10 Informatika(6y)-I

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Geçilen temalara degişli sorag-jogap alyşmak :

1. Siz nähili zyýanly programmalary bilýärsiňiz?

2. Faýl wiruslary barada näme bilýärsiňiz?

3. Tor wiruslary näme?

4. Prezentasiýany kompýuteriň ýadynda nähili saklap bolýar?

5. Prezentasiýany nähili çap edip bolýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Informasiýanyň mukdary.Informasiýanyň mukdaryny hasaplamak barada umumy düşünje bermek.

2. Kompýuterleriň apparat we programma üpjünçilikleri.

3. Algoritmleşdirmegiň we programmalaşdyrmagyň esaslary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

Informasiýanyň mukdary.Informasiýanyň mukdaryny hasaplamak.

Adamlaryň informasion işi esasy informasion prosesleri (informasiýany toplamak, saklamak, geçirmek, işläp taýýarlamak we gözlemek) ulanmak bilen baglanyşyklydyr. Şeýle bolansoň, bu işde informasiýanyň mukdaryny kesgitlemegi başarmak möhümdir. Haýsydyr bir ululygy ölçemek üçin onuň ölçeg birligini bilmek zerurdyr. Meselem, massanyň ölçeg birligi kilogramda, wagt ölçeg birligi sekuntda, uzynlyk ölçeg birligi metrde ölçenilýär. Informasiýany nähili ölçemeli? Bu sorag onuň takyk kesgitlemesiniň ýoklugy sebäpli çylşyrymlydyr. Informasiýanyň mukdaryny kesgitlemek, köplenç, aşakdaky iki görnüşe eýedir:
• elipbiý çemeleşme görnüşinde. Bu çemeleşme görnüşde informasiýanyň mukdary belgileriň yzygiderligine bagly;
• mazmun (ähtimallykly) çemeleşme görnüşinde. Bu çemeleşme görnüşde informasiýanyň mukdary onuň mazmunyna bagly.

Elipbiý çemeleşme
Informasiýany ölçemekligiň elipbiý çemeleşme görnüşi informasiýany saklamagyň we geçirmegiň sifr (kompýuter) sistemalarynda ulanylýar. Bu sistemalarda informasiýany kodlamagyň ikilik usulyndan peýdalanylýar. Elipbiý çemeleşmede informasiýa mukdaryny kesgitlemek üçin saklanylýan we geçirilýän koduň ölçegi uly ähmiýete eýedir. Bilşimiz ýaly, i razrýadly ikilik koduň kömegi bilen N (N – 2-niň bitin derejesi) simwoldan durýan elipbiýi kodlamak bolýar. Bu ululyklar öz aralarynda
2 i =N formula arkaly baglanyşýarlar. Bu ýerde N sana elipbiýiň
kuwwaty diýilýär.

Elipbiý çemeleşmede informasiýanyň mukdaryny hasaplamak
Elipbiýiň her belgisi (simwoly) informasiýanyň käbir mukdaryna, ýagny käbir informasion agrama (i) eýedir. Ikilik elipbiýiň (iki belgiden ybarat) bir belgisiniň informasion agramy informasiýanyň iň kiçi birligi (1 bit) deregine kabul edilýär.
5. Täze temany berkitmek:Sorag-jogap alyşmak:

1. Informasiýany ölçemeklige elipbiý çemeleşme bilen informasiýanyň mazmunynyň arasynda baglanyşyk barmy?
2. Elipbiýiň kuwwaty näme?
3. Türkmen elipbiýiniň her bir harplarynyň informasion agramy näçä deň?

Gönükmeler

1. 64 simwolly elipbiýiň harplary bilen ýazylan habar 100
simwoly özünde saklaýan bolsa, bu habardaky informasiýanyň mukdaryny hasaplaň.
2. Habar 65 simwoldan ybarat bolup, 128 simwoly özünde
saklaýan elipbiýiň kömegi bilen ýazylypdyr. Bu habardaky
informasiýanyň mukdaryny hasaplamaly.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §1 sah.8-15

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Ýönekeý şertler diýen temany soramak. Sorag-jogap alyşmak: 1. Informasiýa mukdary haýsy birliklerde ölçelýär?
2. 1 Kbaýt näçe baýta deň?
3. a) 40 baýt; b) 250 Kbaýt; ç) 3 Mbaýt näçe biti özünde saklaýar?
4. Haýsy informasiýa mukdary uly:
a) 14 bit ýa-da 2 baýt;
b) 3 Kbaýt ýa-da 2900 baýt;
ç) 2050 Mbaýt ýa-da 1,5 Gbaýt?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kodlama. Kompýuterde informasiýanyň dürli görnüşleriniň aňladylyşy barada umumy düşünje bermek.

2. Informasiýalary işlemegiň kompýuter tehnologiýalaryna we usullaryna gyzyklanmany kemala getirmek we ösdürmek.

3. Akylýetirijilik, intellektual we döredijilik ukyplaryny ösdürmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

- operasion sistemany we onuň işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Kodlama. Kompýuterde informasiýanyň dürli görnüşleriniň aňladylyşy .

Adamlar biri-biri bilen gürleşmek üçin türkmen, rus, iňlis we ş.m dilleri ulanýarlar. Bilşimiz ýaly, diliň esasyny onuň elipbiýi düzýär. Bu elipbiý dilden sözleýşiň seslerini
geçirmek üçin ulanylýan grafiki belgileriň sistemasyny öz içine alýar. Diliň elipbiýi islendik ýazuw medeniýetiniň kody hasaplanýar. Bu kod gürrüňdeşlikde ses görnüşinde, hat alşylanda bolsa harp görnüşinde geçirilýär.
Adamlar aýratyn kodlar görnüşinde aňladylan formal dilleri hem ulanýarlar. Matematiki, fiziki, himiki formulalar, saz notalary, ýol belgileri we ş.m. formal dillere mysal bolup bilýär.16
Kod – bu her birine kesgitli bahalar degişli edilen şertli belgileriň sistemasydyr.
Informasiýany saklamak, geçirmek we işläp taýýarlamak mümkin bolar ýaly ony oňaýly görnüşde aňlatmaly bolýar.

Informasiýany käbir kod bilen berlen düzgünlere laýyklykda
özgertme prosesine informasiýany kodlamak, kodlamaga ters bolan prosese bolsa, koddan çykarmak diýilýär.
Informasiýany kodlamagy we geçirmegi dürli usullar bilen:dilden, ýazmaça, el hereketleriniň we elektrik signallarynyň kömegi bilen ýerine ýetirip bolýar. Meselem, harytlary ştrihkodlaryň kömegi bilen kodlamak has giňden ulanylýar (1.3-nji surat).
Bank magnit kartoçkalarynyň magnit zolagynda onuň eýesi baradaky informasiýa kodlanandyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak: 1. Kod näme?
2. Ýol belgileri kodlamaga mysal bolup bilermi?
3. Näme üçin kompýuterde informasiýalary ikilik kodlamak ulanylýar?

Gönükmeler

1. Informasiýalary kodlamaga mysallar getiriň.
2. Morzeniň tablisasynyň kömegi bilen rus elipbiýinde ýazylan aşakdaky informasiýalary kodlaň:
a) РОДИНА; b) НЕЙТРАЛЬНЫЙ ТУРКМЕНИСТАН.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §2 sah.15-23

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Kodlama. Kompýuterde informasiýanyň dürli görnüşleriniň aňladylyşy diýen temany soramak.

Sorag-jogap alyşmak: 1. Kod, kodlamak, koddan çykarmak näme?
2. Eşiden goşgy setirleriňi ýazyp almaklyga kodlama diýip bolarmy?
3. Unicode kodlama standarty haçan işlenip taýýarlandy?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Hasaplaýyş sistemalary barada düşünje. Onluk we ikilik hasaplaýyş sistemalary barada umumy düşünje bermek.

2. Informasiýalary işlemegiň kompýuter tehnologiýalaryna we usullaryna gyzyklanmany kemala getirmek we ösdürmek.

3. Kompýuter-informasion tehnologiýalary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

- Iiş stoluny sazlamagy;

- Tekst redaktoryň niýetlenen işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– Obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– Öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Hasaplaýyş sistemalary barada düşünje. Onluk we ikilik hasaplaýyş sistemalary .

Gadymy döwürlerden bäri adamyň gündelik işinde hasaplamak we ölçemek zerurlygy ýygy-ýygydan gabat gelýär. Obýektleri sanamagyň netijesi ilkibaşda has ýönekeý, ýagny taýaklarda kertikler ýa-da ýüplerde
düwünjikler görnüşinde aňladylypdyr. Ýazuwyň ösmegi bilen adam obýektleriň sany baradaky informasiýany belgiler bilen
aňlatmagy ulanyp başlapdyr.

Sanlary ýazuw belgileriniň kömegi bilen ýazmak usulyna hasaplaýyş sistemasy diýilýär.
Iň gadymy hasaplaýyş sistemalaryndan biri Müsür iýeroglifik sistemasy hasaplanýar. Bu sistemada sanlar (1; 10; 100; 1000) suratda görkezilişi ýaly, aýratyn belgiler görnüşinde aňladylypdyr.
Sanlary ýazmak üçin harplaryň ulanylan hasaplaýyş sistemalarynyň biri hem, gadymy grek hasaplaýyş sistemasydyr (5-nji tablisa).

Hasaplaýyş sistemalary pozisiýalaýyn we pozisiýalaýyn däl
görnüşde bolýar.
Islendik sanyň ýazgysynda her bir sifriň bahasy öz duran
ornuna bagly bolmasa, onda bu hasaplaýyş sistemasyna pozisiýalaýyn däl hasaplaýyş sistemasy diýilýär.
Rim hasaplaýyş sistemasy muňa mysal bolup biler.

5. Täze temany berkitmek:Sorag-jogap alyşmak: 1. Hasaplaýyş sistemasy näme?2. Gadymy hasaplaýyş sistemalaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?3. Pozisiýalaýyn we pozisiýalaýyn däl hasaplaýyş sistemalary nähili tapawutlanýar?

Gönükmeler

1.Rim hasaplaýyş sistemasyndaky sanlary onluk hasaplaýyş sistemasyna geçiriň:

2. Rim hasaplaýyş sistemasynda ýazyň:
a) Türkmenistanyň Bitaraplygyny alan ýylyny;
b) adamyň kosmosa ilkinji gezek uçan ýylyny.

6. Öý işini tabşyrmak:Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §3 sah.23-27.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Hasaplaýyş sistemalary barada düşünje. Onluk we ikilik hasaplaýyş sistemalary diýen temany soramak .

Sorag-jogap alyşmak:

1. Hasaplaýyş sistemasy näme?
2. Gadymy hasaplaýyş sistemalaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?
3. Pozisiýalaýyn we pozisiýalaýyn däl hasaplaýyş sistemalary nähili tapawutlanýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemalary barada umumy düşünje bermek.

2. Informasiýalary işlemegiň kompýuter tehnologiýalaryna we usullaryna gyzyklanmany kemala getirmek we ösdürmek.

3. Akylýetirijilik, intellektual we döredijilik ukyplaryny ösdürmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Kompýuterde modelleşdirmegi;

– Çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- Informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– Obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- Kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemalary.

Kompýuter bilen işleýän hünärmenler ikilik sistema meňzeş (esasy 2-niň derejeleri) bolan hasaplaýyş sistemalaryny hem ulanýarlar. Muňa mysal edip, sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemalaryny görkezmek bolar. Sanlary sekizlik we onaltylyk sistemada aňlatmak ikilik sanyň ýazgysyny gysgaldýar.Sekizlik hasaplaýyş sistemasynyň elipbiýi sekiz (0,1,2,3,4,5,6,7) simwoldan, onaltylyk sistemanyňky bolsa, on alty (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, A, B, C, D, E, F) simwoldan durýar.
Islendik sistemadaky sany onuň esasynyň derejeleri görnüşinde dagydyp ýazyp bolýar. Mysallara seredeliň:
1. N ₈=237,468=2∙8² + 3∙8¹ + 7∙8⁰ + 4∙8^–1 + 6∙8^–2.8
2. M₁₆=12CD,EF₁₆=1∙16³ + 2∙16² + C∙16¹ + D∙16⁰ + E∙16^-1+ F∙16^–2.
Şoňa görä-de P hasaplaýyş sistemasyndaky islendik sany aşakdaky görnüşde dagydyp ýazyp bolýar:
Np=a _n–1 ∙ p ^n–1 + a ^n–2 ∙ p ^n–2 + ∙∙∙ + a₀ ∙ p⁰ + a_–1 ∙ p^–1 +∙∙∙ + a_–m ∙ p^–m, bu ýerde p – sistemanyň esasy, a sanyň degişli ornunda duran sifr-koeffisiýent.
Pozisiýalaýyn hasaplaýyş sistemalary bilen işlenende, 8-nji tablisadan peýdalanylýar.

Ýokarda getirilen 2-nji mysalda A, B, C, D, E, F onaltylyk simwollaryň bahalaryny ornuna goýup, alarys:
M₁₆=1∙16³+2∙16²+12∙16¹+13∙16⁰+14∙16^–1+15∙16^–2=4096+ 512+192+ 13+0,875 +0,0586 = =4813,9336.
Onluk hasaplaýyş sistemasyndaky sany beýleki hasaplaýyş sistemalarynyň islendigine geçirmek, sany paýda esasdan kiçi san galýança şol esasa yzygiderli bölmek arkaly ýerine ýetirilýär, meselem:
a) 465₁₀=A₈; 465:8=58 (galyndy 1), 58:8=7 (galyndy 2), onda 465 ₁₀=7218;

b) 569,25₁₀=K₁₆.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemasynyň elipbiýi näçe simwoldan durýar? 2. Onaltylyk hasaplaýyş sistemasynyň A, B, C, D, E, F simwollary haýsy sanlary aňladýar?

Gönükmeler:

1. Sanlary dagydylan görnüşde ýazyň:a) 1233,2110;b) 1233,28;ç) 12,316;d) 12,35.
2. Aşakdaky sanlary onluk hasaplaýyş sistemasynda aňladyň:a) 1116;b) 1018;ç) 1101102.

6. Öý işini tabşyrmak:Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §4 sah.27-29.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemalary diýen temany soramak.

Sorag-jogap alyşmak:

1. Sekizlik we onaltylyk hasaplaýyş sistemasynyň elipbiýi näçe simwoldan durýar?
2. Onaltylyk hasaplaýyş sistemasynyň A, B, C, D, E, F simwollary haýsy sanlary aňladýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 Sanlary bir hasaplaýyş sistemasyndan beýlekisine geçirmek barada umumy düşünje bermek.

2. Informasiýalary işlemegiň kompýuter tehnologiýalaryna we usullaryna gyzyklanmany kemala getirmek we ösdürmek.

3. Kompýuter-informasion tehnologiýalary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

-Algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– Obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– Öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Sanlary bir hasaplaýyş sistemasyndan beýlekisine geçirmek .

Ilki bilen, onluk bitin sanlary beýleki hasaplaýyş sistemasyna geçirmegiň düzgünini
kesgitläliň. Bu düzgüni biri-birine meňzeş bolan iki görnüşde beýan etmek bolar.
Onluk hasaplaýyş sistemasyndaky bitin sany ikilik hasaplaýyş sistemasyna geçirmek üçin berlen onluk sany ikilik sistemanyň esasy bolan 2-ä bölmeli we bölmekden galan galyndyny ýazmaly. Soňra ýeten paýy 2-ä bölmeli we galan galyndyny ýazmaly. Bu işi tä paýda 0 alynýança dowam etmeli. Netijäni almak üçin galyndylary ters tertipde, ýagny yzdan öňe ýa-da aşakdan ýokarlygyna ýazmaly.
1‑nji mysal. 2610 sany ikilik sistema geçirmeli:
26:2=13, galyndy 0.
13:2=6,
galyndy 1.
6:2=3,
galyndy 0.
3:2=1,
galyndy 1.
1:2=0,
galyndy 1.
Galyndylary aşakdan ýokarlygyna ýazalyň:
26 ₁₀= 11010₂.
Onluk hasaplaýyş sistemasyndaky bitin sany 3-lük hasaplaýyş sistemasyna geçirmek üçin berlen onluk sany 3-lük sistemanyň esasy bolan 3-e bölmeli we bölmekden galan galyndyny ýazmaly. Soňra ýeten paýy 3-e bölmeli we galan galyndyny ýazmaly. Bu işi tä paýda 0 (nol) alynýança dowam etmeli. Netijede, galyndylar ters tertipde ýazylýar.

Onluk droblary beýleki hasaplaýyş sistemasyna geçirmek. Goý, Yp ony geçirmeli hasaplaýyş sistemasynyň esasy bolsun. Bu onluk droby p hasaplaýyş sistema geçirmek üçin, Y∙p köpeltmek hasylyny tapýarys we onuň bitin bölegini a–1, drob bölegini Y1 bilen belläliň. Soňra Y1∙p köpeltmek hasylynda bitin bölegi, degişlilikde a–2, drob bölegini bolsa, Y2 diýip belläliň. Bu işi dowam etdirip, onluk drobuň p hasaplaýyş
sistemasyndaky sifrlerini almak bolar. Ýöne bu işi näçe dowam etmeli? Bu ýerde iki ýagdaýyň bolmagy mümkin.

5. Täze temany berkitmek:Sorag-jogap alyşmak: 1. Garyşyk hasaplaýyş sistemasy näme?2. Sanlary onluk hasaplaýyş sistemasyndan beýleki hasaplaýyş sistemalaryna nähili geçirmeli?3. Onluk droblary beýleki hasaplaýyş sistemalaryna nähili geçirmeli?

Gönükmeler: 1. Onluk sanlary ikilik, sekizlik, 16-lyk hasaplaýyş sistemasynda aňladyň:
18₁₀; 173₁₀; 46₁₀; 9₁₀; 2020₁₀.
2. Aşakdaky sanlary onluk hasaplaýyş sistemasynda aňladyň:

11₁₆; 10₁₈; 110110₂; 33₆; 5B2D₁₆.

6. Öý işini tabşyrmak:Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §5. sah.30-37.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Sanlary bir hasaplaýyş sistemasyndan beýlekisine geçirmek diýen temany soramak.

Sorag-jogap alyşmak:

1. Onluk droblary beýleki hasaplaýyş sistemalaryna nähili geçirmeli?
2. Onluk däl hasaplaýyş sistemasyndan onluk hasaplaýyş sistema sanlary nähili geçirmeli?
3. Onluk san bilen (2-10)-luk sanyň arasynda «=» belgi goýmak dogrumy?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ikilik arifmetika barada umumy düşünje bermek.

2. Kompýuterleriň apparat we programma üpjünçilikleri.

3. Algoritmleşdirmegiň we programmalaşdyrmagyň esaslary.

4. Kompýuter-informasion tehnologiýalary.

5. Kommunikasion tehnologiýalar.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– Amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- Informasion medeniýetliligi;

– Internet saýtlarynda informasiýalar bilen işlemek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– Öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- Meseleler çözülende algoritm düzmegi;

- Ýönekeý graflary gurmagy.

Ikilik arifmetika.

Pozisiýalaýyn hasaplaýyş sistemalarynda arifmetik hasaplamalary geçirmek umumy düzgünler esasynda ýerine ýetirilýär. Olaryň esasynda birbelgili sanlary goşmak we köpeltmek tablisasy durýar. p esasly hasaplaýyş sistemalarynda köpbelgili sanlary goşmak we aýyrmak onluk sanlardaky ýaly sütünleýin görnüşde, goşulyjylaryň degişli razrýadlary biri-biriniň aşagynda ýazylýar. Goşmak amaly kiçi razrýadlardan başlap, razrýadlar boýunça ýerine ýetirilýär. Goşulanda eger bir razrýaddaky sanlaryň jemi p-1-den uly bolsa, onda jemiň kiçi sifri şol razrýadda ýazylyp, onuň uly sifri bolsa, çepden indiki razrýada goşulyp ýazylýar.
Aýyrmak goşmaga ters amaldyr. Eger kemelijiniň nobatdaky razrýadyndaky sifr kemeldijiniň şol razrýaddaky sifrinden kiçi bolsa, onda çepdäki nol däl razrýaddan bir birlik alynýar. Netijede, kemelijiniň hasaplanýan razrýadyna p goşulýar. Eger birlik çepden goňşy bolmadyk razrýaddan alnan bolsa, onda çepdäki aralyk razrýadlara p-1 goşulýar.

Köpeltmek amaly razrýadlary süýşürmek bilen köp gezekleýin goşmaklyga, bölmek bolsa köp gezekleýin aýyrmaklyga syrykdyrylýar.
Ikilik hasaplaýyş sistemasynda sanlary goşmak, aýyrmak, köpeltmek tablisasy:

Ikilik hasaplaýyş sistemasynda bölmek amaly edil onluk
hasaplaýyş sistemasyndaky ýaly, ýöne ikilik sanlary aýyrmagy
ulanyp ýerine ýetirilýär. Mysallara seredeliň:
1‑nji mysal. Ikilik sanlaryň goşulyşy. Goşmakda çep tarapdaky goňşy razrýada geçirilýän birlikler ýokarsyndan kiçi birlik bilen bellenendir:

5. Täze temany berkitmek:Sorag-jogap alyşmak: 1. p esasly hasaplaýyş sistemalarynda sanlary goşmak haýsy düzgün boýunça ýerine ýetirilýär?2. Ikilik hasaplaýyş sistemasynda sanlary bölmek nähili ýerine ýetirilýär?3. Kompýuterde haýsy hasaplaýyş sistemasy ulanylýar we näme üçin?

Gönükmeler: 1. Goşmagy ýerine ýetiriň:
a) 1111₂ + 101111₂; b) 101,111₂ + 11,101₂.
2. Aýyrmagy ýerine ýetiriň:
a) 11001₂ – 10101₂; b) 110,0111₂ – 10,101101₂.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §6 sah.37-40.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Sapagyñ gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak, soramak:

Ikilik arifmetika. diýen temany soramak.

Sorag-jogap alyşmak:

1. p esasly hasaplaýyş sistemalarynda sanlary goşmak haýsy düzgün boýunça ýerine ýetirilýär?
2. Ikilik hasaplaýyş sistemasynda sanlary bölmek nähili ýerine ýetirilýär?
3. Kompýuterde haýsy hasaplaýyş sistemasy ulanylýar we näme üçin?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň informatika dersine degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Animasiýanyň görnüşleri.

2. Informasiýalary işlemegiň kompýuter tehnologiýalaryna we usullaryna gyzyklanmany kemala getirmek we ösdürmek.

3. Akylýetirijilik, intellektual we döredijilik ukyplaryny ösdürmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Kompýuterde modelleşdirmegi;

– Çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- Operasion sistemany we onuň işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– Obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- Kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Animasiýanyň görnüşleri.

Animasiýa (animare latyn sözi bolup, «janlandyrmak» diýen manyny berýär) gozganmaýan obýektiň «janlandyrylmagy» ýa-da formasyny üýtgetmegidir.
Aýratyn görnüşleri kadrlaýyn surata düşürmek arkaly döredilýän sungat eserlerini hem animasiýa diýip atlandyrmak bolar.
«Animasiýa» adalgasyndan başga «multiplikasiýa» (multiplication latynça artma, köpelme diýen manyny berýär) adalgasy hem giňden ulanylýar.
Kadrlar – obýektleriň ýa-da olaryň bölekleriniň hereketleriniň yzygiderlikde çekilen ýa-da surata düşürilen şekilleridir.
Kadrlaryň yzygiderligine seredilende şekil hereket edýär «janlanýar». Obýektleriň formasynyň we ýerleşme ýagdaýynyň birsydyrgyn (akgynly) üýtgeýän effektlerini almak üçin adamyň kabul ediş ukyby nazara alynsa, onda bir sekuntda 12–16 kadr geçmelidir.
Kinoda sekuntda 24 kadr, telewideniýede bolsa 25 ýa-da 30 kadr ýygylygy ulanylýar.
Animasiýa kinematografiýa oýlanyp tapylmazdan öň ýüze çykypdyr.
XIX asyrda belgiýaly alym Jozef Plato we beýleki alymlar ekranda hereketlenýän şekilleri görkezýän sistemany oýlap tapypdyrlar.
Kompýuter animasiýasynda diňe käbir daýanç kadrlarynyň suratlary çekilýär. Olar esasy (açar) kadrlardyr, aralyk kadrlary bolsa kompýuter programmasy bilen döredilýär.

Häzirki döwürde animasiýalary döretmegiň tehnologiýasynyň aşakdaky ýaly dürli görnüşleri ulanylýar:
• nusgawy – aýratyn çekilen suratlaryň yzygiderli çalşyrylmagy;
• stop – kadr animasiýasy. Giňişlikde ýerleşdirilen suratlar kadr hökmünde bellenýär we olaryň ýerleri üýtgedilýär,
soňra ýene-de olar kadr hökmünde bellenýär;
• morfing – berlen aralyk kadrlaryň sanyna görä bir obýektiň beýleki obýekte akgynly özgerdilmegi;
• 3D – animasiýa ýörite programmalaryň (3D Studio MAX) kömegi bilen döredilýär;
• herekete eýe bolmak – animasiýanyň ilkinji ugry tebigy-hakyky hereketi almaga mümkinçilik berýär. Herekete girizmek we sifrleşdirmek üçin aktýora datçikler berkidilýär.
5. Täze temany berkitmek:Sorag-jogap alyşmak: 1. Animasiýa diýip nämä aýdylýar?
2. Animasiýany döretmegiň haýsy tehnologiýalaryny bilýärsiňiz?3. Flash tehnologiýasynyň nähili mümkinçilikleri bar?4. Flash programmasynda faýllaryň haýsy formatlary ulanylýar?

Gönükmeler:1. Kompýuter animasiýasyny beýan ediň.2. Animasiýalaryň esasy fazalaryny şekillendiriň:a) gaýyk suwda çaýkanýar;
b) ýapgyt tekizlik boýunça tigirçek tigirlenýär;
ç) krandan suw damjalary damýar.

6. Öý işini tabşyrmak:Geçilen täze temany okamak we özleşdirmek. §7 sah.41-43.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak: Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________