10-класс Дүйнөлү өнөр жай чабасы 2-саат

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН

БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ

Ош облусу

Кара-суу РАЙОНу

ЖООШ аймагы

№ 44 А. Сматов атындагы орто мектеби

География Сабагы

10-класс

ГЕОГРАФИЯ МУГАЛИМИ

МААТОВА ГУЛБАРЧЫН МАКСАТОВНА

Өнөр жай географиясы

Сабактын максаты :

• Дүйнөлүк чарбанын негизги тармактары, кайра иштетүүчү өнөр жайдын бөлүнүшү, алардын учурдагы маселелери тууралуу түшүнүк алышат.
• Өнөр жай тармактарынын дүйнөлүк чарбада бөлүнүшүүсү жана жайгашуусун контур картага түшүрө алышат.

План :

• Отун өнөр жайы: нефть,газ,көмүр.
• Электр – энергетика: АЭС, ГЭС,ЖЭС, КЭС, ГеоЖЭС.
• Тоо кен өнөр жай.
• Кара металлургия, түстүү металлургия.
• Машина куруу.
• Химия өнөр жайы.
• Жеңил өнөр жайы.
• Өнөр жай жана айлана чөйрө.

Нефтинин чалгындалган запасы 150,0 млрд т, жылына 3,1-3,5 млрд т сырье өндүрүлөт, бул негизинен дүйнөнүн 90 мамлекетине таандык болуп, анын ичинен Перс булуңунун өлкөлөрү 1/3 берет, ал эми аталган сумманын 40%ын ОПЕК өлкөлөрү өндүрөөдө. энергоресурстардын дүйнөдөгү жайгашуусу жана алардын пайдалануусу бири-бирине дал келбегени аларды транспорттоодо бир кыйла татаалдыктарды жаратат. Нефтини ташуунун үч жолу бар: нефть куюуучу кемелер (танкерлер), нефть түтүктөрү жана темир жолдору аркылуу ташылат.

Жаратылыш газы салыштырмалуу экологиялык таза отун болуп эсептелгендиктен өткөн кылымда бир кыйла өнүгүүгө ээ болду. XX кылымдын 2-жарымында жаратылыш газын өндүрүү 14 эсеге өсүп, 2,4 трлн м 3 ду түздү. Эгерде XX кылымдын 1-жарымында дээрлик бардык жаратылыш газы АКШ, Канада, Европа, мурунку СССР өлкөлөрүнөн өндүрүлгөн болсо, азыркы кезде басымдуу бөлүгү Түштүк-Чыгыш Азия, Түндүк Африка жана Латын Америка өлкөлөрүнөн өндүрүлүүдө. Жаратылыш газынын негизги бөлүгү магистралдык газ түтүктөрү аркылуу Россиядан, Түркмөнүстандан, Алжирден ташылып, бир аз бөлүгү суюлтулуп атайын танкерлер менен ташылат

Көмүрдү дүйнөлүк өндүрүү темпи XX кылымдын 90-жылдарында 4,5-5,0 млрд т тегерегинде өндүрүлгөн. Ал эми бүгүнкү күндөгү анын дүйнөлүк запасы 1,2 трлн т ны түзөт. Негизги көмүр өндүрүүчүлөргө Австралия, АКШ, Германия, Индия, Кытай, Орусия кирет. Ал эми коксталуучу таш көмүрдү экспортточулар болуп Австралия, АКШ, Канада, Россия жана ТАР саналат.

• Электроэнергетика ИТР доорунун өтө маанилүү тармагы болуу менен ага болгон муктаждык жылдан жылга тынымсыз жогорулоодо. Ошого жараша электр энергиясын өндүрүү да стабилдүү өсүүдө: 1990-жылы – 11,6 трлн, 2002-жылы – 16,4 трлн кВт/с. Бул өндүрүлгөн продукциянын 70%ы Түндүктүн өлкөлрүнө, ал эми 30%ы Түштүк өлкөлөрүнө туура келет. Дүйнөдөгү бардык өндүрүлгөн электр энергиясынын 62%ы жылуулук электр станцияларына (ЖЭС), 20%ы гидроэлектр станцияларына (ГЭС), 17%ы атомдук электр станцияларына (АЭС) туура келет. Башка электр булактарынын үлүшү өтө аз. Кээ бир өлкөлөрдө электр энергиясынын басымдуу бөлүгү ГЭСтерде иштетилип чыкса (Норвегия – 100%, Жаны Зелландия, Швейцария – 90%, Египет, Швеция – 55%,), ал эми өнүккөн өлкөлөрдүн көбүндө (АКШ, Батыш Европа, Кытай, Орусия ж.б.) ЖЭСтерде 60-80%га чейин өндүрүлөт.

Электр энергетикасын өнүктүрүүдө салттык эмес (альтернативдик) энергиянын булактарын (геотермалдык, деңиздик ташкын жана тартылуу, күн жана шамалдын энергиясы ж.б.) пайдалануунун келечеги чоң.

1-тапшырма.

• АЭС -электр энергия 31 өлкөдө иштетилип чыгат, алар АКШ, ФРАНЦИЯ, РОССИЯ, ЯПОНИЯ, ГФР контур картага түшүргүлө.
• ГЭС - электр энергиясын өндүргөн өлкөлөр боюнча 22-таблицанын негизинде диаграмма түзүү.

• КЭС - 30 өлкөдө иштейт ал эми шамал энергиясын иштеткен өлкөлөр ДАНИЯ, ИНДИЯ,КЫТАЙ, НИДЕРЛАНД ГФР ды контур картага белгилөө.

• Сүрөт боюнча баянда

ТОО- КЕН ӨНӨР ЖАЙЫ

Металлургия өнөр жайы.

Түстүү металлургия

Кара металлургия

Кара металлургияга темир рудасын жана руда эмес сырьелорду казып алуу, аларды ылгоо, байытуу, болот жана чоюн эритүү, ферросплав, прокат өндүрүү кирет. Азыркы кезде дүйнөлүк болотту эритүүнүүүн 2/5 бөлүгү Индия, Корея, Кытай жана Японияга туура келет. Мисалы, Кытай жылына 100 млн т болот эритип, дүйнөдө 1-орунду ээлеп турат. Башкы экспорттоочулар болуп ЕСтин өлкөлөрү (Германия, Улуу Британия), Япония, ал эми негизги импорттоочулар – АКШ, Кытай эсептелет .

Түстүү металлургия – өнөр жайдын эски тармактарынын бири. Ал технологиялык процесстердин стадиясы боюнча казып алуу жана сырьену ылгоо, түстүү металлды жана анын кошулмаларын эритүүнү камтыйт. Түстүү металлургиянын көлөмү кара металлургиянын көлөмүнө караганда 20 эсеге аз. Мурда анын ишканалары негизинен сырьену казып алуучу райондорго жайгашчу, себеби, оор металлдардын рудасында түстүү металлдын элементтери өтө аз болот: 1 т жез алуу үчүн 100 т, 1 т калай алуу үчүн 300 т дан ашык руда иштетилет.

Дал келтиргиле.

Өлкөлөр

металлургиялар

• Болот героцогствосу
• Таш көмүр өндуруу бча 1- орун
• Кара металлургия борбору
• Жез алкагы
• Алтынды эн көп казган өлкө

а. Люксембург

Б. Кытай

В. Гамильтон

Г. Замбия

Д. ТАР

машина куруу өнөр жайы.

• Азыркы мезгилде ал тармакта эмгектенгендердин саны (80 млн кишиден ашуун) боюнча да, өндүргөн продукциясынын баасы боюнча да 1-орунду ээлейт. Машина куруунун тармактык структурасы эски, жаңы жана өтө жаңы техникаларды куруу болуп бөлүнөт. машина куруу томөнкү тармактардан турат:
• -жалпы машина куруу (оор жана энергетикалык машина куруу, станок куруу, бардык өндүрүштүк жабдууларды чыгаруу, айыл чарба машиналарын өндүрүү);
• -транспорттук машина куруу;
• -прибор куруу;
• -электротехника;
• -электроника ж.б.
• Бул тармактардын өндүрүштөрүнүн жайгашуусуна көп факторлор (эмгек ресурстары, транспорттук, керектөөчү, илимди керектөөчү, сырьелук ж.б.) таасир кылышат. Дүйнөлүк чарба түзүмүндө машина куруунун төрт аймагын бөлүп көрсөтүүгө болот: Түндк Америка, чет өлкөлүк Европа, Чыгыш жана Түштүк-Чыгыш Азия, КМШ олкөлөрү. Ал эми мамлекеттер боюнча талдоо жүргүзсөк, мисалы, Япония массалык машина куруу продукциясы, анын сапаттуулугу, жогорку технологиясы менен лидерлик кылат, Кытай телевизор жана радиоприемник чыгаруу боюнча 1-орунда турат,
• Корея Республикасы видеомагнитофон,
• Тайвань менен биргеликте персоналдык ЭЭМ жана компьютерлерди жасоо боюнча Япониядан кийин 2-орунга чыкты.

Химия өнөр жайы.

. XX кылымдын 2-жарымынан тартып өтө тез өнүгүүгө ээ болуп, ИТРдин авангарддык тармагы болуу менен анын мааниси күндөн күнгө жогорулап жатат.

Тармак төмөндөгүдөй структурага ээ:

-тоо-кен химиялык өнөр жайы (минералдык сырьелорду өндүрүү);

-негизги химия (ар түрдүү туздарды, щелочторду, кычкылдарды, минералдык жер семирткичтерди өндүрүү);

-органикалык синтез химиясы (көүрсуутектик сырьелеорду, полуфабрикаттарды чыгаруу);

-полимердик химия (полимердик материалдарды же синтетикалык пластмасса, химиялык була, синтетикалык каучукту өндүрүү);

-фармацевтика (дары-дармектерди жасоо);

-тиричилик химиясы (турмуш-тиричилик каражаттарын, парфюмерия ж.б. өндүрүү).

Химия өнөр жайынын ишканалары да жогоруда аталган негизги төрт аймакта топтолгон. XX кылымдын 2-жарымынан тартып Азия, Африка жана Латын Америкасынын өлкөлөрүндө да айрым тармактары тез өнүгө баштады. Азыркы мезгилде жаңы нефтехимиялык комплекстер Венесуэла, Мексика, ошондой эле Түндүк Африка жана Перс булуңунун өлкөлөрүндө курулууда.

Токой жана жыгач иштетүү өнөр жайы.

жыгач даярдоо, жыгач иштетүү целлюлоза-кагаз жана токой-химия тармактарынан турат. Токой жана жыгач иштетүү өнөр жайларынын жайгашуусу токой ресурстарына жараша болот. Бул тармактар айрыкча ресурстарга бай түндүк токой алкагында (Канада, Орусия, Швеция, Финляндияда) өнүгүүгө ээ болгон. Ал эми түштүк токой алкагында негизинен Бразилияда, Тропиктик Африка жана Түштүк-Чыгыш Азия өлкөлөрүндө топтолгон. Аталган тармактын продукциясын дүйнөлүк мааниде экспорттоочуларга АКШ, Канада, Орусия, Скандинавия өлкөлөрү, ал эми импорттоочуларга Европа өлкөлөрү, Япония ж.б. кирет.

3- тапшырма Сүйлөмдөрдү толукта .

1. Индияда киши башына жылына 3кг …. чыгарылса, дүйнө боюнча .. Кг , Европа өлкөлөрүндө … кг, ал эми……. 2300кг … чыгарылат.

Түндүк зонада негизинен .......жалбырактуу дарактар кыркылса, түштүк зонада ..... Жалбырактуу дарактар кыркылат.

Тоо кен- химия өнөр жайы , минералдык...... өндүрүүдө, негизги ......... продукцияны өндүрүү, өзгөчө .......... жана ........ материалдарды чыгаруу өнүккөн.

Полимердик, кагаз, органикалык синтез, 45, химиялык, 200, жер семирткичтерди, ийне, Финляндияда, жазы, кагаз, Японияда

жеңил өнөр жайы .

– Кездеме токуу, тигүү, тор токуу, бут кийим, аң тери иштетүү ж.б. өндүрүштүк тармактар түзүмү. Анын өзгөчөлүктөрү: көбүнесе керектөөчүлөргө жакын жайгашуусу, эмгекти көп талап кылгандыгы, аялдардын көп иштегендиги. Азыркы күндө жеңил өнөр жайынын өнүгүү деңгээли боюнча АКШ, Индия, Италия, Кытай, Орусия, Улуу Британия, Франция, Япония алдынкы өлкөлөрдүн катарын ээлейт.

Кебез кездемелерин токуу боюнча 1- орунда Кытай, 2- орунда Индия өндүрүлгөн кездемелер Батыш Европага экспорттолот .

4. тапшырма . Сүрөттөрдү, сөздөрдү байланыштырып баяндама жазуу.

• Ачык казып алуунун ....
• Болот эритүү төмөндөөсүнүн себеби 1- кезекте металлды үнөмдөө, 2-кезекте ......
• Жаратылышты коргоо иштери “булганыч” өндүрүштү экономикалык жактан жакшы .....

Көңүл бурганыңыздарга

Чоң рахмат!!!