыпта жана туз сызыктуу кыймыл-дагы каалагандай инерциялык эсептөө системаларынын болу-шу мумкун.
Жургузулгөн тажрыйбалар салыштырмалуулук принцибинин тууралыгын көргөзөт. Ал принцип боюнча жаратылыштын бар-дык закондору инерциялык эсептөө системаларында бирдей бо-лот. Башкача айтканда жаратылыштын закондорун туюнтуучу тецдемелер, координаттар менен убакытты бир инерциялык системадан экинчисине өзгөртуп тузуудв инварианттуулукту сактайт. Бул болсо ар кандай инерциялык эсептөө системалары-нын координаттары жана убактысы менен туюнтулган жара-тылыштын законунун тендемеси бир эле формага ээ болот дегенди билдирет.
Салыштырмалуулук принцибинен бөлукчөлөрдун өз ара аракеттешуусунун таралуу ылдамдыгынын бардык инерциялык эсептөө системаларында бирдей болуусу келип чыгат. Ошен-тип,өз ара аракеттешуунун таралуу ылдамдыгы универсалдуу турактуу чоцдук болуп эсептелет. Бул турактуу ылдамдык ошон-дой эле жарыктын боштукта таралуу ылдамдыгын туюнтат. Ошондуктан ал жарык ылдамдыгы деп аталат. Адатта жарык ылдамдыгы с тамгасы менен белгиленет, анын сан мааниси
с = 2,998• 10*м/с.
Жаратылышта биз көруп билип жургөн ылдамдыктардын квп-чулугу жарык ылдамдыгына салыштырмалуу өтө эле кичинелик кылат. Ошого байланыштуу жарык ылдамдыгын чексиз деп ка-был алуучиш жузундө алынган жыйынтыктын тууралыгына эч кандай деле таасирин тийгизбейт.
Салыштырмалуулук принциби менен вз ара аракеттешуунун таралуу ылдамдыгынын (жарык ылдамдыгынын) чектуулугу би-ригип Эйнштейндин салыштырмалуулук принциби деп аталат (бул принцип А. Эйнштейн тарабынан 1905-жылы формулиров-каланган). Ал эми Галилейдин салыштырмалуулук принцибин-де жарык ылдамдыгы чексиз деп алынат. лЭйнштейндин салыштырмалуулук принцибинин негизинде с тузулгөн механика (су же — * 0 болгон учурдагы) релятивист-тик деп аталатЛКыймылдагы нерсенин ылдамдыгы жарык ылдамдыгына Караганда өтө эле кичине болсо (си же — = 0), анда жарык ылдамдыгынын нерсенин кыймылына жасаган таа-сирин эсепке албай эле коюга болот. Мындай учурда релятивист-тик механика жарык ылдамдыгы чексизге умтулган учурга негизделген классикалык механикага өтөт. Мындай механика Ньютондук же классикалык деп аталат.
Убакыт ар кандай эсептөө система-сында ар башкача өтөт. Демек, берилген эки окуянын ортосун-da белгилүү бир убакыт аралыгы өттү деп айтыш үчүн ал окуя кайсыл эсептөө системасында болгону көрсөтүлгөндө гана маа-ниге ээ болот. Мисалга эки эсептөө системасын алалы. Анын биринде окуялар бир эле убакытта өтсө, экинчисинде ар башка убакытта өткөн болот. Муну түшүндүрүш үчүн төмөнкү жөнөкөй эле мисалды карап көрөлү.
Координата октору хуг жана х'у'г' болгон Кжана К' эки инөрциялык эсептөө системаларын карайлы (63-сүрөт). К' системасы К га каратаоң жакка х жана х' октору боюнча кыймылда болсун дейли. х' огундагы кандайдыр бир Р чекитинен өз ара карама-каршы эки багытка сигнал жөнөтүлсүн дейли.
К' системасында, каалагандай инерциялык системадагы сыяктуу эле, сигналдын таралуу ылдамдыгы, эки багытка теп с га барабар болот. Демек, Р чекитинен бирдей аралыктагы А жана В чекиттерине сигнал убакыттын бир эле моментинде жетет (К1 системасында).
Бирок ошондой бол со да ошол эле эки оку я (сигналдын А жана В чекиттерине жетиши) К системасын-дагы байкоочу үчүн бир эле убакытта болбойт. Чындыгында салыштырма-луулук принциби боюнча К системасында сигналдардын ылдамдыгы ошол эле с га барабар. К системасында А чекити ага жиберилген сигналга карата кыймылда болсо, В чекити ошол багыт боюнча сигналдан алыстайт. Демек, К системасында сигнал А чекитине В чекитине Караганда эрте жетет.
Ошентип, Эйнштейндин салыштырмалуулук принциби физикалык негизги түшүнүккө фундаменталдуу өзгөртүүнү киргизген. Күндөлүк турмушубузда кезигүүчү тажрыйбалардагы мейкиндик жана убакыт жөнүндөгү түшүнүгүбүз болжолдуу болуп эсептелет. Бул учурда жарык ылдамдыгына Караганда өтө эле кичине ылдамдыктар каралат.
11-класс: Физика « 20. 01.» 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: § 48. Лоренцтин өзгөрүп түзүүсү § 50. Салыштырмалуулук теориясында ылдамдыктарды кошуу
Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдүү доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөрү: | ||
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Салыштырмалуулук теориясында эки ылдамдыктын суммасы кандай туюнтуларын билишет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Салыштырмалуулук теориясында эки ылдамдыктын суммасы кандай туюнтуларын билишсе | |
| 2 .Өнуктурүүчүлүк | Окуучулар- Лоренцтин өзгөртүп түтүүсү кандай жазыларын билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Лоренцтин өзгөртүп түтүүсү кандай жазыларын билишсе | |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. | |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тап шыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ЛоренцтИн өзгөртуп түзүүсүн тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1. Лоренцтин өзгөртүп түтүүсү кандай жазылат? 2.Лоренцтин өзгөртүп түзүүсүнөн Галилейдин өзгөртүп түзүүсүн кантип алууга болот? 3.Кыймыл ылдамдыгы жарык ылдамдыгынанчоң болбостугу эмне менен түшүндүрүлөт? 1.Салыштырмалуулук теориясында эки ылдамдыктын сум-масы кандай туюнтулат? 2.Кандай шарттар орун алса, ылдамдыктарды релятивист-тик кошуу законунан классикалык механикадагы ылдам-дыктарды кошуу закону алынат? 3.Кошулуучу эки ылдамдык тпец жарык ылдамдыгына ба рабар болсо алардын суммасы жарык ылдамдыгынан чоц эмеспгигин далилдегиле
| Окуучулар ЛоренцтИн өзгөртуп түзүүсү,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Салыштырмалуулуктун атайын теориясынын аталган посту-латтары (§45 ты карагыла) Ньютондун механикасындагы мей-киндик жана убакыт жөнүндөгү түшүнүктөргө туура келбейт. Инерциялдык эсептөө системасында болуп өткөн физикалык кубулуштардын жогорку постулаттардын негизинде математи-калык жазылышына Галилейдин өзгөртүп түзүүсү колдонул-байт. Ошентип, Галилейдин өзгөртпүп түзүүсү салыштырмалуулук теориясынын талаптарын канагаттандыра албащйАнткени ал өзгөртүп түзүү окуялардын ортосундагы интервалдардын инва-рианттуулугун сактай албайт. Мына ушуга байланыштуу жо-горку талапты канааттандыруучу өзгөртүп түзүүнү алуу зарыл-дыгы келип чыккан. Мындай өзгөртүп түзүү нидерланд фи-зик- теоретиги X. Лоренц (1853-1928) тарабынан 1904-жылы алынган.
(лГжана К' инерциалдык системаларынын координаталары менен убакыттын ортосундагы салыштырмалуулуктун атайын теориясынын эки постулатын канагаттандыруучу катыш Лоренц-пшн өзгөртпуп тузуүсу дел аталатлЖ' системасы К системасына карата vылдамдыгы менен кыймылда бол со (64-сүрөттү кара-гыла), координаталар менен убакыт үчүн Лоренцтин өзгөртүп түзүүсү төмөнкүдей жазылат:
in
Бул өзгөртүп түзүү фундаменталдуу мааниге ээ.
х', у', г', Г координаталарын х, у, г, I аркылуу туюнтуу үчүн ылдадодыгын - v менен алмаштырып коюу жетиштүү бо-лот (анткени К системасы К' системасына карата - v ылдам-дыгы менен кыймылдайт). (48.1) барабардыктарын х\ у\ г', Г координаталарына карата чыгарсак деле ошол жыйынтыкты алабыз.
Классикалык механикага пределдик өтүүнү с—оо колдонсок, Лоренцтин өзгөртүп түзүүсү (48.1) Галилейдин өзгөртүп түзүүсүнө айланат. Бул болсо салыштырмалуулуктун атайын теориясынын формулаларынын тууралыгын көргөзөт.
1»с болсо, (48.1) формулаларындагы х, I координаттары жалган мааниге ээ болуп калат. Бул болсо, жарык ылдамдыгынан чоң ылдамдыктагы кыймылдын болбостугун көргөзөт. Ал түгүл жарык ылдамдыгына барабар болгон эсептөө системасын колдонууга да мүмкүн эмес. Бул учурда (48.1) формулаларынын бөлүмдөрү нөлгө айланып, аныксыздыкты берет. Лоренцтин өзгөртүп түзүүсүн эсепке алсак салыштырмалуу-лук принциби төмөнкүдөй айтылышы мүмкүн: каалагандай физикалык кубулуштарды туюнтуучу бардык физикалык закондор бардык инерциалдык эсептөө системаларында бирдей болот. Бул болсо Лоренцтин өзгөртүп түзүүсүнүн жардамы менен бир К инерциалык эсептөө системасынан башка К' система-сына өткөн кезде физиканын закондору өздөрүнүн формала-рын сактоолору керек дегендикти билдирет. Бул жыйынтык физиканын закондорунун релятивисттик инварианттулугу деп аталат.
Классикалык механикадагы ылдамдыктарды кошуу закону салыштырмалуулуктун атайын теориясынын постулаттарына туура келбейт. Ошондуктан — Ф 0 учуру \ч\н ылдамдыктарды с кошуунун релятивисттик законунаөшүү зарылдыгы келип чыгат. Лоренцтин өзгөртүп т\з\\с\н\н негизинде алынган ылдамдыктарды кошуу закону релятивисттик дел аталат. Ушул закон гана салыштырмалуулуктун атайын теориясынын постулаттарын жана вакуумдагы жарык ылдамдыгынын пределдик маанисин канааттандырат. Материалдык чекит М Ох жана О'х' окторун бойлото К жана К' инерциялык системаларында кыймылда болсун. V К' систе-масынын К га карата Ох огу боюнча болгон кыймыл ылдамдыгы (65-сурвт). Ал эми М материалдык чекити К системасына кара-та vылдамдыгына ээ болсо, анын К' системасындагы ылдамдыгы ʋ га барабар.V жана ʋ ылдамдыктарынын суммасы .барабардыктары мн туюнтулган Лоренцтин озгортуп тузуусу
50.1 формуласы аркылуу жазылат
Эгер 
жана 
мүчөнү эсепке албай коюга болот. Анда ылдамдыктарды релятивисттик кошуу закону Ньютондун механика- сындагы ылдамдыктарды кошуу законуна өтүп кетет:
ʋ = ʋ’+V (50.2)
Ылдамдыктарды кошуунун релятивисттик законунан ылдам-дыктары жарык ылдамдыгына с барабар же андан кичине бол-гон эки ылдамдыктын суммасы жарык ылдамдыгынан с чоц болбостугу келип чыгат. Эгер v'-cболсо, анда V ылдамдыгы кандай мааниге ээ болсо да баары бир v-cболот. Чындыгында
ʋ=
=c
Ылдамдыктарды кошуунун релятивисттик законунунэң мыкты касиети V' жана V ылдамдыктары жарык ылдамдыгы-нанчоң болбогон каалагандай мааниге ээ болсо да, алардын суммасы vжарык ылдамдыгынан чоц бол бой т. ʋ'=V=cболсо деле
(50.4)
Бул болсо Эйнштейндин постулатынын - жарык ылдамдыгынын турактуулук принцибинин далили болуп эсеп-телет.
Демек, салыштырмалуулук теориясында кандай ылдам-дыктарды (с дан кичине же барабар болгон) кошсо да вакуумда-гы жарык ылдамдыгынан ашпайт.
Вакуумдагы жарык ылдамдыгыэң чоң пределдик ылдам-дык болуп эсептелет. Андан чоц ылдамдыктын болушу мумкүн
эмес. Кандайдыр чөйрөдөгү жарык ылдамдыгы с(п -чөйрөнун
абсолюттук сынуу көрсөткүчу) пределдик чондук бо-луп эсептелбейт. Мисалы, электрондордун суудагы кыймыл ылдамдыктары ошол эле суудагы жарык ылдамдыгынанчоң болот.
11-класс: Физика « 23.01.» 2020 –ж ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: §51. Массанын ылдамдыктан көз карандылыгы
Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздоштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуүүыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдүү доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Масса ылдамдыктан кандай квз карандылыкта болорун айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Масса ылдамдыктан кандай көз карандылыкта болорун айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Нерсенин ылдамдыгы жарык ылдамдыгына жетпестиги кайсыл шартка байланыштуу женин билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Нерсенин ылдамдыгы жарык ылдамдыгына жетпестиги кайсыл шартка байланыштуу экенин билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терең болуп, кызыгуусу артып, жаңыланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тап шыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат., Массанын ылдамдыктан көз каравдылыгын тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Энергиянын взгөрүүсу эмнеге пропорционалдуу болот? 2.Нерсенин толук энергиясы эмнеге барабар ? 3.Нерсенин тынч абалындагы энергиясынын мааниси кандай?
| Окуучулар Массанын ылдамдыктан көз каравдылыгы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Мейкиндик-убакыт жөнундөгу жацы тушунукке (чоц ылдам-дыктагы кыймылда) классикалык механиканын закондору туура келбейт. Ньютондун экинчи закону mа = F,
мейкиндик менен убакыттын классикалык тушунугундв, б. а. кыймылдын кичине ылдамдыкка ээ болгон учурунда гана бир инерциалдык эсептоо системасынан экинчисине отуудо формасын озгортпойт.Эйнштейндин теориасы боюнча н/нин массасы жогорку ылдамдыкта томонкудой озгорот
m=
мындагы m0 н/нин тынч массасы сжарык ылдамдыгы
Ошентип, Эйнштейндин салыштырмалуулук теориясы ачыл-ганга дейре турактуу болуп келген масса эми чындыгында эле ылдамдыктан квз карандылыкта болору белгилуу болду. (5.1.1) формуласы боюнча массанын өзгөруусу иш жузундө инженердик эсептөөлөрдө колдонулууда. Демек, салыштырмалуулуктун ата-йын теориясынын тууралыгы ырасталат. Бышыктоо үчүн суроолор:
1. Масса ылдамдыктан кандай квз карандылыкта болот? 2. Нерсенин ылдамдыгы жарык ылдамдыгына жетпестиги кайсыл шартка байланыштуу?
Уйге тапшырма:
Жыйынтыктоо:
Баалоо:
§ 52. Эйнштейн тендемеси Сабактын максаттары:
билим берүүчүлүк: Энергиянын өзгөрүүсү эмнеге пропорционалдуу болорун айтып беришет;
өнүктүрүүчүлүк: Нерсенин толук энергиясы эмнеге барабар женин билишет;
тарбия берүүчүлүк: Окуучулар бири-бирин сыйлоого,туура мамиле жасоого,эмгектенүүгө тарбияланышат;
Сабактын тиби:жаңы материалды окуп үйрөнүү сабагы Сабактын жабдылышы: окуу китеби,кергезме куралдар Сабактын жүрүшү:
Уюштуруу: (класста жагымдуу жагдай түзүү)
Өтүлгөн тема боюнча окуучулардын алган билимин текшерүү,бышыктоо
Өткөн параграфтагы материалдан нерсеге жогорку ылдамдык берилсе, б. а. кинетикалык энергиясыөссө анын массасы чоңоңрун көрдүк. Демек, кинетикалык энергияга белгилуу масса туура келет. К\н жана жылдыздар нур чыгарганда алардын массалары азаят. Масса менен толук энергиянын ортолорундагы катыш 1905-жылы ачылган. Бул катыш Эйнштейндин тендемеси менен туюнтулат:
(52.1)
Ушу л катыштан нерсенин толук энергиясы анын массасына т\з пропорциялаш экендиги көрүнүп турат. Энергиялары азайса бардык нерселердин массалары азаят, ал эми энергиялары жогоруласа массалары да чоцоңт. Кандай энергия болсо да анын АЕөзгөрүүсү массанын Ат өзгөрүүсүнө пропорциялаш болот. Ал пропорциялаштык төмөнкү формула менен туюнтулат:
Мындагы-ү коэффициентаэң эле кичине болгондугуна бай-
ланыштуу массанын билинерлик өзгөрүүсү энергиянынэң эле чон. өзгөрүүрундө гана болушу мүмкүн.
(52.2) формуласы боюнча эгер нерсе электр-магниттик тол-кундарды нурдантуу менен АЕ энергиясын жоготсо, анда анын массасы Ат ге азаят, ал эми бул нурдантууну кабыл алган нерсе кошумча энергияга ээ болуп, анын массасы чопоңт. Башкача айтканда, салыштырмалуулуктун атайын теориясына ылайык энергия массага пропорциялаш болот.
Салыштырмалуулук теориясынын негизинде түзүлгөн энер-гия менен массанын пропорциялаштык принциби илимде,озгөчө атомдук жана ядролук физикада чон мааниге ээ. (52.2) формуласы тажрыйба жүзүндв бир нече жолу текшерилип, бекем далилдөөлөргө ээ болгон (Серпухово шаарындагы чон кубаттуулуктагы ылдамдаткычта массанын чоноюшу менен энергиянын жогорулоосу аныкталган). Нерсенин кыймыл ылдамдыгы салыштырмалуу кичине болсо, (52.1) формуласын төмөндөгүдөй жаза алабыз:
Мындан, эгер нерсе кыймылсыз абалда болсо, анда анын энер- гиясы:
Е=mc2барабар болот. (52.4) барабардыгы физикалык чон мааниге ээ. Анткени ал нерсенин ылдамдыгы нвлгв барабар учурундагы энер-гиясын аныктап, нерсенин тынч абалындагы энергиясы дел аталат. Бул өтө маанилүү жыйынтык. Бардык нерселер кыймыл-сыз абалындагы массасына т0 пропорционалдуу энергияга ээ болушат. (52.3) барабардыгынын экинчи мүчөсү нерсенин кадимки эле кинетикалык энергиясын
коргөзөт, Ошен-
тип, нерсенин толук энергиясы тынч абалындагы энергиясы Е0 менен кинетикалык энергиясынын Ек суммасына барабар. (52.4) катышы кыймылсыз нерсе да эиергияга ээ экендигин квргөзөт
. Бул энергия нерсе жок болмойунча аны менен дайыма байланышта болот. Эгер нерсе (же болбосо бөлүкчө) кандайдыр бир себептер менен жок болуп кетсе, анда ошол эле замат анын Е0 энергиясы да жок болот. Бирок, энергия да, масса да бул кубулушка катышкан башка нерсеге же бөлүкчөгө өтүп кетет, ал эч дайынсыз жоголуп кетпейт.
11-класс: Физика « 03.02.» 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: § 55. Салыштырмалуулуктун жалпы теориясы жөнүндө түшүнүк
Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдүү доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Салыштырмалуулуктун жалпы теориясы тартылуу кубулушун мейкиндик - убакыт ийрилиги менен байланыштырарын айтып беришет;
| Натыйжага жете алат, эгер окуучу Салыштырмалуулуктун жалпы теориясы тартылуу кубулушун мейкиндик - убакыт ийрилиги менен байланыштырарын айтып беришсе |
| 2 .Өнуктүрүүчүлук | Окуучулар- Фотондор кыймылдуу мезгилдеринде нөлдөн айырмалуу, инерттик массаларга ээ болушарын билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Фотондор кыймылдуу мезгилдеринде нөлдөн айырмалуу, инерттик массаларга ээ болушарын билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тап шыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат Салыштырмалуулуктун жалпы теориясын. , тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор
| Окуучулар Салыштырмалуулуктун жалпы теориясы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Жогоруда каралган салыштырмалуулуктун атайын теориясы, өтө жогорку ылдамдыктарда болуучу физикалык кубулуштардын закон ченемдүүлүктөрүн карайт. Механиканын бул бөлүгү релятивисттпик механика дел да аталат. Бул учурда Ньютондун классикалык механикасы кыймыл аракеттердин жалцы за-кондорунун айрым учурлары (у«с учуруна туура келүүчү) болуп калат.
Ошентип, релятивистик физика классикалык физиканын ке-цейтилган жана өркүндөтүлгөн, түрүнө кирет. Салыштырмалуу-луктун атайын теориясын кадимки и«с ылдамдыктагы жы-йынтыктары классикалык физиканын закондорун колдонуу ме-нен алынган жыйынтыктардан айырмаланбайт. Бирок v~ с кезиндеги айырма өтө чоң болуп, принципиалдуу жацы жыйын-тыктар алынат.
Ал эми тартылуу күчү эсепке алынган жалпы мейкиндик -убакыт закон ченемдүүлүктөрү салыштырмалуугтун жалпы тео-риясында кар ал am.
Ньютондун тартылуу теориясында _ 1 2күчү заматта аракет
кылат, дец эсептелет. Бул болсо сигнал же энергия за-матта берилет дегенди билдирет. Мындай шарт салыштырмалуу-луктун негизги
шарттарынын бирине б. а. карама-каршы келет: энергия да, сигнал да жарык ылдамдыгынан тез таралышы мумкун эмес.
Мындай карама-каршылык Эйнштейнди тартылуунун реля-тивисттик теориясын б.а., салыштырмалуулуктун жалпы тео-риясын тузуугв алып келген. Ал өзунун жацы теориясында са-лыштырмалуулуктун принцибинин канааттандырылышы, б. а. гравитациялык жана инерттик массалардын (гравитациялык масса дел нерсе тузгвн гравитациялык талааны аныктоочу мас-са аталат; инерттик масса нерсенин энергиясы менен импуль-суаун ортолорундагы байланышты аныктайт) тендештиги орун алышы керек дел эсептелген. Бул шарт Эйнштейнди эквива-ленттуулук принцибин формировкалоого алып келет. Ал прин-цип боюнча тартылуу кучунун талаасы ылдамданууга ээ болгон (инерциалдуу эмес) эсептөө системасына эквиваленттуу болушу керек.
1915-жылы Эйнштейн салыштырмалуулуктун жалпы теориясынын негизин тузгвн. Бул теорияда салыштырмалуу-лук тушунугун ылдамдануу менен кыймылда болуучу системага жалпылоо жургузгөн. Нерсенин инерциалдуу эмес эсептөө системасындагы кыймылын анын гравитациялык талаадагы кыймылынан айырмалоого мумкун эмес. Ошондой болсо да гравитациялык талаа менен инерциалдуу эмес эсептөө систе-масынын ортосундагы эквйваленттуулук боЛжолдуу мунөзгө ээ.
Ат ал га н эквйваленттуулук белгилуу ганаАсөлөмдун ичинде орун ал am. Салыштырмалуулуктун жалпы теориясы тартылуу кубулушун мейкиндик - убакыт ийрилиги менен байланыштырат. Аталган теорияны тузуудө Эйнштейн колдонгон математикалык ыкмалар орто мектептин программасына кирбейт. Ал учун өзунчө математикалык аппараттар пайдаланылат. Каалагандай нерсе езунун айланасына гравитациялык талаа тузет. Ошонун неги-зинде ал мейкиндик ийриликке ээ болот.
Мындай мейкин-дикте эркин кыймылда болгон материалдык нерсенин траекто-риясы ийри сызыкты тузөт. Эйнштейндин теңцемеси мейкиндиктин ийрилигин гравитациалык талаанын куч булагы (масса) менен байланыштырат. Немец физиги К. Шварцшильд (1873-1916) тарабыяан бул тецдеменин борборго - симметриялуу статисти-калык талаа учун так чыгарылышы алынган. Бул чыгарылыш-тын негизинде гравитациялык талаадагы сааттын журушу акы-рындары белгилуу болгон. Ошондой эле Ааламда радиусу грави-тациалык радиусунан кичине болгон,ө/77ө чоң массалуу «кара туюк» (черная дыра) деп аталуучу нерсенин болорлугу да, ушул чыгарылышка негизделип алдын ала айтылган. Мындай нерсенин гравитациялык талаасы өтө кучтуу болуп, сыртка эч кандай сигнал чыга албайт. «Кара туюктун» ичиндеги кыймылдардын баарысы борборду карай жарык ылдамдыгынанчоң ылдамдыкта кыймылда болот.
Салыштырмалуулуктун жалпы теориясын тузуу менен Эйн-штейн бул теориянын негизинде ошол мезгилде белгилуу бол-гон өтө маанилуу уч
эффектини: гравитациялык кызыл жылы-шууну (гравитациялык талаада жарыктын спектирлеринин кы-зыл сызык жагына жылышуусу), Күндүн гравитациялык талаа-сында жарык нурлары багытын өзгөрткөнүн жана Меркурий планетасынын перигелийинин жылышуусун теория жүзүндө далилдөөгө мүмкүн болорлугун белгилеген.
Фотондор кыймылдуу мезгилдеринде нөлдөн айырмалуу, инерттик массаларга ээ болушат. Күндөн же жылдыздан чыккан жарык нурларын ал нерселер түзгөн гравитациалык талаадан чыгуу үчүн белгилүү денгээлде энергияларын жоготушат. Ал эми жарыктын энергиясынын азайышы анын толкун узундугунун чойоюшуна алып келет. Бул эффект гравитациалык кызыл жылышуу дел аталат. Мындай жылышуу Күндөн, ошондой эле жылдыздардан чыккан жарык нурларынын спектрдик* сызыктарынан байкалат.
Ошентип, салыштырмалуулуктун жалпы теориясынын туу-ралыгы жогоруда айтылып кеткен үч эффектинин теориялык алынышынын астрономиялык байкоолор аркылуу далилденүүлөрү менен бекемделет.
11-класс: Физика « 13.02. » 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: § 56. Атомдун ядролук модели. Резерфорддун тажрыйбасы.
Сабактын тиби: Жңны билимдерди өздөштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Атом ядросу кайсы бөлүкчөлөрдөн турарын айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Атом ядросу кайсы бөлүкчөлөрдөн турарын айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчулук | Окуучулар- Резерфорддун тажрыйбасы жөнүндө түшүнүк беришет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Резерфорддун тажрыйбасы жөнүндө түшүнүк беришсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапш ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Резерфорддун тажрыйбасын, тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Атом ядросу кайсы бөлукчөлөрдөн турат? 2.Резерфорддун тажрыйбасы жөнундө тушунук бергиле. 3.Ядрого жакын кичине аралыкта а - бөл\кчөс\нө кандай куч таасир этет? 4.Ядро менен а - бөлукчөсунун ортолорундагы минималдуу аралык кандай шарттан аныкталат?
| Окуучулар , Резерфорддун тажрыйбасы, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Атомдун бүтүндөй бардыкоң заряддары ядрого - атомдун бүткүл көлөмүнө салыштырганда өтө эле кичине көлөмгө топто-шулган дел эсептелинген атомдунтүзүлүшү ядролук (планетар-дык) модель дел а тал am. Химиялык элементтердин ато-мунун ядролорУоң заряддалган протондордон жана электр зарядына ээ болбогон нейтрондордон турат. Мисалы, оор суутектин ато-мунун ядросун бир протон, бир нейтрон т\з\п, ядронун айлана-сында бир электрон кыймылда болот. Протондун заряды абсо- люттук чондугу боюнча электрондун зарядына барабар. Ядро-нун сызыктуу өлчөмү болжол менен 10~15 -10~14 м тартипти түзөт. Ал эми сызыктууөлчөмү болжол менен 10~10 м болгон атомдун калган бөлүгүн терс заряддалган электрондор ээлейт жана электрондордун терс заряддарынын абсолюттук суммасы-нын мааниси ядронуноң зарядына барабар келип, атомдун нейтралдуулугун камсыз кылат. Ядродогу протондордун саны элек-трондордун санына барабар болуп, Менделеевдин мезгилдүү сис-темасындагы каралып жаткан химиялык элементтин атому-нун катар номери (атомдук номери) Z менен дал келет. Атом-дун бардык массасы, иш жүзүндө, анын ядросуна топтолгон. Ядрого жакын аралыкта кыймылда болушкан электрондордун массасы ядродогу нуклондордун (протондор менен нейтрондор-дун) массаларына Караганда
эң эле кичине. Ядродогу нейтрон-дордун саны N аркылуу белгиленет. Бардык ядролор (суутек-тен, гелийден башкасы) үчүн NAZ Менделеевдин мезгилдүү сис-темасынын биринчи жарымындагы женил ядролор үчүн NYZ1. Ал эми мезгилдүү системанын аягына жайгашкан химиялык элементтердин атомдорунун ядролорунда нейтрондор көптүк кылат -
N/Z=1,6.
алар үчүн.
Атомдун ядролук модели англиялык улуу физик Э. Резер-форддун тажрыйбаларынын натыйжасы болуп эсептелет. Ал а - бөлүкчөлөрүнүн агымынын алтындан жасалган өтө жука плас-тинка (фольга) аркылуу өтүшүн изилдеген. Урандын ядросунан
чыккан альфа-бөлүкчөлөрдүн ар бири 4,05 МэВ энергияга ээ болушкан. Ушундай бөлүкчөлөрдүн жардамы мечен Резерфорд жука металл пластинкаларын «аткылоо» аркылуу а - бөлүк-чөлөрдүн заттын ичиндеги чачыроосун изилдеген. Резерфорддун тажрыйбасыцын жөнөкөй түрдөгү түзүлүшү 67-сүрөттө берилген. а - бөлүкчөлөрү Б булагынан чыгат. Ал булак а - бөлүкчөлөрү учуп чыгууга ылайыкталып жасалган К каналдуу ичи
көцдөй коргошунга жайгашкан. Канал аркылуу кыймылда болбогон
67-сүрөт.
башка баардык а - бөлүкчөлөрү коргошун тарабынан жутулуп алынат. а - бөлүкчөлөрүнүн ичке агымы гана алтындан жасалган Ф фольганын бетине түз келип түшөт.
Фольга аркылуу өткөндө, анын ичинде чачыроого дуушар бол гон а - бөлүкчөлөрү Э экранына түшүп анда жарк этүүлөрдү пайда кылат. Экран болсо ага бөлүкчөлөр келип урунганда жарк этүүнү камсыз кылуучу зат менен капталган. Абада а - бө-лүкчөлөрүнүн кошу мча чачыроолору болбос үчүн фольга менен экрандын ортосундагы мейкиндикте жетишээрлик децгээлде вакуумдук абал түзүлгөн. Мындай түрдө түзүлгөн курал (прибор) 150° ка дейре чачыроочу - бөлүкчөлөрдү байкоого мүмкүндүк берген. Резерфорддун тажрыйбалары фольга аркылуу өткөн а -бөлүкчөлөрүнүн дээрлик бардыгы өздөрүнүн баштапкы кыймыл багыттарын сактагандыгын, же бол босоэң эле кичине бурчка кыйшайгандыгын
көргөзгөн. а - бөлүкчөлөрүнүн айрымдары гана 135-150° тартибиндеги чоң бурчтарга кыйшайышкан.
Резерфорддун тажрыйбаларынын жыйынтыктары жогоруда айтцлган атомдун ядролук моделининин ишенимдүү далили бо-луп эсептелөт. Аны төмөнкү көрүнүштөр аркылуу түшүндүрсөк болот.
33
а - бөлүкчөлөрү атомдун электрондук катмарлары аркылуу өткөндө өздөрүнүн баштапкы багыттарын анчалык деле белгилүү өлчөмдө өзгөртпөөлөрү керек. Электрондун массасы а - бөлүк-чөлөрүнүн массасынан өтө эле кичине, ал эми баардык элек-трондордун терс заряддары электрондук катмарлардын бүткүл көлөмү боюнча жайланышкан. Өзүнүн кыймыл жолунда заттагы электрондорго туш болгондо а - бөлүкчөлөрү, иш жүзүндө алардан чачырашпайт. Ядронун бетине жакын аралыктан өткөн гана аз сандагы а - бөлүкчөлөрү багытын кескин өзгөртүүгө мажбур болушат. Анткени +2е зарядына ээ болгон, оң заряддал-ган а - бөлүкчөсү ядрого чейинки г кичине аралыгында ядро тарабынан таасир эткен бир кыйла чоң Р (кулондук) күчүнө дуу-шар болот: F=
(56.1)
ө - протондун оң заряды, 2 - ядродогу протондордун саны, е0 -электрдик турактуулук (56.1) формуласы СИ бирдигинде жа-зылды). Эгер массасы т болгон а - бөлүкчөсү 2е заряддуу ядрону көздөй учса, анда а-бөлүкчөсү менен ядронун ортолорундагы эң кыска (минималдуу) аралык гт.п төмөнкү шарттан аныкталат 
=
rmin аральггында а-бөлүкчөсүнүн кинетикалык энергиясы ядро менен а- бөлүкчөсунүн электростатикалык түртүлүү дотенциал-дык энергиясына өтүп кетет. Мына ушул (56.2) барабардыгы-нан атомдун ядросунун ээлеген сызыктуу өлчөмү (гА » 10~14 ~10~16ле) аныкталат.
Резерфорд белгилүү Ө бурчуна чачыраган а - бөлүкчөлөрдүн саны менен а- бөлүкчөлөрүнүн энергиясы жана ядродогу протондордун 2, санын байланыштырган Резерфорддун тажрыйбасы аркылуу текшерилген. Ошондой эле бул тажрыйба ядродогу протон-дордун саны 7, химиялык элементтинатомдук номери менен дал келерлигин көргөзгөн. Атомдогу протондордун санынын химиялык элементтин атомдук номери менен дал келиши, атомдун ядролук моделинин атомдун чыныгы т\з\лүш\нө туура кел\\с\н\н маанилуу далили болуп эсептелет.
11-класс: Физика « 13.02.» 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: §57. Бордун квант тык постулаттары
Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрүү.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Бордун теориясынын негизин кайсыл постулаттар түзөрүн айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Бордун теориясынын негизин кайсыл постулаттар түзөрүн айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Бордун теориясын кайсыл эксперименттер далилдегенин билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Бордун теориясын кайсыл эксперименттер далилдегенин билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тап шыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Бордун квант тык постулаттарын тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Бордун теориясынын негизин кайсыл постулаттар пгузөт? 2.Бордун теориясын кайсыл эксперименттер далилдейт? 3.Франк менен Герцтин тажрыйбаларынан кандай жыйынтыктар алынган?
| Окуучулар , Бордун квант тык постулаттары, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Өткөн параграфта атомоң заряддалган оор ядродон жана анын айланасындагы электрондордон турарын кердук. Классикалык механика боюнча мындай система электрондор ядронун айлана-сында каддайдыр бир белгилуу орбита боюнча кыймылдап айла-нуу кыймыл жасаган учурда гана теп салмактуулук абалда боло алат. Ал эми классикалык электр- динамика боюнча мындай атом тен салмаксыздык абалда болушу мумкун. Анткени электрон-дор айлана боюнча ылдамдануу менен кыймылда болгон учурда энергияны электр-магниттик толкундар турундө чыгарыл туруу- лары керек. У шуга байланыштуу натыйжада акырындап элек-трондор ядрого кулап тушмвк. Ошону менен катар эле, мындай шартта, нурдануу жыштыгы да узгултуксуз өзгөруп турмак. Де-мек, бири биринен кескин айырмаланган атомдук спектралдык сызыктардын ордуна туташ спектр алмакпыз. Чындыгында мын-дай керунуштун байкалбагандыгы атомдордун бири биринен кес-кин айырмаланган спектралдык сызыктуу спектрди чыгарып туруусун, алардын туруктуу экендигин көргөзөт. Бул болсо клас-сикалык электр-динамикага туура келбестикти билдирет. Классикалык физиканын алдындагы мындай кыйынчы-лыктардын айрым учурларын чечуудө даниялык физик Н. Бор-* дун суутек атому жөнундөгу теориясы чоп мааниге ээ болгон. Бул теория бардык атомдук системага да жайылтылган. Бордун теориясы боюнча классикалык физиканын
закондору мик-родуйнөдөгу кубулуштарга колдонууга жараксыз. Бор тарабынан сунуш кылынган теориянын негизин Резерфорддун атом жөнүндөгү моделинен келип чыккан эки постулат тузет.
постулат. Атомдор (ошондой эле атомдук системалар), алар-дын курамына кирген электрондордун кыймылда болуусуна кара-бастан узак убакытка чейин белгилуу бир стационардык абалда гана боло алыйкип жана алар энергияны нурдантышпайт жана жутушпайт.
Андагы электрондордун кыймылдашына карабастан стацио-нардык абалдарда атом электр- магниттик толкундарды нурдант-пайт. Ар бир стационардык абалдарга атомдун бөлгилүү Jnэнер-гиясы туура келет. Электрондор атомдун стационардык абалда-рына туура/сөлүүчү стационардык орбиталар боюнча кыймылда болушат. Электрондор ылдамдануу менен кыймылда болушса да электр-магниттик толкундарды нурдантышпайт. Ал эми элек- тродинамиканын теориясы боюнча ылдамдануу менен кыймылда болуучу электр заряддары дайыма электромагниттик толкундарды нурдантышат.постулат. Бир стационардык абалдан экинчисине өткөн атомдор жарык кванттары турундв абалдардын энергиялары-нын айырмасына барабар энергияны нурдантышат жана жу-тушат.
hω = Em-En, ω=
(ЕmЕn) (57.1)
ft
Дөмек, электрондорбирстационардыкабалданэкинчисинеөткөндөганаатомдорэлектр- магниттиктолкундардынурданты-шатжежутушат. ЕтЕпучурунурдантуугатууракелетжанаБордунжыштыкжөнүндөгүшартыдепаталат. ЭгерЕтЕпболсофотондоржутулат. Жогорудагыэкипостулаттецклассикалыкэлектродинами-канынталаптарынатүздвнт\зкарамакаршыкелет. Анткенибиринчипостулатбоюнчаэлектрондорылдамдатылганкыймылда (туюкорбитабоюнчаайланууда) болушсадаатомдорнурдантышпайт. Алэмиэкинчипостулатбоюнчанурдантуунунжыштыгыэлектрондордунмезгилдүүкыймылдарынынжыштыгымененэчкандайбайланышыжок.
Ошен тип даниялык физик Н. Бор 1913-жылы атом теориясына биринчи жолу квант ты к моделди, башкача айтканда атомдун планетардык т\з\л\ш\н киргизген.
Бордун кванттык постулаттары немец физиктери Дж. Франк (1882-1964) менен Густав Герцтин (1887-1975) тажрыйбаларында туздвн т\з эксперименттик далилдөөлөргө ээ болгон. Аталган тажрыйбаларда суюлтулган газдын атомдору же молекулалары жай кыймылдагы электрондор менен аткыланган. Бул учурда электрондордун урунганга чейинки жана андан кийинки ылдамдыктары изилденген. Эгер урунуу серпилгичтуу болсо, анда урунуудан кийинки ылдамдык өзгөргөн эмес. Ал эми серпилгичт\\ эмес урунуулар болсо электрондордунбөлүгү вздөру-нүн энергияларын урунган атомдоргоберүү менен ылдамдыктарын өзгөрткөн.
Франк менен Герцтин тажрыйбаларынан твмөндөгүдөй жы-йынтыктар алынган:
Электрондордун ылдамдыктары критикалык ылдамдыктан кичине болсо, урунуу серпилгичтүү болуп, электрондор энергияларын атомдорго бербей, андан ыргып кет\\ менен болгону ылдамдыгынын багыты гана өзгөргөн.
Электрондордун ылдамдыктары критикалык ылдамдыкка жетсе, урунуу серпилгичтүү эмес болуп, электрондор өздврүнүн энергияларын атомдоргоөлжөрүү менен энергия-ларын жоготкон. Атомдор мындай учурдачоң энергияга/иүнөзбүү болгон башка стационардык абалга өткөн.
Ошентип, атом серпилгичтүү эмес урунууларда кошумча энергияга ээ болгон. Бул кошумча энергия эки стационардык абалдардагы энергиялардын айырмасына барабар болгон. Тажрыйбадан алынган бул жыйынтыктар Бордун кванттык постулаттарынын толук далили болуп эсептелет.
11-класс: Физика « 17.02.» 2020 –ж. ОББ:_____Ниматилла кБ
Сабактын темасы: § 58. Атом энергиясынын дискреттик денгээлдери. Атомдордун жарык квантын жутушу жана чыгарышы
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Атом кайсыл учурда өзүнөн жарык квантын чыгарарын жана жутарын айтып беришет;
| Натыйжага жете алат, эгер окуучу Атом кайсыл учурда өзүнөн жарык квантын чыгарарын жана жутарын айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Фотондун энергиясы эмнеге барабар женин билишет; | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Фотондун энергиясы эмнеге барабар женин билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тап шыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Атом энергиясынын дискреттик денгээлдерин тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Атом кайсыл учурда взунвн жары к квант ын чыгарат жана жутат? 2.Башкы квант саны дел эмнени айтабыз? 3.Фотондун энергиясы эмнеге барабар?
| Окуучулар Атом энергиясынын дискреттик денгээлдери,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Жүргүзүлгөн бир катар тажрыйбалардын жыйынтыгы атомдор өздөрүнөн нурданууларды порция (квант) түрүндө чыгарат деген тыянакка алып келген.
En=nhv(58.1)
Бул учурда мүмкүн болгон энергиянын маанилери үзгүлтүксүз ырааттуулукту эмес, дискреттүү катарды түзгөн (га=1.2.3,...).
Мындан Н. Бор атомдордун энергиясы үзгүлтүксүз өзгөрүүсү мүмкүн эместиги жана атомдун мүмкүн болуучу абалдары дискреттүү ырааттуулукту түзсө, бул абалдардагы атомдун энер-гиясы дискреттүү катарды түзөт деп жыйынтык чыгарган.evе2, е3,,,,Еn,,, (58.2)
Атом бул абалдардын биринде болуу менен нурду чыгарбайт да жутпайт, анын энергиясы өзгөрбөйт. Атомдун абалынын өзгөрүүсү мүмкүн болуучу бир абалдан экинчисине өтүү түрүндө жүрүсиү мүмкүн.
Бордун экинчи постулаты боюнча атом бир стационардык абалдан экинчисине өткөндө жарык квантын чыгарат же жутат. Электрон башкы квант саны чоц орбитадан башкы квант саны кичине орбитага өтсө, атом өзүнөн бир квант электр-магниттик энергияны нурдантат. Ал эми
электрон тескерисинче башкы квант саны кичине орбитадан башкы квант санычоң орбитага өтсө бир квант электр-магниттик энергичны жутат.
Атомдогу электрондун энергиясы башкы квант санынан п квз карандылыкта болот. Атомдогу электрондун энергетикалык детээлдңрин аныктоочу б\т\н сан башкы квант саны дел аталат. п = 1 болгон энергетикалык денгээл негизги энергетикалык абал (атомдун нормалдуу абалы) болуп эсептелет. Ал эми п 1 болгон кездеги энергетикалык децгээл дуулукквн энергетикалык абалдар дел аталат. Фотондун энергиясы атомдун эки стационардык абалдарындагы энергияларынын айырмасына барабар:
hv=Em-En, (85.3)
мында vmn- атом чыгарган же жуткан нурдун жыштыгы, hПланктын универсалдуу турактуулугу, h=6,625* 10"31Дж*с.
Эгер ЕтЕnболсо, анда фотон нурдантылат, ал эми Етn болсо фотон жутулат.
Атомдор вздеру чыгара алган спектралдык сызыктарды гана жута алат. Ошентип Бордун экинчи постулаты жарыктын жутулушу менен чыгарылышынын кванттык мунвзунун андан аркы врк\ндвт\л\ш\н\н негизин тузгвн.
11-класс: Физика « 20.02.» 2020-ж. ОББ:______Ниматилла к Б
Сабактын темасы: СЫЗЫКТУУ СПЕКТРЛЕР ЖӨНҮНДө ТҮШҮНҮК
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Тилкөлүү спектрлер жөнүндө түшүнүк алышат | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Тилкөлүү спөктрлер жөнүндө түшүнүк алышса |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Спектрлер кандай түрлөргө бөлүнөрүн айтып беришет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Спектрлер кандай түрлөргө бөлүнөрүн айтып беришсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапш ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. СЫЗЫКТУУ СПЕКТРЛЕРин тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Спектрлер кандай турлөргө бөлүнөт? 2.Сызыктуу спектрлерге тушунук бергиле, 3.Тилкелуу спектрлер жөнундө түшунук. 4.Үзгултуксуз спектрлерге тушунук бергиле | Окуучулар СЫЗЫКТУУ СПЕКТРЛЕР,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Сызыктуу спектрлер химиялык элементтердин молекула менен байланышпаган атомдорунун нурдантуусунан лайда болот. Бул нурдануу атомдордун ичинде жүрүүчү процессАерге байланыштуу. Сызыктуу спектрлерди изилдөө ар кандай химиялык элементтердин атомдорунун электрондук катмарларынын (оболонкаларынын) түзүлүшүн билүүгө мүмкүндүк берген.
Тилкелуу спектпрлер ортолору кара арал ы к менен бөлүнгөн бир катар а к жарык тилкелерден турат. Тилкелүү спектрлер молекулалардын нурдантуусунан лайда болот. Молекулярдык спектрлердин тилкелери электр-магниттик толкундардын инфра-кызыл, көзгө көрүнүүчү жана ультракызгылт-көк диапозонунан көрүнөт. Молекулярдык спектрдеги спектралдык сызыктар, атомдордогу спектрлер сыяктуу эле, молекулалардын энергиялары-нын өзгөрүүсүнөн келип чыгат.
Ысытылган катуу нерселер (телолор) жана жаркырап туруу-чу суюктуктар узгултуксуз (туташ) спектпрлерди нурданты-шат. ҮзгүлтүАсүз спектрлер жыштыктардын (же толкун узун-дуктарынын) биринен бирине акырындык менен өтүп кетүүчү үзгүлтүксүз ирээттүүлүгү болуп эсептелет. Үзгүлтүксүз спектрлер-дин мисалы катары энергиясы үзгүлтүксүз жайланышкан абсолюттук кара телонун нурдантуу спектрин алсак болот. Күндүн жаркырап турган бети - фотосфера да үзгүлтүксүз спектрди чыгарат.
11-класс: Физика « 24.02.» 2020 –ж. ОББ:_______Ниматилла к Б.
Сабактын темасы: § 60. Жарыктын корпускулалык - толкундук жаратылышы
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | |
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Де Бройлдун гипотезасы кандай тажрыйбалардын негизинде далилденгени жөнүндө түшүнүк алышат; | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Де Бройлдун гипотезасы кандай тажрыйбалардын негизинде далилденгени жөнүндө түшүнүк алышса |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Де Бройль толкуну дел кандай толкунду айтарын билишет;
| Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Де Бройль толкуну дел кандай толкунду айтарын билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапшыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат Жарыктын корпускулалык - толкундук жаратылышын, тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Де Бройлдун гипотезасында эмне жөнундө айтылат? 2.Де Бройлдук толкун узундугу кандай туюнтулат ? 3.Де Бройлдун гипотезасы кандай тажрыйбалардын неги-зинде далилденген? 4.Де Бройль толкуну дел кандай толкунду айтабыз?
| Окуучулар Жарыктын корпускулалык - толкундук жаратылышы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
Немец физик-теоретиги М. Планк 1901-жылы абсолюттук кара телонун спектри, эгер нурдантуу үзгүлтүксүз эмес, порция түрүндө чыгарылса жана жутулса гана түшүндүрүүгө мүмкүн экендигин көргөзгөн. Бул учурда нурданган ар бир порциянын энергиясы Е термелүүнүн жыштыгы v менен төмөндөгүдөй байланышта болот.Еф=hv
(60,1)
мында h=6,62 10“34Дж * сек - Планктын универсалдуу турактуу- лугу. Ал эми 1905-жылы А. Эйнштейн жарык белүкчөдөрү - «фотондор» жөнүндө түшунүк киргизүү менен фотоэффекттин закон ченемдүүлүгүн түшүндүргөн. Фотондордун энергиясы (61.1)
формуласы аркылуу аныкталса, массасы жана импульсу төмөнкүгө барабар болгон
(60.2)
Планк менен Эйнштейндин илимий иштери квант физика-сынын өнүгүшүнүн башталышы болуп эсептелет. Бир кыйла изилдөөлөрдүн жыйынтыгы жарыктын бүгүнкү күндөгү корпус-кулалык-толкундук жаратылышы жөнүндөгү түшүнүккө алып келди. (60.1) жана (60.2) формулалары нурдантуунун корпус-кулалык мүнвздөмвлврү болгон кванттын - фотондун массасын, импульсун жана энергиясын толкундук
касиетти мүнөздөөчү термелүүнүн жыштыгы жана толкун узундугу менен байланыш-тырып турат. Мына ушундан жарыктын корпускулалык-тол- кундук жаратылышы көрүнүүдө. Бир жагынан жарык толкун-дук касиетке ээ: интерференция, дифракция жана поляризация кубулуштары орун алат; экинчи жагынан жарык фотондордун агымы болуп эсептелет. Жыштык v кичине болсо, жарыкта толкундук касиет көбүрөөк ролду ойнойт, ал эми v чоп болсо, жарыктын кванттык касиети үстөмдүк кылат. Жарыктын кор- пускулалык жана толкундук касиеттеринин ортосунда ез ара байланыштары бар. Бул байланыш жарыктын бир тектүү эмес чөйрөдө таралышында байкалат. Мисалы, жарык кичине жылчык аркылуу етүп, экранда дифракциялык максимум жана минимумдардын байкалышы фотондордун зат (жылчык) менен ез ара аракеттенүүсүнүн натыйжасы болуп эсептелет. Бул учурда фотондор мейкиндикте ар кандай тыгыздыкта жайланышат. Жарыктын корпускулалык жана толкундук касиеттери бири бирин ез ара толукташат жана жарыктын таралышынын өз ара байланышкан закон ченемдүүлүгүн чагылдырышат. толкундук экилик касиети универсалдуу мүнвзге ээ экендигин кергезет. Массасы т болгон, vылдамдыгы менен кыймылда болгон бардык бөлүкчөлөр де Бройль толкун таралуусуна баш ийишет. Де Бройлдук толкундун узундугу А, де Бройль формуласы
ти р
боюнча эсептелет. Мындагы й - Планк турактуулугу, р—тпА - кыймылдагы белүкчөнүн импульсунун модулу. Бөлүкчөнүн ылдамдыгы V, вакуумдагы жарык ылдамдыгына с жакын болсо, импульс р релятивисттик мааниге ээ болот. Эгер у«с болсо, белүкченүн импульсу кадимки Ньютондун классикалык механикасындагыдай эле эсептелет. Де Бройль формуласы башка түрде да жазылат:
р = 
Мындагы k=
n- толкундук вектор, n- толкундун таралуубагытына дал келген бирдик вектору, .h=
=1.05·10-34Дж с
Де Бройль толкундары электр-магниттик толкундар болуп эсептелбейт жана классикалык физикада окулган толкундардын бардык түрү менен окшоштугу жок. Де
Бройль формуласы квант теориясынын негизги фундаменталдуу катыштарынын бири болуп эсептелет.
Де Бройлдун гипотезасы бир катар жүргүзүлгвн тажрыйба-ларда эксперименталдык далилдөөлергө ээ болгон. Америкалык физиктер К. Дж. Девиссон (1881-1958) жана Л.Х. Джермер (1896-1971) 1927-жылы тажрыйба жүзүндө никел монокристаллында электрондордун чачыроосун изилдөө аркылуу де Бройль толкун узундугун аныкташып, де Бройль формуласынын тууралыгын далилдешкен. Жука катмардагы (кальщдыгы 10~7 м тартибин-деги) металл аркылуу электрондордун агымын өткөрүү жолу менен да дифракциялык кубулушту байкоого болот. Тажрыйба жүзүнде атом ядросунун курамына кирген бөлүкчөлврдүн - ней-, трондордун да дифракция кубулушуна ээ болорлугу байкалган. Нейтралдуу атомдор жана молекулалар комнаталык температура кезинде, бул бөлүкчөлөргө туура келүүчү де Бройлдук толкун узундуктары X,» 10~10 тартибиндеги чоңдуктагы ылдамдыктар менен кыймылда болушат. Бул болсо атомдор жана молекула-лар кристаллдардын бетинен чагылган кезде алардын (атомдор
менен молекулалардын) толкундук касиетке ээ болорлугун байкоого мүмкүндүк берет.
Де Бройлдук толкундар кыймылдагы каалагандай бөлүкчөлөр менен байланыштуу. Бул бөлүкчвлөр заряддалганбы же нейт-ралдуубу андан көз каранды эмес. Мындай түрдөгү толкундар классикалык физикада белгилүү болгон бардык толкундардан олуттуу айырмачылыкка ээ. Микробөлүкчөнүн кьуймылы менен байланышкан толкун де Бройль толкуну дел аталат. Де Бройлдук толкундар кандайдыр бир толкун булагынан чыгарылбайт.
Толкундук касиеттер кыймылдагы микроскопикалык бө-лүкчөлөрден гана байкалат. Мындай бөлүкчөлөрдүн массалары элементардык бөлүкчөлөрдүн массаларынын чоцдугуна бир катар тартипте тецдеш болуулары керек. Толкундук касиет-тер тобу менен кыймылда болуучу бөлүкчөлөргө гана тиешелүү эмес, ошондой эле бул касиеттер жалгыз кыймылда болуучу бөлүкчөлөргө да мүнөздүү. Тажрыйба жүзүндө россиялык фи-зик Л.А. Фабрикант (1907-жылы туулган) 1949-жылы Би-берман жана Сушкин менен бирдикте кристаллга бирден жи-берилген электрондордон дифракция кубулушун байкаган. Бул болсо мейкиндиктин берилген чекитиндеги де Бройль толкунунун амплитудасынын квадраты бир бөлүкчө үчүн да бул чекитте бвлүкчөнүн болуу мүмкүндүгүнүн чени болорлугун билдирет.
11-класс: Физика « 05.03.» 2020-ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: § 65. Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык элементтердинжайгашышы
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | |
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Кандай атомдор изотоптор дел аталарын айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Кандай атомдор изотоптор дел аталарын айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле- менттер кандай жайланышканын билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле- менттер кандай жайланышканын билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапш ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Менделеевдин мезгилдик таблицасын тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Кандай атомдор изотоптор деп аталат? 2.Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле-менттер кандай жайланышкан?
| Окуучулар Менделеевдин мезгилдик таблицасы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Жаны тема
XIX кылымдын орто ченинде кеп сандагы химиялык эле-менттер ачылган. У шуга байланыштуу бул элементтер ез ара кандайдыр бир байланыштабы, же алардын касиеттери жен эле кокустукпу, бири биринен квз карандысызбы деген сыяктуу бир катар суроолор пайда болгон. Ар кандай айрым закон че-немдуулуктөру мурда эле ачылган. Бирок орустун улуу окумуш-туусу Д. И. Менделеев (1834-1907) гана химиялык элементтердин бири бирин бир бирдикте байланыштырган жалпы за ко нун таба алган.
Биринчи таблица Менделеев тарабынан 1869-жылы басылып чыккан.
Ошол мезгилде 63 кө жакын элемент табылган. Атомдук салмактары боюнча системага алардын ичинен 35 элементин гана ишенимдуу жайгаштырууга мумкундук болгон. 8 элементтин абалдары башкача болуп, айрымдары бир группага туура келип калышкан. Ал эми калган 20 элемент учун Менделеевге алардын атомдук салмагын өзгөртуугө же болбосо катар номерлерин өзгөртуугө туура келген. Көпчулук учурларда мындай өзгөртуулөр чоң мааниге ээ болгон. Менделеев таблицадан айрым орундарды алигиче табыла элек элементтер учун бош калтырып кеткен. Ал уч элементтин болушун алдын ала айткан. Аларды экабор, экаалюминий жана экасилиций деп этап, аларга тиешелуу болгон касиеттерин жазып чыккан. Мындан көп өтпөй эле 1875-жылы галлий деп
*аталган элемент табылган. Ошол эле за мат Менделеев галлийөзү тарабынан алдын ала айтылган экаалюминий экенди-гин белгилеген. Элементтердин системасынтүзүүдөгү Менделеевдинэң не-гизги фактысы болуп, элементтерди атомдук салмактарынын жогорулоо тартиби боюнча жайланыштырууда алардын окшош касиеттеринин мезгилдүү кайталануусу эсептелген.
Менделеев ар бир элементке катар номер койгон. Элемент-тер мезгилд\\ таблицага ошол номер (Z) боюнча жайланышты» рылган. Номердин (Z) жогорулашы элементтин атомунун мас-сасынын жогорулашы менен параллель болгон.Бирок бул эреже орун албай калган учур да кездешет. Мисалга, аргон (Z= 18) менен калий (Z= 19), же теллур (Z= 52) менен иод (Z й, бирок
бири-биринен нейтрондордун сандары менен айырмаланышып, атомдук салмактары ар башка болгону менен бир эле 2, номерлуу атомдор кездешет. Мындай атомдор изотоптор 2! катар номери ядронун зарядын,
ошону менен бирге эле нейтралдуу атомдогу электрондордун санын квргөзөт.
Сырткы тузулуштвру боюнча элементтердин системасы артүрбүүчө көрунөт. Негизинен таблица узун жана кыска мезгилдхх; болуп жиге бөлунвт. Бул таблицанын йретт\х катарларын : карап көрөлу■ Биринчи катар болгону эки гана элементтен турат: ал бир валенттух элемент суутегинен башталып, таза * газ гелий менее аяктайт.Үчүнчү элемент - литий, ал дагы бир ' валенттух металл: бул экинчи катар таза газ неон менен бутвт. Үчунчу катар щелочтуу металл натрий менен башталат; бул катарда мурдагы мезгилдеги бардык кврунуштөр толугу менен кайталанат.
Натри йден баштап, сегизинчи элемент таза газ аргондон (№ 18) кийин, кий инки төртунчу мезгилди эриткич металл калий (№19) баштайт. Бул мезгил 8 эмес 18 элементтен турат. Анткени калийдңн кийинки щелочтуу металл - рубидий -37 орунда турат. Рубидийден кийин жацы чоң мезгил башталат, ал да 18 элементтен туруп, 54- орунду ээлеген таза газ ксенон менен аяктайт. Андан кийинки мезгил дагы эле щелочтуу металл цезий (№55) менен башталат. Бул 32 элементти ичине камтыган эн эле узун мезгил. 32 элементтин ичине 57 - орунду ээлеген лантандан кийинки 14 элемент (№58 ден №71 ге чейин) бири бирине химиялык касиеттери жакын болгон өзгөчө группаны тузушөт. Бул элементтер лантаниддер деп аталып, химиялык касиеттеринин жакындыгына байланыштуу таблицадан бир эле орун (клетка) бвлунгвн. Алардын толук катары өзунчв берилет. Акыркы мезгил 87-орундагы францийден башталып, туруктуу эмес табигый-радиоактивдхх элементтерден турат. Жаратылышта кезигүүчү элементтердин ичинен эн оору болгон уран (№ 92) жакынкы эле мезгилге дейре (1937-ж.) мезгилдүү системанын акыркы элементи болучу. Мындан тышкары төрт элемент радио-активдүү болуп, иш жузунде лабораториялык шартта гана алын-ган. Кийинки жылдары жасалма жол менен 103-номерге чей инки бир катар, кыйла оор - «трансурандык» - элементтерди алууга мумкундуктвр болду. Акыркы такталган катар номери 2 — 107 химиялык элемент.
11-класс: Физика « 27.02.» 2020-ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы:Электрондук микроскоп.
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | |
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Электрондук микроскоп жөнүндө айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Электрондук микроскоп жөнүндө айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Электрондук микроскоптун кызматын билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: эээээээЭлектрондук микроскоптун кызматын билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапш ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Менделеевдин мезгилдик таблицасын тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Кандай атомдор изотоптор деп аталат? 2.Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле-менттер кандай жайланышкан?
| Окуучулар Менделеевдин мезгилдик таблицасы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
11-класс: Физика « 02.03.» 2020-ж. ОББ:_____Ниматилла к Б
Сабактын темасы: Атомдордун электрондук катмарларынын түзүлүшү.
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,сүрөттөр, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Көрсөткүчтөр | |
| 1.Билим берүүчүлүк | Окуучулар- Кандай атомдор изотоптор деп аталарын айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Кандай атомдор изотоптор дел аталарын айтып беришсе |
| 2 .Өнүктүрүүчүлүк | Окуучулар- Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле- менттер кандай жайланышканын билишет | Натыйжагажетеалат, эгер окуучу: Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле- менттер кандай жайланышканын билишсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети |
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет |
| Уй тапш ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Менделеевдин мезгилдик таблицасын тушунушот |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Кандай атомдор изотоптор деп аталат? 2.Менделеевдин мезгилдик таблицасындагы химиялык эле-менттер кандай жайланышкан?
| Окуучулар Менделеевдин мезгилдик таблицасы,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат |
| Тапшырма | 4 мин | § окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат |
Вебинар для учителей
Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!
Полезное для учителя
Реализация образовательных программ осуществляется с применением исключительно электронного обучения и ДОТ
