10 Informatika(6y)-III

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Massiwler. Massiwleriň beýan edilişi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Massiwler. Massiwleriň beýan edilişi barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Adobe Flash Professional programmasynda wagt şkalasy (montaž çyzgyjy) näme?

2. Wagt şkalasynda näme şekillendirilýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Köp meseleleriň çözüwinde bir görnüşli berlenleri öz­gertmeli bolýar. Meselem, binalaryň gurluşygynda, kömekçi informasiýanyň gözleginde, howa maglumaty taýýarla­nanda, netijeler toplanyp barlaglaryň jemi jemlenende we ş.m. Şeýle berlenleri saklamak üçin köp mukdarda üýtgeýän ululyklary girizmeli bolar, bu bolsa programmalar işledilende olaryň möçberiniň çakdanaşa uly bolmagyna getirer. Bu kynçylyklar berlenleriň ýörite, massiw diýip atlandyrylýan görnüşiniň girizilmegi bilen çözülýär.

Massiw – bu bir at bilen belgilenýän bir görnüşli elementleriň yzygiderligi.

Bu yzygiderlikde her elementiň ýeri onuň indeksi bilen kesgitlenýär.

Massiwe ýüzlener ýaly at berilýär. Indeksi görkezilen massiwiň ady bilen her elemente ýüzlenmek bolýar. Indeks massiwiň adyndan soň kwadrat ýaýlarda ýazylýar. Mese­lem, A[5], massiw[7]. Massiw berlenleriň düzme görnüşi hasaplanýar. Mas­siw ululyklaryň tükenikli sanyndan durýar. Meselem, 20 sany bitin ýa-da 1000 sany hakyky sanlardan ybarat massi­wi döretmek mümkin. Programmada massiwiň elementleri adaty üýtgeýänler ýaly ulanylýar, meselem:

A[27]:=12; S:=(M[4] + M[6]) / 2; D[a]:=D[a]*23; Jem:= Jem + + D[i].

Elementlerine diňe bir indeksiň kömegi bilen ýüz­lenilýän massiwlere birölçegli massiwler diýilýär. Şeýle massiwiň elementleri kompýuteriň ýadynda bir-biriniň yzyndan ýerleşýär:

D[1]

D[2]

D[3]

D[4]

D[5]

D[6]

D[7]

Indeksler birnäçe hem bolup biler, şeýle massiwe köp-ölçegli massiw diýilýär. Indeksiniň sanyna laýyklykda, mas­siwe birölçegli, ikiölçegli, üçölçegli we ş.m. diýilýär. Ikiölçegli massiwe setirlerden we sütünlerden ybarat tablisany mysal getirip bolar.

Pascal ABC dilinde massiw şeýle ýazylýar:

at: array [ind1 .. indN] of elementleriň görnüşi;

Bu ýerde, at – massiwiň ady (identifikator), başga görnüşli üýtgeýänlere at berliş düzgünlerine meňzeş berilýär.

array hyzmatçy sözi massiw diýmegi aňladýar.

Kwadrat ýaýlarda massiwiň elementleriniň indeksleriniň çägi berilýär: ilki birinji elementiň ind1 indeksi görkezilýär, soňra iki nokat goýulýar, ondan soň iň soňky elementiň indN indeksi görkezilýär.

Indeksleriň çägi massiwe ýerleşip biljek elementleriň iň köp mukdaryny kesgitleýär.

Elementler dürli görnüşde bolup biler, meselem: sanlar, simwollar, setirler, massiwler. Massiwler aşakdaky ýaly beýan edilip bilner:

Var A: array [1 .. 6] of integer; G: array [0 .. 18] of real;

O: array [-10 .. 27] of boolean; S: array [65 .. 100] of char; M1:array [΄A΄ .. ΄Z΄] of char;

Integer (bitin) we real (hakyky) san görnüşli elementleri bo-lan massiwlere seredeliň.

Pascal ABC-de integer görnüşli berlenleriň 4 baýt ýer tutýandygyny we -2147483648-den + 2147483647 aralykda ýer-leşýändigini ýatlalyň. Hakyky görnüşli berlenler 8 baýt ýer tutýar we moduly boýunça 1,7∙10³⁰⁸-den geçmeýär.

Indeksleri bitin, položitel ýa-da otrisatel sanlar bilen bermek bolar. Massiwiň elementiniň san bahasy hem indeks bolup biler. Meselem, A[A[1]] ýazgy A[1] elementiň san bahasy alnyp, degişli elementiň indeksi hökmünde ulanylmalydygyny aňladýar.

Massiwleriň beýan edilişine mysallarda seredeliň.

1‑nji mysal. Synpda 27 okuwçy bar. Her okuwçynyň boýy santimetrde berlen. Okuwçylaryň boýlarynyň bahalary üçin 27 sany bitin sandan ybarat B massiwi ulanyp bolýar. Her elemen-tiň indeksi hökmünde synp žurnalynda okuwçynyň sanawdaky belgisini alyp bolýar. Meselem, B[6] element altynjy belgidäki okuwçynyň boýunyň san bahasydyr. Bu massiwiň beýan edilişi aşakdaky ýaly bolup biler:

Var B: array [1 .. 27] of integer;

Massiwi şeýle hem beýan edip bolar (çägi n1 we n2 konstan-talaryň kömegi bilen aňladyp):

Const n1=1; n2=27;

Var B: array [n1 .. n2] of integer;

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Birölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary

2. Birölçegli massiwleriň elementleri bilen geçirilýän arifmetiki amallar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. Sorog-jogap alyşmak: 1. Massiw diýip nämä aýdylýar? Massiw näme üçin gerek?

2. Massiwiň elementiniň indeksi näme? 3. Pascal dilinde massiwler nähili beýan edilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini Öý işi.§16. sah 78-81 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: S.Babaniýazow.

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary _________U.Babajanow

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Birölçegli massiwleriň elementleriniň girizilişi we çykarylyşy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Bir ölçegli massiwleriň elementleriniň girizilişi we çykarylyşy barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

Massiw bilen işlemek üçin, onuň elementlerine bahalaryny geçirmeli. Bu işi birnäçe görnüşde ýerine ýetirip bolar. Programma işlän döwründe üýtgemeýän elementleriň (kons-tantalaryň) bahalaryny beýan ediliş bölüminde berip bolýar. Me-selem, 8 sany ýönekeý sandan düzülen massiwi şeýle ýazyp bolar: Const A: array [1 .. 8] of integer= (2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19);

Elementiň san bahasyny bermek üçin massiwiň ady we bu elementiň indeksi görkezilýär, meselem: A[4]:= 7.

Birnäçe elementler bilen işlenende, gaýtalanma buýrugy ulanylýar. Eger elementleriň mukdary belli bolsa, onda for gaý-talanma ulanylýar. Gaýtalanmanyň i parametriniň (hasaplaý-jynyň) san bahasy massiwiň beýan edilişinde berlen çäkden çykyp bilmeýär.

Klawiaturadan san bahalary girizmek üçin read ýa-da readln standart proseduralary ulanylýar. Meselem, aşakdaky programma klawiaturadan girizilen san bahalaryň bäş sanysyny massiwiň elementlerine geçirýär.

Var A: array [1 .. 5] of integer; i: integer;

B egin

For i:= 1 to 5 do

Read (A[i]); {Bahalary girizmek} End.

Read(A[i]) prosedurasy ulanylanda, giriş setirinde massiwiň birnäçe ýa-da ähli elementleriniň san bahalaryny biri-birinden boşluk bilen tapawutlandyrmak we Enter klawişe basmak bilen girizip bolýar. Şonda her gezekdäki girizilen san bahalar çykyş penjiresinde bir setirde görünýär (3.2-nji a surat).

Eger giriş setirine bäşden köp san ýazylsa, onda massiwiň elementlerine diňe ilkinji bäş baha geçiriler. Eger bäşden az san girizilse, onda programma girizmegi dowam edilýänçä garaşar.

Readln ( A[i]) prosedurasy ulanylanda, bahalar bir-birden girizilýär we her gezekde Enter klawişi basylýar. Bu bahalar çykyş penjiresinde sütünleýin çykarylýar (3.2-nji b surat).

Çykyş üçin write ýa-da writeln proseduralary ulanylýar. Write prosedurasy massiwiň elementleriniň bahalaryny setir görnüşinde çykarýar. Şonda çykarylýan bahalary biri-birinden boşluk ýa-da başga belgiler (meselem, otur, nokatly otur) bilen tapawutlandyrmaly, bolmasa olar biri-biriniň yzyndan çap edi-ler we düşnüksizlige getirer. Bahalary sütünleýin çykarmak üçin writeln prosedurasy ulanylýar. Elementleriň bahalaryny ters tertipde çykarmak üçin for ... downto ... gaýtalanma buýrugy ulanylýar.

Köp ýagdaýlarda formatlaşdyrylan çykyşy ulanmak amatly bolýar. Çykyş formatynyň nähili berilýändigini ýatlalyň:

bitin sanlar üçin – x : m; hakyky sanlar üçin – x : m : n,

bu ýerde m – x bahany ýazmak üçin berilýän öýjükleriň umumy sany, n –x-iň drob bölegini ýazmak üçin berilýän öýjükleriň sany.

Goý, massiw şeýle beýan edilen bolsun:

Const A: array [1 .. 5] of integer=(2, 3, 5, 7, 9).

Write we writeln proseduralaryň ulanylyşyna mysallar geti-reliň (13-nji tablisa).

13-nji tablisa

Buýruk	Çykyş
For i:= 1 to 5 do Write (A[i]);	23579
For i:= 1 to 5 do Write (A[i], ',');	2,3,5,7,9,
For i:= 2 to 4 do Write (A[i], ';');	3;5;7;
For i:= 5 downto 1 do Write (A[i], '; ');	9; 7; 5; 3; 2;
For i:= 1 to 4 do Writeln (A[i]);	2 3 5 7
For i:= 1 to 4 do Write (A[i]:5);

Amatly bolar ýaly, massiwiň elementleriniň girişinde we çykyşynda kömekçi tekstleri ulanyp hem-de indeksleri görkezip bolar. Meselem, ΄i-nji elementiň bahasyny giriziň΄ ýa-da ΄i-nji ne-tije΄.

Käwagt massiwiň elementleri klawiaturadan girizilmän, arifmetik aňlatmalaryň kömegi bilen hasaplanylýar. Meselem, 9 sany täk sanlardan ybarat massiwi şeýle düzüp bolar:

For i: =1to 9 do A[i]:=2*i-1.

Kesgitlenen ädim bilen berlen aralykda funksiýanyň baha-larynyň hasaplanmagyna funksiýany tabulirlemek diýilýär.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorog-jogap alyşmak: 1. Massiwiň elementlerini girizmek üçin nähili proseduralar ulanylýar? 2. Massiwiň elementlerini çykarmak üçin nähili proseduralar ulanylýar? 3. Tötänleýin sanlardan düzülen massiwi döretmek üçin haýsy funksiýa ulanylýar? 4. 22 elementden ybarat massiwi [10; 30] kesimdäki tötänleýin sanlardan doldurmaly. Massiwde meňzeş elementler bolarmy we näme üçin?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak

Öý işi.§17. sah 81-86 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Birölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Bir ölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullaryny okuwçylara öwretmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Massiwiň elementlerini girizmek üçin nähili proseduralar ulanylýar? 2. Massiwiň elementlerini çykarmak üçin nähili proseduralar ulanylýar? 3. Tötänleýin sanlardan düzülen massiwi döretmek üçin haýsy funksiýa ulanylýar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Birölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary

2. Birölçegli massiwleriň elementleri bilen geçirilýän arifmetiki amallar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

Massiwiň elementleri programmada adaty üýtgeýänler ýaly ulanylýar. Degişli üýtgeýänleriň görnüşine baglylyk­da olar bilen dürli amallary ýerine ýetirip bolýar. Integer görnüşli elementlere +, -, *, div, mod (olar / amalynda hem amaly düzüjiler hökmünde ulanylyp bilinýär) amallarynyň netijesini geçirip bolýar. Real görnüşli elementlere +, -, *, / amallary ulanyp bolýar. Birölçegli massiwleriň elementleri bilen geçirilýän arifmetiki amallar bilen bagly mysallara seredeliň.

1-nji mysal. Massiwde ýylyň dowamynda aýma-aý düşen ygalyň mukdary (mm-de) barada maglumatlar saklanýar. Ýyl boýunça ýagan ygalyň jemini jemleýän we ortaça aýda ýagan ygalyň mukdaryny hasaplaýan programma düzmeli. 12 aýyň dowamynda düşen ygalyň mukdary hakda maglumaty bitin konstantalar görnüşinde aňladalyň: Const h: array [1 .. 12] of integer = (43, 40, 42, 46, 61, 82, 90, 81, 60, 50, 53, 50); Hasaplanan jemi bitin görnüşli Jem üýtgeýäne, ortaça bahany hakyky görnüşli Orta_baha üýtgeýäne geçireliň.

Jemi we orta arifmetik bahany hasaplamagyň yzygderligi şeýle:

• Jemiň adyna, onuň başlangyç Jem:= 0 bahasyny geçirmeli.

• Jemi for gaýtalanmada hasaplamak bolar. Gaýtalanmanyň i parametriniň (hasaplaýjysynyň) ba­hasy

1-12 aralykda üýtgedilýär. Gaýtalanmanyň her ädiminde Jem üýtgeýäne indiki elementiň

Jem:= Jem + h[i] bahasy goşulýar.

• Gaýtalanma tamamlanandan soň Orta_baha:= Jem/12 orta baha hasaplanýar we netije çapa çykarylýar.

Program ms1;

Const h: array [1..12] of integer=(43, 40, 42, 46, 61, 82, 90, 81, 60, 50, 53, 50);

Var Jem, i: integer; orta_baha: real;

Begin

Jem:=0; {Jemiň başlangyç bahasy}

For i:= 1 to 12 do Jem:=Jem+h[i]; {Jemi hasaplamak}

Orta_baha:=Jem/12; {Orta bahany hasaplamak}

Write (´Jemi= ´, Jem,´ ´,´Orta = ´,Orta_baha:2:2);

End.

Programmany testirläliň. Çykyş penjirede alarys: Jemi = 698 Orta = 58.17

Birölçegli massiwiň elementleriniň köpeltmek hasylyny hasaplamagyň algoritmi P:=1 başlangyç baha bilen tapawutlanýar. Gaýtalanmanyň her indiki ädiminde P-ni indiki elementiň bahasyna köpeltmek ýerine ýetirilýär: P:= P*A[i]. Käbir mysallarda massiwiň hemme elementleri bilen däl-de, kesgitli şertleri kanagatlandyrýan käbirleri bilen arifmetik amallary ýerine ýetirmek talap edilýär.

2‑nji mysal. [–40; 40] aralyga degişli 12 sany tötänleýin bitin sanlardan düzülen massiwi emele getirýän we položitel san-laryň jemini hasaplaýan programma düzmeli.

Ilki görkezilen aralyga degişli massiwi düzeliň. Hasaplanan jemi s üýtgeýäne geçireliň. s:=0 başlangyç baha bereliň. A[i] 0 şertde for gaýtalanmada jemlemek ýerine ýetiriler.

Program ms2;

Var A: array [1..12] of integer; s: integer;

Begin

For i:= 1 to 12 do A[i]:= random (81)–40; {Massiwi düz-mek}

s:= 0;

For i:=1 to 12 do

if A[i]0 then s:=s+A[i]; {Položitel sanlaryň jemini hasaplamak}

For i:=1 to 12 do write (A[i]:4); {Sanlary setirde formatlaşdyryp çap etmek}

Writeln; {Täze setire geçmek}

Writeln (΄Položitel sanlaryň jemi=΄, s); {Jemi çap etmek}

End.

Netije: –5 36 –14 14 14 –4 –32 –18 2 –33 –4 18 Položitel sanlaryň jemi=84.

Bahalary:

if A[i] mod 2=0 then ... {jübüt sanlar},

if A[i] mod 2=1 then ... {täk sanlar},

if A[i] mod N=0 then ... {N-e kratny sanlar}

ýaly şertleri kanagatlandyrýan massiwiň elementleri bilen geçirilýän arifmetik amallar hem edil ýokardaky mysaldaky usuldan peýdalanyp, ýerine ýetirilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. Sorog-jogap alyşmak: 1. Bitin sanlardan düzülen massiwiň elementleri üçin haýsy amallary ulanyp bolýar? 2. Hakyky sanlardan düzülen massiwiň elementleri üçin haýsy amallary ulanyp bolýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak

Öý işi.§18. sah 88-90 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Birölçegli massiwlere degişli meseleleri çözmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Bir ölçegli massiwlere degişli meseleleri amalyýetde çözmegi öwrenmek we geçilen temany berkitmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Bitin sanlardan düzülen massiwiň elementleri üçin haýsy amallary ulanyp bolýar?

2. Hakyky sanlardan düzülen massiwiň elementleri üçin haýsy amallary ulanyp bolýar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kompýuterde meseläni çözmegiň tapgyrlary

2. Round() funksiýasy

3. Birölçegli massiwlere degişli meseleleri çözmek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

-algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Kompýuterde meseläni çözmek birnäçe tapgyrlardan durýar:

I. Başlangyç berlenleri kesgitlemek (näme berlen?).

II. Netijäni kesgitlemek (nämäni tapmak talap edilýär?).

III.Üýtgeýänleri beýan etmek (berlenleriň görnüşlerini kesgitlemek).

IV. Meseläniň çözüliş algoritmini düzmek.

V. Programmany ýazmak we kämilleşdirmek.

VI. Programmany testleşdirmek.

1‑nji mysal. 8 sany monitoryň diagonallarynyň 12, 14, 15, 17, 19, 20, 22, 24 ölçegleri dýuýmlarda massiwde saklanýar. Bu bahalary santimetrlere öwürýän we bitin sana çenli tegelekläp çapa çykarýan programma düzmeli.

Her elemente bahalary geçirip, başlangyç massiwi düzme-li. Konstantalar massiwde ulanmaly däl, sebäbi bu ýagdaýda elementleriň bahalaryny üýtgedip bolmaýar. 1 dýuým=2,54 sm bolýandygyny göz öňünde tutup ölçeg birlikleri özgertmegi for gaýtalanmada ýerine ýetirmeli.

Round() funksiýasy ulanylanda bitin netije alynýandygy üçin massiwiň elementlerini integer görnüşde ulanyp bolýar.

Program ms1;

Var D: array [1..8] of integer; i:integer;

Begin

{Massiwi duzmek}

D[1]:=12; D[2]:=14; D[3]:=15; D[4]:=17; D[5]:=19; D[6]:=20; D[7]:=22; D[8]:=24; Writeln (΄Monitoryň diagonaly dýuýmlarda΄);

For i:=1 to 8 do write (D[i]:4); {Dýuýmlarda bahalary çap etmek}

Writeln;

Writeln (΄Monitoryň diagonaly santimetrlerde΄); For i:=1 to 8 do

D[i]:=round (D[i]*2.54); {Dýuýmlary santimetrlere geçir-mek}

For i:=1 to 8 do write (D[i]:4); {Santimetrlerde bahalary çap etmek}

End.

Netije:

Monitoryň diagonaly dýuýmlarda: 12 14 15 17 19 20 22 24.

Monitoryň diagonaly santimetrlerde: 30 36 38 43 48 51 56 61.

Ölçeg birliklerini özgertmek hem edil şuňa meňzeş usul-da ýerine ýetirilýär, meselem, tizligi m/s-den km/sag, tem-peraturany Selsiden (Ts) Kelwine (Tk=Ts+273°) özgertmek we ş.m.

2‑nji mysal. Ereýjiligiň barlag tejribelerinde 40 g suwda 3, 12, 17, 22, 27, 32 we 38 g maddany eretdiler. Eredilen maddanyň massalaryny massiwe ýerleşdirýän we olary göterimlerde massa paýlary bilen çalyşýan programma düzmeli.

Ilki başlangyç berlenleri, bitin sanly M massiwe girizeliň. For gaýtalanmany ulanyp, M[i] massalary olaryň ergindäki 100*M[i]/(40+M[i]) massa ülüşleri bilen çalşalyň.

Round() tegelekleme funksiýasynyň bahasynyň bitin görnüş bolýandygy üçin çalyşmalardan soň hem massiw bitin görnüşde bolup biler.

Program ms2;

Var M: array [1..7] of integer; i:integer;

Begin

Writeln (΄Massanyň bahalaryny giriz΄);

For i:=1 to 7 do read (M[i]); {Massalary girizmek} For i:=1 to 7 do

M[i]:=round (100*M[i]/(40+M[i])); {Prosentler bilen çalyş-mak}

Writeln (΄Massanyň paýy %΄); For i:=1 to 7 do write (M[i],΄΄); End.

Netije:

Massanyň bahalaryny giriz 3 12 17 22 27 32 38

Massanyň paýy % 7 23 30 35 40 44 49

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Gönükmeler. 1. Beýikligine bökmek boýunça ýaryşyň netijeleri massiwde saklanýar. Olary çyzykly diagramma görnüşde şekillen-dirýän programma düzmeli.

2. 20 sany bitin sanlardan düzülen massiw berlen. Onuň ele-mentleriniň orta arifmetik bahasyndan uly elementleriň jemini kesgitleýän programma düzmeli.

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. Öý işi.§19. sah 93-96 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Ikiölçegli massiwleriň elementleriniň girizilişi we çykarylyşy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Iki ölçegli massiwleriň elementleriniň girizilişi we çykarylyşy barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:		Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini soramak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak. 1. Massiwiň elementlerini girizmek üçin nähili proseduralar ulanylýar? 2. Massiwiň elementlerini çykarmak üçin nähili proseduralar ulanylýar? 3. Tötänleýin sanlardan düzülen massiwi döretmek üçin haýsy funksiýa ulanylýar?

4. Täze temany düşündirmek: Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ikiölçegli massiwleriň elementleriniň girizilişi we çykarylyşy

2. Kwadrat matrisada baş we kömekçi diagonal düşünjesi

3. Massiwler bilen işlenende gaýtalanmanyň ulanylyşy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Köpölçegli massiwler birölçegli massiwlerden elementleriniň indeksleriniň sany bilen tapawutlanýar. Ikiölçegli massiwler-de olar iki sany, üçölçegli massiwlerde üç we ş.m. Şeýlelikde, massiwiň elementlerini nyşanlary boýunça tapawutlandyrmaga mümkinçilik döreýär. Ikiölçegli massiwiň her elementiniň iki sany indeksi bardyr. Matematikada şeýle massiwlere matrisa hem diýilýär. Meselem, aşakdaky matrisany alalyň: 1 2 3 4 5 6 7 8 3 4 5 6

Massiwiň her setiri 4 sany bitin sanlardan düzülen. Ýöne ähli sütünler hem 3 elementden ybarat massiwi emele ge-tirýär. Şeýlelikde, matrisanyň her elementi massiw setiriniň we bu sütüniň belgisi, ýagny iki belgi (indeksleri) bilen kes-gitlenýär.

Eger okuwçylaryň hepdäniň günleri boýunça orta bahalary barada berlen maglumatlary tablisada (14-nji tablisa) ýerleşdir-sek, onda ikiölçegli massiw emele geler, her öýjükde (setir bilen sütüniň kesişmesinde) iki indeksli b[i,j] üýtgeýän saklanar (bu ýerde i – setiriň, j – sütüniň belgisi). 14-nji tablisa

		1	2	3	...	6
1	Gurbansoltan	4,7	5	4,9	...	5
2	Ogulnur	5	5	5	...	5
3	Abdyrahym	5	4,8	5	...	5

Matrisalar gönüburçly we kwadrat (setirleriň we sütünleriň sany deň) bolup bilýär. Matrisaly mysallar çözülende, baş we kömekçi diagonal düşünjesi köp ulanylýar.

Baş diagonalda i=j bolan elementler, kömekçi diagonalda i=n–j+1 bolan elementler ýerleşýär, bu ýerde n-setirleriň (sütün-leriň) sany.

4 setirden, 6 sütünden ybarat hakyky sanlardan düzülen ikiölçegli massiw şeýle ýazylyp bilner:

Var A: array [1..4, 1..6] of real;

Massiwiň çäklerini görkezmek üçin, konstantalary hem ulanyp bolýar:

Const a=4; b=6;

Var A: array [1..a, 1..b] of real;

Massiwler bilen işlenende, gaýtalanmanyň kömeginden peýdalanylýar.

Birölçegli massiwlerde bolşy ýaly, ikiölçegli massiwleri hem tutuşlygyna, bir buýrugyň kömegi bilen girizmek we çykarmak mümkin däl. Bu ýerde bir gaýtalanma ýeterlik däldir. Massiwiň her elementini aýratyn girizmeli. Meselem,

Var A: array [1..5, 1..5] of integer;

ikiölçegli massiwi aşakdaky ýaly girizip bolýar: For i:=1 to 5 do

For j:=1 to 5 do Begin

Write (΄a [΄, i, j΄]=΄); Readln (a [i, j]); End;

Ikiölçegli massiwleri girizmegiň has gelşikli görnüşi hem bar, ýöne ol Crt modulyň birikdirilmegini talap edýär:

For i:=1 to 5 do For j:=1 to 5 do Begin

Gotoxy (x+j*5, y+i); Readln (a[i,j]); End;

Bu ýerde x we y käbir san-konstantalar (üýtgeýänler däl). Şeýle usulda girizilen elementler «kwadrat» görnüşinde ýer-leşýär. x we y onuň çep ýokarky burçunyň ýerleşýän ýerini

(x– ekrandaky sütüniň belgisini, y– setiriň belgisini) görkezýär. Şeýle usul bilen 20×20 ölçegden geçmeýän massiwi girizip bolýar.

Ikiölçegli massiwiň elementleriniň çykarylyşy hem girizilişe meňzeş ýerine ýetirilýär:

For i:=1 to 5 do Begin

For j:=1 to 5 do Write (a[ij]:5); Writeln;

End;

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. Sorog-jogap alyşmak: 1. «Massiw» we «Matrisa» nähili tapawutlanýar? 2. Ikiölçegli massiwiň elementleriniň näçe indeksi bolýar? 3. Ikiölçegli massiwiň baş diagonalyndaky elementleriň indeksleri özara nähili bolmaly? 4. Kömekçi diagonaldaky elementleriň indeksleriniň jemi näçä deň? 5. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili girizilýär? 6. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili çykarylýar? 7. Näme üçin baş diagonaldaky elementleri jemlemek üçin bir gaýtalanma, baş diagonaldan aşakda ýerleşýän elementleri jemlemek üçin bolsa iç-içe gaýtalanma talap edilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Öý işi.§20. sah 97-101 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Ikiölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ikiölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. «Massiw» we «Matrisa» nähili tapawutlanýar? 2. Ikiölçegli massiwiň elementleriniň näçe indeksi bolýar? 3. Ikiölçegli massiwiň baş diagonalyndaky elementleriň indeksleri özara nähili bolmaly? 4. Kömekçi diagonaldaky elementleriň indeksleriniň jemi näçä deň? 5. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili girizilýär? 6. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili çykarylýar? 7. Näme üçin baş diagonaldaky elementleri jemlemek üçin bir gaýtalanma, baş diagonaldan aşakda ýerleşýän elementleri jemlemek üçin bolsa iç-içe gaýtalanma talap edilýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ikiölçegli massiwleriň elementleri bilen işlemegiň usullary

2. Massiwiň elementlerini formula boýunça girizmek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

Käbir mysallarda ikiölçegli massiwiň elementleri formula boýunça berilýär. Şeýle ýagdaýda ikiölçegli massiwiň elementlerini el bilen girizmek mümkin däl. Şonuň üçin programmany massiwiň elementlerini formula boýunça giriziler ýaly düzmeli.

1‑nji mysal. 5 setirden we 5 sütünden ybarat, elementleri 6*(i-1)+j formula boýunça hasaplanýan ikiölçegli massiwiň elementlerini çapa çykarýan programma düzmeli:

Program ms1; Var A: array [1..100,1..100] of integer; i, j, n, m: integer; Begin Write (΄n-i giriz΄); readln (n); Write (΄m-i giriz΄); readln (m); For i:=1 to 5 do For j:=1 to 5 do a[i, j]:=6*(i-1)+j; For i:=1 to 5 do begin For j:=1 to 5 do Write (a[i,j]:3); Writeln; end; End.

Netije: 1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 14 15 16 17 19 20 21 22 23 25 26 27 28 29

2‑nji mysal. i-nji setiriniň ähli elementleri 7*i {i =1..m) baha eýe bolan N×M bitin sanly ikiölçegli massiwi düzýän we çapa çykarýan programma düzmeli.

Program ms2; Var A: array [1..10,1..10] of integer; i, j, n, m: integer; Begin Repeat Write (΄n-i giriz΄); readln (n); if (nor (n10) then writeln (΄ýalňyş, 0΄); {n-iň ýol bererlik bahasynyň barlagy} Until (n0) and (n Repeat Write (΄m-i giriz΄); readln (m); if(mor(m10) then writeln(΄ýalňyş, 0΄); {m-iň ýol bererlik bahasynyň barlagy} Until (m0) and (m For i:=1 to n do begin For j:=1 to m do begin a[i, j]:=7*i; write (a[i,j]:3); end; Writeln; end; End.

Netije: n-i giriz 3 m-i giriz 3 7 7 7 14 14 21 21 21

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Gönükmeler

1. 4 setirden we 3 sütünden ybarat, elementleri 10*(i+2)-j for-mula boýunça hasaplanýan ikiölçegli massiwiň element-lerini çapa çykarýan programma düzmeli.

2. A [n, n] ikiölçegli bitin sanlardan düzülen massiwiň baş diagonalyndan aşakdaky elementleriniň jemini we olaryň mukdaryny tapýan programma düzmeli.

3. N setirden we M sütünden ybarat ikiölçegli massiwiň po-ložitel we otrisatel elementleriniň jemlerini çapa çykarýan programma düzmeli

6. Öý işini tabşyrmak:

Öý işi.§21. sah 101-103 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Ikiölçegli massiwlere degişli meseleleri çözmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Iki ölçegli massiwlere degişli meseleleri amalyýetde çözmegi öwretmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. «Massiw» we «Matrisa» nähili tapawutlanýar? 2. Ikiölçegli massiwiň elementleriniň näçe indeksi bolýar? 3. Ikiölçegli massiwiň baş diagonalyndaky elementleriň indeksleri özara nähili bolmaly? 4. Kömekçi diagonaldaky elementleriň indeksleriniň jemi näçä deň? 5. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili girizilýär? 6. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili çykarylýar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ikiölçegli massiwlere degişli meseleleri çözmek

2. Matrisanyň elementleriniň jemini tapmak

3. Baş diagonalyň elementlerini nollar bilen çalyşmak

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

-algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

1‑nji mysal. 3x5 ölçegli bitin sanlaryň matrisasy berlen. Matrisanyň elementleriniň jemini tapyň:

Program msl; Const n=3; {Setir sany} m=5; {Sütün sany} Var B: array [1..n, 1..m] of integer; i:integer; {Setirleriň indeksi} j:integer; {Sütünleriň indeksi} s:integer; {Jem} Begin {Matrisanyň elementlerini girizmek} Writeln (΄Matrisanyň elementlerini giriz:΄); For i:=1 to n do For j:=1 to m do Readln (B[i,j]); {Jemi hasaplamak} s:=0; For i:=1 to n do For j:=1 to m do s:=s+B[i,j]; Writeln (΄Jem=΄, s); End.

Netije: Matrisanyň elementlerini giriz: 1 2 3 – 4 5 6 7 – 8 9 10 11 –12 13 14 15 Jem=72

2‑nji mysal. 4x4 ölçegli bitin sanly matrisa berlen. Baş diagonalyň elementlerini nollar bilen çalyşmaly. Ekrana matrisanyň ilkibaşdaky ýagdaýyny we özgertmelerden soňky ýagdaýyny çap edýän programma düzmeli:

Program ms2; Var M: array [1..4,1..4] of integer; ij:integer; Begin For i:=1 to 4 do For j:=1 to 4 do begin Write (΄M[΄,i,΄,΄,j,΄]=΄); readln (M[ij]); end; Cls; Writeln (΄Öňki ýagdaý:΄); For i:=1 to 4 do begin For j:=1 to 4 do Write (M[i,j]:4); Writeln; end; {Matrisanyň özgerdilişi} For i:=1 to 4 do M[i,i]:=0; {Soňky ýagdaý} Writeln (΄Soňky ýagdaý:΄); For i:=1 to 4 do begin For j:=1 to 4 do Write (M[i,j]:4); Writeln; end; End.

Netije: Öňki ýagdaý: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Soňky ýagdaý: 0 2 3 4 5 0 7 8 9 10 0 12 13 14 15 0

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Gönükmeler

1. 4×3 ölçegli bitin sanlardan düzülen matrisa berlen. Matri-sanyň her bir setiriniň jemini tapýan programma düzmeli.

2. 3×4 ölçegli bitin sanlardan düzülen matrisa berlen. Matrisanyň her bir sütüniniň jemini tapýan programma düzmeli.

3. 4×4 ölçegli bitin sanlardan düzülen matrisa berlen. Baş diagonaldan ýokarda duran elementleriň jemini we köpelt-mek hasylyny tapýan programma düzmeli.

6. Öý işini tabşyrmak:

Öý işi.§22. sah 104-106 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Massiwiň elementleriniň üstünde arifmetik amallary ýerine ýetirmek we olary özgertmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Massiwiň elementleriniň üstünde arifmetik amallary ýerine ýetirmegi we olary özgertmegi öwretmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. «Massiw» we «Matrisa» nähili tapawutlanýar? 2. Ikiölçegli massiwiň elementleriniň näçe indeksi bolýar? 3. Ikiölçegli massiwiň baş diagonalyndaky elementleriň indeksleri özara nähili bolmaly? 4. Kömekçi diagonaldaky elementleriň indeksleriniň jemi näçä deň? 5. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili girizilýär? 6. Ikiölçegli massiwiň elementleri nähili çykarylýar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Massiwiň elementleriniň üstünde arifmetik amallary ýerine ýetirmek we olary özgertmek

2. Massiwiň elementlerini tötän sanlar bilen doldurmak

3. Massiwiň elementleriniň ýerlerini çalşyrmak

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

1‑nji mysal. [–20; 20] aralyga degişli 12 sany tötänleýin bitin sanlardan ybarat massiwi emele getirýän, otrisatel sanlary –1-e çalyşýan we çalyşmadan öň hem-de soň, massiwiň elementleriniň bahalaryny çapa çykarýan programma düzmeli.

Ilki aşakdaky anyklamalary geçireliň. [–20; 20] aralyga degişli 12 sany tötänleýin bitin sanlardan ybarat massiwi düzmeli: A[i]:= random (41)–20;

ifA[i]then A[i]:=–1; şertiň ýerine ýetirilen ýagdaýynda for gaýtalanmada elementleriň özgertmesini ulanmaly.

Program ms1;

Var A: array [1..12] of integer;

i:integer;

Begin

For i:=1 to 12 do A[i]:=random (41)–20; {Massiwi düzmek}

For i:=1 to 12 do write (A[i]:4); {Çalyşmadan öň massiwiňelementlerini çap etmek}

Writeln;

For i:=1 to 12 do if A[i]then A[i]:=–1; {Otrisatel sanlary –1-e çalyşmak}

For i:=1 to 12 do write (A[i]:4); {Çalyşmadan soň elementleri çap etmek}

End.

Netije:

11 1 –19 –6 –6 10 – 20 0 5 –3 –1 –18

11 1 –1 –1 –1 10 –1 0 5 –1 –1 –1

Şuňa meňzeş usulda başga şerte görä massiwiň elementleriniň çalşygy geçirilýär, meselem: massiwiň elementleriniň ähli jübüt bahalarynyň, olaryň tertip belgileriniň kwadratlary bilen çalşygy: if A[i] mod 2=0 then A[i]:=sqr (i).

Şeýle-de, ähli otrisatel sanlaryň olaryň kwadratlary bilen, otrisatel dälleriň bolsa kwadrat köküň bahalary bilen çalşygy: if A[i]then A[i]:=sqr (A[i]) else A[i]:=sqrt (A[i]). Massiwiň iki elementiniň ornuny çalşyrmak üçin goşmaça üýtgeýän (oňa çalyşma buferi diýilýär) ulanylýar.

G oý, massiwiň 2-nji we 5-nji elementleriniň ýerlerini çalyş-mak talap edilýän bolsun. Çalyşma algoritminiň netijesinde, mas-siwiň çalşylýan elementiniň bahasy B:=A[2] bufere geçirilýär. Soňra bu elemente ikinji çalşylýan elementiň A[2]:=A[5] bahasy geçirilýär, 5-nji elemente bolsa öz gezeginde çalyşma buferiniň A[5]:=B bahasy geçirilýär (3.6-njy surat). Umumy görnüşde amallaryň yzygiderligi şeýle: B:=A[i]; A[i]:=A[k]; A[k]:=B.

Eger bufersiz elementleri çalyşmaga synanyşsak, meselem: A[i]:=A[k]: A[k]:=A[i], onda biz A[i] elementi ýitireris we A[k]-nyň san bahasy bolan iki sany elementi alarys.

2‑nji mysal. 0-dan 20 aralyga degişli 15 sany tötänleýin bitin sanlardan düzülen massiwi emele getirýän, 3-nji we 12-nji elementleriň ýerlerini çalyşýan, massiwiň çalyşmadan öň we soň elementlerini çapa çykarýan programma düzmeli.

A massiwi düzeliň: for i:=1 to 15 do A[i]:=random (21). Elementleriň belgileri massiwiň indeksine gabat gelýär.

Elementleriň ýerlerini çalyşmaly: B:=A[3]; A[3]:=A[12]; A[12]:=B. Program ms2;

Var A: array [1..15] of integer; B,i:integer;

Begin

For i:=1 to 15 do A[i]:= random (21); {Massiwi düzmek}

For i:=1 to 15 do write (A[i]:4); {Çalyşmadan öň massiwiňelementlerini çap etmek}

Writeln;

B:=A[3]; A[3]:=A[12]; A[12]:=B; {Bahalary çalyşmak}

For i:=1 to 15 do write (A[i]:4); {Çalyşmadan soň massiwiň elementlerini çap etmek}

End.

Netije şeýle bolup biler: 10 15 2 13 3 15 9 17 0 18 10 14 15 4 14

10 15 14 13 3 15 9 17 0 18 10 2 15 4 14

5. Täze temany berkitmek: Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorog-jogap alyşmak :1. Massiwiň elementlerini nähili özgertmek mümkin?

2. Massiwiň elementleriniň orunlary çalşylanda goşmaça üýtgeýän näme üçin ulanylýar?

6. Öý işini tabşyrmak: Öý işi.§23. sah 106-109 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Massiwde berlen häsiýetli elementi gözlemek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Massiwde berlen häsiýetli elementleriň gözlenilişine degişli meseleleri amalyýetde çözmegi öwretmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Massiwiň elementlerini nähili özgertmek mümkin?

2. Massiwiň elementleriniň orunlary çalşylanda goşmaça üýtgeýän näme üçin ulanylýar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Massiwde berlen häsiýetli elementi gözlemek

2. Gözlegiň dürli algoritmleri bilen tanyşmak

3. Elementleriň gözleginde köp ulanylýan şertler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

Informasiýalar özgerdilende mydama berlenleri göz­lemek meseleleri bilen iş salyşmaly bolýar. Şeýle mysallar örän köp dürlüdirler: telefon belgini ýa-da testlerde barlaga çenli kömek beriji maglumatlary gözlemek ýa-da oýunlarda sany bilmek. Gözleg algoritmleri iň köp ýerine ýetirilýän al­goritm hasaplanýar.

Goý, H massiwde 9-njy synp okuwçylarynyň boýlary hakda maglumat saklanýan bolsun.

Bu massiw üçin, meselem, şeýle gözleg mysallaryny düzüp bolar:

• Boýy 172 sm (ýa-da 180 sm-den uly) bolan iň bolman­da bir okuwçynyň barlygyny kesgitlemeli.

• Sanawdan (indeks boýunça) boýy 172 sm bolan okuwçynyň belgisini tapmaly.

• Synpda näçe okuwçynyň boýy 170 sm (ýa-da sanaw boýunça birinji okuwçynyň boýundan kiçi).

• Boýy 170 sm (ýa-da 175 sm-den uly) deň bolan ähli okuwçylaryň belgileri (indekslerini) tapmaly.

• Boýy iň uzyn (gysga) okuwçynyň indeksini tapmaly.

Bu mysallary umumylaşdyryp, gözlegiň maksadynyň, berlen şertleri kanagatlandyrýan, massiwiň elementleriniň bahalaryny, indekslerini we mukdaryny kesgitlemekdigini aýdyp bolýar.

Gözlegiň ýönekeý şerti hökmünde adatça massiwiň H[i] elementleriniň bahalary bilen berlen B sany deňeşdirmek ulanylýar (meselem, H[i]=B deňlik ýa-da H[i], ýa-da H[i]=B deňsizlikler).

Kesgitli mysallar toparyny çözmekde amatly bolan gözlegiň dürli algoritmleri bar.

Massiwde berlen häsiýetli elementi gözlemegiň iň ýöne­keý usuly – bu ähli elementleriň gözlegiň şertini kanagat­landyrýandygyny barlamakdyr. Gözlegiň şeýle algoritmine çyzykly ýa-da yzygiderli algoritm diýilýär.

1‑nji mysal. Massiwde 12 sany 10-njy synp okuwçysynyň boýlary hakda maglumat saklanýar. Synpda boýy 172 sm bo-lan iň bolmanda bir okuwçynyň bardygyny kesgitleýän we sanaw boýunça onuň indeksini çapa çykarýan programma düzmeli.

Bu massiwiň elementiniň bahasyny gözlemegiň ýönekeýje mysalydyr. Onuň çözüliş algoritmi berlen san bilen massiwiň ähli elementlerini yzygiderli deňeşdirmäge getirýär.

Okuwçylaryň boýlary baradaky maglumaty saklaýan massiwi bitin konstantalar görnüşinde bereliň:

Const H: array [1..12] of integer=(160, 154, 170, 160, 172, 181, 170, 175, 152, 157, 155, 168);

Gözlegiň netijelerini k üýtgeýäne ýerleşdireliň. Eger şert bir gezek hem ýerine ýetmese (element tapylmasa), onda k:=0. Eger şert ýerine ýetse (element tapylsa), onda k üýtgeýäne tapylan ele-mentiň indeksi geçirilýär: k: =i.

Gözlegiň algoritmine seredeliň:

k:=0 başlangyç baha. Gözlegiň şertininiň ýerine ýetirilişini (bahalary deňeşdirmegi) for gaýtalanmada barlamaly. 1-den 12-ä çenli gaýtalanmanyň her ädiminde nobaty boýunça gelýän H[i] elementi 172 san bilen deňeşdirmeli.

Ilkinji dört ädimde H[i]=172 şert ýerine ýetmeýär, küýtgeýä-niň bahasy nola deň bolup galýar. Bu şert bäşinji ädimde ýerine ýetýär. Element tapylýar, k üýtgeýäne onuň indeksiniň bahasy geçiriler (k:=5). Şerte görä indiki 6-12 ädimlerde k-nyň bahasy saklanýar.

Gaýtalanma tamamlanandan soň elementiň indeksi (sanaw-daky okuwçynyň belgisi) ýa-da şeýle boýly okuwçy ýok΄ habar çap edilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorog-jogap alyşmak :1. Haýsy gözleg algoritmine yzygiderli diýilýär?

2. Elementleriň gözleginde köp ulanylýan şertler haýsy­lar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak.

Öý işi.§24. sah 109-115 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: X _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Massiwiň elementlerini tertipleşdirmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Massiwiň elementlerini tertipleşdirilişine degişli meseleleri amalyýetde çözmegi öwretmek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Haýsy gözleg algoritmine yzygiderli diýilýär?

2. Elementleriň gözleginde köp ulanylýan şertler haýsy­lar?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

Massiwi öňden mälim bolan usul bilen tertipleşdirmek bolar. Köp wagtyň talap edilmegi bu usulyň ýetmezçiligi hasaplanýar. Gözlegiň beýleki usullary amatlydyr, ýöne olaryň ählisi tertipleş-dirilen massiwler üçin ulanylýar. Şol sebäpli, köplenç, massiwi tertipleşdirmek meselesi ýüze çykýar.

Şeýle meseläniň ýönekeý ýagdaýyna seredeliň: jübüt-jübüt-den dürli X[1], X[2],...,X[n] san massiwi berlen bolsun. Onuň ele-mentleriniň orunlaryny X|1| artýan tertipde ýerleşer ýaly, çalyşmaly. Ony çözmegiň birnäçe algoritmleri bar. Olardan köp ulanylýan iki sanysyna seredeliň.

Saýlamak bilen tertipleşdirmek algoritmi.

Massiwde birinji orunda iň kiçi element, ikinji orunda galanlardan iň kiçisi we ş.m. durmalydygy mälim. Onuň üçin hereketleriň aşakdaky yzygiderliligini ýerine ýetirmeli:

1. Massiwiň iň kiçi elementini tapmaly;

2. Birinji element bilen orunlaryny çalşyrmaly;

3. Galanlaryň içinden iň kiçi elementi tapmaly;

4. Ony ikinji orundaky bilen çalyşmaly we ş.m.

Bu hereketleri iň soňky iň kiçi element kesgitlenýänçä dowam etmeli.

Massiwi tertipleşdirmekligi has ýönekeý böleklere hem bölüp bolar.

Birinjiden iň kiçi elementi tapmaly. Berilýän programmanyň bölegi onuň nähili edilýändigini ýadyňyza salar:

min:=M[1]; {Goý, birinji element iň kiçi bolsun}

t:=1; {Onuň belgisi = 1}

For i:=1 to 30 do

if M[i]M[t] then t:=j; {min-y kesgitlemek şerti}

buf:=M[t]; {Çalyşma}

M[t]:=M[i];

M[i]:=buf;

end;

Beýan edilen usuly massiwiň elementlerini artýan ter­tipde tertipleşdirmek üçin däl-de, eýsem kemelýän tertip­de tertiplemek üçin hem peýdalanyp bolar. Onuň üçin iň kiçi elemente derek iň uly elementi hem tapmak ýeterlikdir. Bu programmanyň ýazgysynda „“ belgi bilen çalşylmagyny aňladýar.

Massiwiň elementlerini tertipleşdirmegiň köpürjik usuly

Bu algoritm köp ýagdaýda amatly hasaplanýar. Bu usul­da massiw tutuşlygyna yzygider birnäçe gezek seredilýär. Her şonuň ýaly seredilişde yzygider massiwiň diňe goňşy elementleri deňeşdirilýär: ilki birinji ikinji bilen, soňra ikin­ji üçünji bilen we ahyrynda soňkudan öňdäki soňky bilen. Eger deňeşdirmede öňki ondan soňdakydan uly bolsa, onda olaryň orunlary ýokarda beýan edilen usul bilen çalşyrylýar. Şeýlelikde uly elementler süýşüp massiw tertipleşdirilýär. Ýöne ýene bir sorag ýüze çykýar. Şeýle barlaglary näçe gezek geçirmeli? Sebäbi bir gezek seretmek hem ýeterlik bolmagy mümkin. Seretmeklik näçe zerur bolsa şonça gezek hem geçirmeli. Onuň üçin ind logiki üýtgeýäni girizmek amatly we oňa orun çalyşma iň bolmanda bir gezek geçen bolsa „ýalan“ bahany geçirmeli. Eger onuň bahasy „çyn“ bolsa, onda seredilmäni bes etmeli.

Hödürlenýän programmanyň böleginde, şol usuldan peýdalanylýar. Ol 40 elementli massiwiň doly tertipleşmesini ýerine ýetirýär.

Repeat

ind:=true; {goý, massiw eýýäm tertipleşen bolsun}

For i:=1 to 39 do {seretmegi guramak üçin gaýtalanma}

if M[i]M[i+1] then {iki goňşy elementi deňeşdirmek}

begin

buf:=M[i];

M[i]:=M[i+1]; M[i+1]:=buf;

ind:=false; {görnüşi ýaly massiw tertipleşmändir}

end;

Until ind; {häzirlikçe ind=false bolsa seretmegi dowam etmeli}

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorog-jogap alyşmak : 1. Haýsy gözleg algoritmine çyzykly diýilýär?

2. Saýlamak bilen tertipleşdirme nähili amala aşyrylýar?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. Öý işi.§24. sah 109-115 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary _________________________