1-сентябрь боюнча ачык тарбиялык сабак

Сабактын идеясы 2018-жыл – Ч.Айтматов жана Аймактарды өнүктүрүү жылы болгондуктан, окуучуларды Мекенди сүйүүгө, Мекен алдындагы жоопкерчилигин сезүүгө, атуулдук позицияларын өнүктүрүүгө багытталган тексттерге басым жасалды.

Ч.Айтматовдун “Республикага Ода” очерки, «Менин Мекеним», М.Шахановдун, А.Акматалиевдин, Б.Асаналиевдин Ала-Тоо, Ата Конуш, Ата Журт, Ата Мекеним – Кыргызстан тууралуу тексттерден талдоо сунушталды.

Сабак окуучунун ишмердигине арналып, мугалим тексттеги тапшырмалар боюнча кызуу талкууну жаратып, багыттоочу катары өз алдынча изденүүгө, окуучулардын бири-биринин көз карашын, чечимдерин топтордо биргелешип талдоого, кырдаалга баа берүү аркылуу окуп-үйрөнүүгө багытталды.

 САБАКТЫН МАКСАТТАРЫ

Сабактын формасы: өз алдынча, кичи топтордо иштөө; Текстти окуп-түшүнүүнүн формалары: өз алдынча купуя окуу, биргелешип окуу;

Сабактын тиби: Билимдерин жалпылоо жана системалаштыруу

Сабакта колдонулган окутуунун интерактивдүү методдору, ыкмалар: «Акыл чабуулу», «Бүгүн мен үчүн жакшы күн, анткени…», «Кластер», көрсөтмөлүүлүк, түйүндүү сөздөр

Сабактын жабдылышы: КРнын Мамлекеттик Гимни, таркатма материалдар (тексттер №1,2,3, 4, 5; 1-тиркеме), флипчарт-ватман, фломастер, 2 түстөгү стикерлер, Кыргызстандын кооз жаратылышы жөнүндө сүрөттөр же слайддар, «Ааламга жол айылдан башталат» деп аталган Айтматовдун портрети (№ 3 тиркеме), таяныч сөздөр, тексттер жазылган карточкалар топтому (Ата Журтум Ала-Тоо, Туулган жер, Эне тил, Ата конуш, Менин Республикам),

 САБАКТЫН ЖҮРҮШҮ

 1-ТИРКЕМЕ: №1,2,3,4,5 ТОПТОРГО ТАРКАТЫП БЕРИЛҮҮЧҮ ТЕКСТТЕР№1-топ. Республикага ода (мактоо ыры)

«Биз тоо арасында жана өрөөндүү тоолордо жашайбыз. Биздин ата-журтубуз – Ала-Тоо…»

Кыргыздардын акындык поэзия салтында ушул күнгө чейин эл сүйгөн, жалпыга белгилүү одалык ыр жанры – мактоо орун алып келет…

Кыргыз акындары: «Улууну көрүп кичи өсөт, кечээкиден бүгүнкү өзөктөнөт, бүгүнкүдөн эртеңки көрөңгөлөнөт» деп кайталаганды жакшы көрүшөт. Ошондуктан, акындардын … өз эли-жерин даңктап ырдашы мага укумдан тукумга берилүүчү, накта элдик акыйкат-чындыктын өзүнөн бизге жеткен татыктуу иш катары сезилет.

Ошентип, мен бүгүн акынмын, мен өз жерим жөнүндө ырдайм…

«Биз тоо арасында жана өрөөндүү тоолордо жашайбыз. Биздин ата-журтубуз – Ала-Тоо…»

Бул биздин ата-бабаларыбыздын жери – Ала-Тоо, кыргыз элинин бешиги. Бул жер бизге тарых тарабынан ыйгарылган, бул жерди, жашоо мейкиндигин, биздин ата-бабаларыбыз басып келген душмандардын мизин кайтарып, кандуу согуштарда коргоп калышкан. Бул биздин ата-бабаларыбыздын жери – Ала-Тоо…

Мекен… тагдыр… Мекенимдин тагдыры… Бул сөздөрдү укканда жүрөк кантип толкундана какпасын, жан дүйнө кантип гана өз элин жараткан тууган жерге карата ыраазычылык сезимге жана баланын энеге байланышындай аруу сезимге толбосун… Республикамды … даңктоону эмнеден баштасам?

… Биздин улуттук образ-символубуз, биздин рухубуз – ачык көк асман алдындагы алп аппак чокулар.

…Кыргызстан – тоолордун өлкөсү. Бирок адам мурда эң бийик чокудан курчап турган гана табиятты көрө алчу. Бүгүн ал бүт дүйнөнү көрө алат, анткени ал чыгып турган чоку – элдин руху менен кайрат, эрдигинин чокусу…

Биз тоо арасында жана өрөөндүү тоолордо жашайбыз…

Ч.Айтматов №2-топ. Менин мекеним

Ар бир адамдын өз мекени бар. «Мекен» деген сөз кыргызда ата-бабанын жери, туулуп-өскөн жер дегенди билдирет. Ал, албетте, бүт эле гүлбакча эмес. Азыр мен силерге абдан сагындырып, бир көрүугө куштарланткан Талас жергемди баяндап берсем. Шекер – менин туулуп-өскөн жерим, бул жерде менин ата-бабаларым жашаган. Ушул жерде мен жарык дүйнөгө келип, турмуш тааныгам, өз тагдырымды тапкам. Ата Журт деп аталган туулуп-өскөн жердин тартиби, салт-санаасы, ыр, жомогу, абасы – бүткүл турпаты адамдын адам болуп калыптанышында жана өз тагдырына ээ болуусунда зор таасири бар экендигине бекем ишенем.

Биздин айылдын абышкалары ар бир баладан: «Кана, жети атаңды айт!» – деп катуу талап менен сурашар эле. Элдин акыл-эс мурасы да, муундардын байланышы да мына ушуга негизделген.

Бул жөнөкөй элдик философияны мен бала кезде уккан шекерлик абышкалардын насаат сөздөрүнөн алгам.

Мен шекерликмин, ошон үчүн бул жакшы кааданы алигиче урматтайм. Бул өзүбүздөн мурда жашап өткөндөрдү эстөөгө жана алардын кадыр-баркын төмөндөтпөөгө бизди, кийинки муундарды, милдеттендирет.

Ошону менен бирге, биз Манас-Ата деп аталган улуу тоону терең урматтайбыз. Эртең менен Манас тоосунун көлөкөсү Шекердин өңүрүнө жетип турат. Мына ушунун өзү ар бир адамга тириликтин түбөлүктүүлүгүнүн элесин, дүйнө өз ордунда экен деген кебелбес канаттануу сезимин берет. Талас кырка тоолорунун мына ушул бийик чокусунан улуу бабабыз Манас өз жеринин кыйырларына дүрбү салып, кайсы жактан душман көрүнөт деп, изин чалып турчу экен.

Ч.Айтматов №3-топ. Төрт эне үчүн болгон күрөш – күрөштөрдүн улуусу!

М.Шаханов

№4-топ. “Ала-Тоо – Ата Журтубуз”

 «Ата Журт» дегенде биз ата конуш, туулуп-өскөн жер, Ата Мекен сыяктуу түшүнүктөрдү билебиз. Ал – эзелден ата-бабабыз жашап өткөн жерди туюндурат.

Мамлекет үй-бүлөдөн куралган сымал, Ата Журт да ар бир адамдын туулуп-өскөн жеринен, башкача айтканда, кичи ата мекенинен түзүлөт.

«Ата конуш» аталганы – сенин атаң да ошол жерден агарып-көгөргөн. Ата жолун баласы улантат, ошентип муундардын өз ара байланышы үзүлбөйт

Кыргыздарды Орто Азиядагы эң байыркы элдерден деп жүрүшөт. Аны тарыхтагы маалыматтар, далилдер ырастап келет. Ошол байыркы баатыр кыргыз элинин ыйык журту – асман тиреген касиеттүү Ала-Тоо!

Ак мөңгүлүү Ала-Тообуз көзгө сүйкүм, жүрөккө кымбат. Эзелтеден эле Ала-Тоого көз арткан душман көп болгон. Бирок баатыр Манас бабабыз баш болуп, көптөгөн баатырларыбыз, жоокер кыргыз эли өз Ата Журту үчүн жан аябай салгылашып, сандаган жоонун күлүн көккө сапырган. Ата Журтун көздүн карегиндей сактап келишкен.

Душмандардын баскынчылык согуштарынын кесепетинен ар кандай тагдырга дуушар болгон кыргыз эли Эгемендүү эркин өлкө катары өз алдынча түтүн булата баштады.

Адамда бир гана Ата Мекени бар! Аны көз карегиндей ыйык сактап, сүйүп, даңазасын арттыруу – ар бирибиздин парзыбыз.

Ата Журтубуз эмне себептен Ала-Тоо аталып калган?

Кыргызстандын аймагынын көп бөлүгүн тоолор ээлеп турат. Бөксө тоолор жана улуу тоолор, башынан мөңгү кетпеген бийик тоо кыркалары алда кайдан шаңкайып көзгө көрүнөт. Айрым тоо чокулары жай мезгилинде күңгөй жагынан кары эригендиктен, ала-телек тартып калат. Бир жери ак, бир жери кара. Ошол себептүү Ала-Тоо деп аталып калган.

 Б.Асаналиев

№5-топ. Ата Конуш

 Ата Конуш, Ата Журт, Ата Мекен деген синоним сөздөр негизинен бир эле түшүнүк, аң-сезимде биригип кеткен. Сөздүн бирдигинде бирдей эле мааниде түшүндүрүлөт.

Көбүнчө алардын мааниси контекстке байланыштуу болот. Ата-бабалардын жерин жердеп, ошол жерде киндик каны тамып, төрөлүп, өсүп-чоңоюп, коломтосун өчүрбөй сактап, коргоп, калыптанган жерди Ата-Конуш десе болот. «Туулган жердин топурагы алтын» эмеспи! Андан мааниси да, географиялык ченеми да кененирээк – Ата-Журт болсо керек. Ата Конуш, Ата Журт, Ата Мекен cөздөрдүн тар жана кең маанисинде колдоно берсек болот. Жерибизде көп улуттар жана элдер жашайт. Алардын тили, дини, үрп-адаты, каада-салты, маданияты, көз карашы айырмаланып тургандыгына карабастан, Мекени – Кыргызстан.

…Айтматов үчүн кыргыздын ар бир берешен жери, суусу, токою, аска-зоосу ж.б. баары ыйык, керемет. Ата Конуш, Ата Журт, Ата Мекен дегенде атуулдук, улуттук сезими ойгонот. Ошол себептен улам дүйнөлүк интеллектуалдарды чогулткан жыйынга да «Ысык-Көл форуму» деген ат берип, Ысык-Көлдү ааламга таанытып отурат. Айрым чыгармаларын да Ысык-Көлгө барып эс алып, жазган учурлары да болгон. Ата Конуш, Ата Журт, Ата Мекен, бир укум, алакандай жерден башталат эмеспи!

…Ч.Айтматов өзү да Шекер айылына сапар тартканда чыдамсыздык менен эртерээк жетип, эң алды зор теректерге барып, өткөн-кеткендерди эскерет, ойго батат, күч-кубат алат. Ошол себептен уламбы «кош терекке ийилип салам берип, кулагымдын моокуму канып алардын күүлөнгөн үнүн уксам деп дайым дегдеймин», – деп жазат.

«МЕНИН КИЧИ МЕКЕНИМ»

1-сентябрдагы биринчи сабак. I-IV класстар

(Ч.Айтматовдун Шекер айылындагы жашоосун эскерүүлөрдүн негизинде)

Балдар менен алдын-ала болуучу иштөө:

Бул темалар боюнча чакан маалымат даярдоого тапшырма берүү;

1. Туулуп өскөн шаарым\айылымдын азыркы турмушу жана тарыхы;

2. Кичи Мекенимдин көрүнүктүү инсандары.

Окутуу усулдары: Жекече, кичи топтордо;

Жабдуулар жана сабактын каражаттары:

Сабакка маалымат берүү үчүн даярдалган тексттер;

Иллюстрациялар;

Ч.Айтматовдун портрети;

Шаарымдын\айылымдын көрүнүштөрү чагылдырылган фотостенд жана атактуу адамдардын сүрөттөрү;

Ч.Айтматовдун чыгармалары/ иллюстрациялары боюнча китептердин көргөзмөсү

(«Атадан калган туяк», «Ак кеме», «Бугу-эне»).

Сабакка даярданууда мугалим төмөндөгү сайтты колдонсо болот: http://babalarmurasu.tilda.ws/ssheker

Сабактын жүрүшү:

Киришүү:

Мугалим окуучулар менен саламдашып сабактын темасын жарыялайт: “Менин кичи Мекеним”. Бүгүн биз өзүбүздүн туулуп өскөн шаарыбыз\айылыбыз тууралуу аңгемелешебиз, ошондой эле кыргыз эл жазуучусу Чыңгыз Айтматовдун Шекер айылындагы бала чагы тууралуу маалымат алабыз.

Сабакка карата мотивация: (2-3 минут)

– Балдар, биз жай бою жакшы эс алдык, күч топтодук.

– Мектепти, досторубузду сагындыкпы?

– Силер бүгүн сабакта иштегенге даярсыңарбы?

Кимдин бүгүн жаңы жана кызыктуу нерсени билгиси келет?

Сабактын максатын маалымдоо: (2мин.)

– Кыргызды дүйнөгө тааныткан улуу жазуучу Чыңгыз Айтматовдун Шекер айылындагы бала чагы тууралуу билебиз.

– Өзүбүздүн туулуп өскөн шаарыбыз\айылыбыздын тарыхы жана азыркы турмушу тууралуу таанышабыз.

– Өзүңөрдүн туулуп өскөн шаарынар\айылыңардын эмнесин жакшы көрө турганыңар тууралуу силердин аңгемеңерди угабыз.

Мугалим: (5 мин)

– Менин сабак өтүшүмө алдын ала берилген тапшырмаларды аткарган,  шаарыбыз\айылыбыз тууралуу маалымат даярдап келген окуучулар жардам берет.

Тапшырмаларды эрте бүтүрүп аткарган балдардын иштери (1-класс үчүң бул 2-3 сүйлөмдөн турган ангеме болушу да мүмкүн)

Туулуп өскөн шаарым\айылымдын тарыхы жана азыркы турмушу тууралуу.

МУГАЛИМ: Ч.Т.Айтматовдун бейнесине бет ачар жасайт, балдардан анын чыгармаларын окуганы же чыгармалары боюнча тартылган фильмдерди көргөндүгүн сурайт (2-3 мин)

МУГАЛИМ: Азыр Чыңгыз Айтматов төрөлгөн Шекер айылы тууралуу сүйлөшөбүз.

ОКУУЧУНУН АНГЕМЕСИ: Ч.Айтматов тууралуу даярдалган биографиялык маалымат: (5 мин)

Чынгыз Төрөкулович Айтматов 1928-жылы 12-декабрда Кыргызстандын Талас областынын Шекер айылында туулган. Ал жерден мектепти бүтүргөндөн кийин, адегенде айыл чарба техникумун, андан кийин институтту, андан соң Жогорку адабият курсун бүтүргөн.

Келечектеги жазуучунун үй-бүлөсүндө эки тилде сүйлөшкөн – кыргыз жана орус тилдеринде, ошол себептүү Айтматов бул эки тилди тең эне тил катары эсептеп, өз чыгармаларын эки тилде жазган.

Айтматовдун чыгармаларынын каармандары-өзгөчө адамдар, сулуу, ак көнүл, сүйкүмдүү, ар дайым чыккынчылыкка жана кара мүртөздүккө каршы күрөшүүгө даяр өзгөчө каармандар.

Ч.Айтматовдун чыгармаларындагы окуялар жерде да, космосто да, тоолордо жана талааларда, деңизде жана океанда болуп өтөт. Окуялар дүйнөнүн баардык жеринде болуп, ааламда жаман адамдарга караганда жакшы адамдар көп экенин көргөзө алат. Айтматов өз чыгармаларында жакшылык менен жамандык бар экенин, өз мекенине кандай мамиле жасоо керек экенин, дүйнөдөгү адамдар канткенде согушпай турганы, бири -бири менен кантип кызматташа турганы тууралуу көйгөйлүү суроолорду койгон. Бул суроолору тууралуу Айтматов өзүнүн көркөм чыгармаларында  гана жазбастан, Ысык-Көлдө чогулган дүйнөнүн баардык жерлеринен келген атактуу адамдар менен кездешкенде да айтып турган.

Айтматов өз чыгармаларында дүйнө элдерин толкунданткан суроолорду койгондуктан анын чыгармалары 176 тилде которулган, 100 млн. экземпляр тиражы менен басмадан чыккан, көп китептери боюнча фильмдер тартылган, драмалык спектаклдер, балет  коюлган.

Жазуучу өзү сүйгөн Кыргызстан үчүн көп мурас калтырган. Биз бул мурасты сакташыбыз керек.

МУГАЛИМДИН КОШУМЧАСЫ: (3-4 мин.)

Ч.Айтматов жаратылышы өтө кооз жерлерде жашап өткөн. Жаратылыш жазуучунун калыптанышына абдан чоң таасир тийгизген. Шекер айылы – ццбул Айтматовдун чыгармаларынын болуп өткөн жери. Бул жерде чоң атасы Айтматтын тегирмени курулган Күркүрөө дарыясы, Жамийла повестиндеги тегирмен, жазуучу окуган мектеп (анын көрүнүшүн жазуучу кийин «Биринчи мугалим» повестин жазган учурда Дүйшөндүн мектебин сүрөттөгөндө колдонгон).

Чыңгыз Төрөкулович өз жеринин табигатын, өзү чоңоюп өскөн жерин өтө сүйгөн.

Калыптандыруучу сурамжылоо:

Балдар, силер өз шаарыңар\айылыңар тууралуу эмнени айтып бере аласыңар? Силер баргыңар келе турган кооз жерлер тууралуу айтып бергилечи.

Балдардын жооптору (5 мин)

МУГАЛИМ АҢГЕМЕЛЕШҮҮНҮ УЛАНТАТ: Келечектеги жазуучу чоң энесинин колунда тарбиялангандыктан, ал ага өз Ата Мекенин өз жерин сүйүүгө тарбиялоодо  зор таасир тийгизген. (1,5-2 мин.)

Мен силерге Ч.Т.Айтматовдун чоң энеси тууралуу эскерүүсүн баяндап берейин: «Менин чоң энем өз жеримди сүйүүгө тарбиялаган биринчи адам болгон. Себеби ал эң чоң жомокчу болгон. Көп жомокторду билчү, мага дайыма айтып берүүчү. Кичинемде тоого жетелеп баратканда да жомок айтчу. Ал мезгилде мен 5 жашта болчумун, баардыгы бизди өтө кызыктуу аңгемелешип келе жатат деп ойлошчу. Кызыгы чоң энем көп учурда ал жомокторду менин кайта айтып беришимди суранчу. Бул учур мен үчүн абдан кызыктуу жана жооптуу болоор эле. Бул жомоктордо мен  сюжет, каармандар, образдар, окуялар, татаал чечилиштер бар экендигин байкап, сезчүмүн. Мына ушундай кичинекей жол менен адабиятка алгачкы балалыгыңдан алгачкы чыгармачылык кадам жаратсаң болот. Ал мен үчүн элдик жомоктордун кызыктуу, нукура окуяларынан түзүлдү.

Текстке суроолор: (5-7мин.)

– Чыңгызды чоң энеси эмнеге үйрөттү?

– Эмне үчүң жомоктор кичинекей баланы кызыктыра баштады?

– Сага да жомок айтып беришеби?

– Сага кайсы жомоктор көбүрөөк жагат?

– Жомоктор эмнеге үйрөтөт?

– Кыргыз жомокторунун кайсы баатырына окшогуң келет?  Эмне үчүн?

Ал эми азыр Ч.Айтматовдун айылынан эмнени көрөбүз? (Фото ) (3 мин.)

Шекер айылында сейил бактын ичинде улуу жазуучунун чыгармаларынын каармандарынын айкелдери тургузулган. Айкелдердин автору Тургунбай Садыков Айтматовдун чыгармаларынын эң белгилүү болгон каармандары – Жамийланы, биринчи мугалим Дүйшөндү, Султанмуратты ж.б чагылдырган. Айрым образдар көнүлдү көтөрүп, кубантып же  кээ бирлери терең ойго салат.

МУГАЛИМ: Ал эми силер биздин атактуу жердештерибиз тууралуу билесиңерби?

БАЛДАРДЫН ЖООПТОРУ: (5-7 мин.) (балдар өз шаарынын\айылынын атактуу адамдары, өз айылы жана шаарындагы маанилүү окуялар тууралуу айтып беришет)

Сабактын жыйынтыгын чыгаруу: (2-3 мин.)

МУГАЛИМ: Жаңы окуу жылындагы биринчи сабакты аяктап жатып, Кыргызстан – биздин Ата Мекенибиз, ал эми биз жашаган шаар\айыл биздин кичи мекенибиз экенин унутпашыбыз керек. Ал өзүнүн табигаты, тарыхы жана адамдары менен кооз. Келгиле табигатты сактайлы, тарыхты эстеп, биздин атактуу адамдарыбыз менен сыймыктанып жүрөлү, аларды эскерип туралы, эстеликтерге аяр мамиле жасаганды үйрөнөлү.

Айтматов эмгекчил адам болгонун эскерип турушубуз керек, ал бала кезинен турмуштун көйгөйлүү учурларын байкай билген, ар нерсеге кызыккан бала болгон. Аны ар дайым улуулардын мергенчилик тууралуу аңгемелери, жаратылыш кубулуштары жана башка бала кезинде уккан көп окуялар анын чыгармаларында орун алган. Анын көптөгөн китептери классикага айланган, мисалы, «Атадан калган туяк», «Ак кеме», «Бугу-эне» жана башкалар кирет