Yeniyetmələrin psixi sağlamlığı

Yeniyetmələrin psixi sağlamlığı

Əsas faktlar

Psixi pozuntular dünyada 10-10 yaşlı hər yeddi nəfərdən birində baş verir; onlar bu yaş qrupunda qlobal bəlanın 13%-ni təşkil edirlər. Depressiya, narahatlıq və davranış pozğunluqları yeniyetmələr arasında xəstələnmə və əlilliyin əsas səbəblərindəndir. Yeniyetməlik dövründə psixi sağlamlıq problemlərinin həll edilməməsi həm fiziki, həm də psixi sağlamlığa təsir edən və yetkinlik yaşına çatmaq üçün imkanları məhdudlaşdıran, yetkinlik yaşına qədər uzanan nəticələrə malikdir.

Giriş

Hər yeddi nəfərdən biri 10-19 yaş qrupundadır. Yeniyetməlik şəxsiyyətin formalaşmasının unikal, müəyyənedici dövrüdür. Fiziki, emosional və sosial dəyişikliklər, o cümlədən yoxsulluq, zorakılıq və zorakılıq şəraitində yaşamaq, yeniyetmələrin psixi sağlamlıq problemlərinə qarşı həssaslığını artıra bilər. Yeniyetmələri çətinliklərdən qorumaq, sosial-emosional bacarıqları və psixoloji rifahı inkişaf etdirmək və psixi sağlamlıq xidmətinə çıxışı təmin etmək onların yeniyetməlik və yetkinlik dövründə sağlamlığı və rifahı üçün çox vacibdir. Dünyada 10-19 yaşlı hər yeddi yeniyetmədən birinin (14%) psixi pozğunluqdan əziyyət çəkdiyi təxmin edilir; lakin bu problemlər əsasən tanınmamış və müalicə olunmamış qalır. Psixi sağlamlıq problemləri olan yeniyetmələr sosial təcrid, ayrı-seçkilik, stiqma (kömək istəmək istəyini məhdudlaşdırmaq), öyrənmə çətinlikləri, riskli davranışlar, fiziki sağlamlıq və insan hüquqlarının pozulmasına qarşı xüsusilə həssasdırlar.

Psixi sağlamlığın determinatları(müəyyənediciləri)

Yeniyetməlik zehni rifah üçün vacib olan sosial və emosional bacarıqların inkişafında kritik bir dövrdür. Bunlara sağlam yuxu rejiminin inkişafı daxildir; müntəzəm fiziki fəaliyyət; çətin vəziyyətlərin aradan qaldırılması, problemlərin həlli və şəxsiyyətlərarası ünsiyyət sahəsində bacarıqların inkişafı; emosional özünü idarə etmə təlimi daxildir. Ailədə, məktəbdə və ümumilikdə cəmiyyətdə təhlükəsiz, dəstəkləyici mühitlər vacibdir. Yeniyetmələrin psixi sağlamlığına bir sıra amillər təsir göstərir. Yeniyetməyə təsir edən risk faktorlarının sayının artması onların psixi sağlamlığı üçün potensial nəticələrini daha da gücləndirir. Xüsusilə, mənfi amillərə məruz qalma, həmyaşıdları ilə eyni olmaq istəyi və şəxsiyyət axtarışı yeniyetməlik dövründə stress səviyyəsini artıra bilər. Medianın və gender normalarının təsiri yeniyetmənin yaşadığı reallıqla onun gələcəklə bağlı istəkləri və ya ideyaları arasındakı uyğunsuzluğu daha da gücləndirə bilər. Psixi sağlamlığın digər mühüm təyinediciləri ailədəki həyat keyfiyyəti və həmyaşıdları ilə münasibətlərdir. Psixi sağlamlıq üçün tanınan risk faktorları zorakılıq (xüsusilə cinsi istismar və həmyaşıdların zorakılığı), sərt valideynlik təcrübələri və sosial-iqtisadi problemlərdir. Bəzi yeniyetmələr yaşayış şəraiti, stiqma, ayrı-seçkilik, sosial təcrid və ya keyfiyyətli qayğı və xidmətlərə çıxışın olmaması səbəbindən psixi sağlamlıq problemləri riski altındadır. Bu kateqoriyaya humanitar böhranlar və təhlükəli vəziyyətlərdə yaşayan yeniyetmələr daxildir; xroniki xəstəliklərdən, autizm spektrinin pozulmasından, əqli qüsurlardan və digər nevroloji xəstəliklərdən əziyyət çəkən yeniyetmələr; hamilə yeniyetmələr, valideyn olmuş və ya erkən və ya məcburi nikaha daxil olmuş yeniyetmələr; yetimlər; etnik və ya cinsi azlıqlardan və ya ayrı-seçkiliyə məruz qalan digər qruplardan olan yeniyetmələr.

Emosional pozuntular

Yeniyetməlik dövründə emosional pozğunluqlar çox olur. Bu yaş qrupunda ən çox rast gəlinən narahatlıq pozğunluqları (çaxnaşma və ya həddindən artıq narahatlıq daxil ola bilər); gənc yeniyetməlikdən daha yaşlılarda daha çox rast gəlinir. Anksiyet pozğunluğunun 10-14 yaşlı yeniyetmələrin 3,6%-də və 15-19 yaşlı yeniyetmələrin 4,6%-də inkişaf etdiyi təxmin edilir. Depressiya 10-14 yaşlı yeniyetmələrin 1,1%-də, 15-19 yaşlı yeniyetmələrin 2,8%-ində baş verir. Depressiya və narahatlıq tez, gözlənilməz əhval dəyişiklikləri də daxil olmaqla bir sıra ümumi simptomları bölüşür. Anksiyet və depressiv pozğunluqlar məktəbə davamiyyət və performansın ciddi şəkildə azalmasına səbəb ola bilər. Sosial təcrid və tənhalıq hisslərini gücləndirə bilər. Depressiya intihara səbəb ola bilər.

Davranış pozuntuları

Davranış pozğunluqları yaşlı yeniyetmələrə nisbətən gənclərdə daha çox rast gəlinir. Diqqət çatışmazlığı/hiperaktivlik pozğunluğu, diqqəti cəmləməkdə çətinlik, həddindən artıq aktivlik və nəticələri nəzərə almadan hərəkət etməklə səciyyələnir, 10-14 yaşlı yeniyetmələrin 3,1%-də və 15-19 yaşlı yeniyetmələrin 2,4%-ində baş verir. Davranış pozğunluğu (dağıdıcı, problemli davranış kimi simptomların meydana gəldiyi) 10-14 yaşlı yeniyetmələrin 3,6%-də və 15-19 yaşlı yeniyetmələrin 2,4%-ində baş verir. Davranış pozğunluqları yeniyetmələrin öyrənməsinə mənfi təsir göstərə bilər və davranış pozğunluğu təhqiramiz davranışa səbəb ola bilər.

Yemək pozuntuları

Anoreksiya nervoza və bulimiya nervoza kimi yemək pozğunluqları adətən yeniyetməlik və erkən yetkinlik dövründə başlayır. Yemək pozğunluqları anormal yemək davranışı və qida mövzusuna fiksasiya ilə xarakterizə olunur ki, bu da əksər hallarda bədən çəkisi və fitneslə bağlı narahatlıqlarla müşayiət olunur. Anoreksiya nervoza tez-tez tibbi ağırlaşmalar və ya intihar səbəbiylə vaxtından əvvəl ölümə səbəb ola bilər və hər hansı digər psixiatrik pozğunluqdan daha yüksək ölüm nisbətinə malikdir.

Psixotik pozuntular

Psikotik simptomlarla xarakterizə olunan pozğunluqlar ən çox gec yeniyetməlik və ya erkən yetkinlik dövründə baş verir. Simptomlara halüsinasiyalar və hezeyanlar daxil ola bilər. Psixotik vəziyyətlər yeniyetmənin gündəlik həyatda iştirak etmək və təhsil almaq qabiliyyətini ciddi şəkildə poza bilər. Bir çox hallarda onlar damğalanmaya və insan hüquqlarının pozulmasına gətirib çıxarır.

İntihar və özünə zərər vermə.

İntihar yaşlı yeniyetməlikdə (15-19 yaş) dördüncü əsas ölüm səbəbidir. İntihar üçün risk faktorları müxtəlifdir və bunlara narkotik və ya digər zərərli maddələrdən istifadə, uşaqlıqda zorakılıq, yardım axtararkən damğalanma, kömək almaq üçün maneələr və intihar etmək üçün vasitələrin mövcudluğu daxildir. Rəqəmsal media, hər hansı digər media kimi, intiharın qarşısının alınması səylərinin gücləndirilməsində və ya zəiflədilməsində mühüm rol oynaya bilər.

Riskli davranışlar

Zərəli maddə istifadəsi və riskli cinsi davranış kimi bir çox sağlamlıq riski davranışın mənşəyi yeniyetməlik dövründədir. Riskli davranışlar emosional çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün uğursuz cəhdlər ola bilər və yeniyetmənin əqli və fiziki rifahı üçün dəhşətli nəticələrə səbəb ola bilər. 2016-cı ildə 15-19 yaşlı yeniyetmələr arasında ağır epizodik içkilərin yayılması qlobal miqyasda 13,6% təşkil edib ki, bu da oğlanlar və gənc kişilər üçün ən yüksək risk təşkil edir. Tütün və marixuanadan istifadə ilə bağlı da narahatlıq var. Bir çox yetkin siqaret çəkənlər ilk siqaretlərini 18 yaşından əvvəl sınayırlar. Zorakılıq etmək, zəif akademik performans, xəsarət, qeyri-qanuni fəaliyyətlərdə iştirak və ya ölüm ehtimalını artıra bilən riskli bir davranışdır. 2019-cu ildə şəxsiyyətlərarası zorakılıq yeniyetmələr arasında əsas ölüm səbəblərindən biri kimi müəyyən edilmişdir.

Psixi sağlamlığın təşviqi və psixi pozuntuların qarşısının alınması

Psixi sağlamlığın möhkəmləndirilməsi və pozuntunun qarşısının alınması tədbirləri insanın öz emosiyalarını idarə etmək qabiliyyətini artırmaq, riskli davranışlara alternativ imkanları genişləndirmək, çətin vəziyyətlərin və mənfi amillərin öhdəsindən uğurla gəlmək üçün dözümlülüyü inkişaf etdirmək, dəstəkləyici sosial mühit və sosial müdafiə sistemini təşviq etmək məqsədi daşıyır. Bu proqramlar elektron media, səhiyyə və sosial xidmətlər, təhsil müəssisələri və ya icmalar kimi müxtəlif platformalardan istifadə etməklə və yeniyetmələrə, xüsusən də ən həssas qruplara çatmasını təmin etmək üçün müxtəlif strategiyalardan istifadə etməklə bir çox səviyyələrdə çatdırılmalıdır.

Erkən aşkarlama və müalicə.

Psixi sağlamlıq problemləri olan yeniyetmələrin ehtiyaclarına cavab vermək vacibdir. Yeniyetmələrin psixi sağlamlığı sahəsində işin əsas prinsipləri onları ixtisaslaşdırılmış müəssisələrə göndərməkdən və onlara həddindən artıq miqdarda dərman təyin etməkdən çəkinmək, ilk növbədə qeyri-farmakoloji üsullardan istifadə etmək və uşaqların hüquqlarına hörmət etməkdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Hüquqları Konvensiyası və insan hüquqlarına dair digər sənədlərə də əməl etmək lazımdır.

ÜST-nın fəaliyyəti

ÜST hökumətlərə yeniyetmələri ehtiyac duyduqları sağlamlıq xidməti ilə təmin etməkdə kömək etmək üçün strategiyalar, proqramlar və alətlər hazırlayır. Məsələn, yeniyetmələrin psixi sağlamlığı siyasət və proqramlarının effektivliyini artırmaq üçün yeniyetmələrin inkişafının təşviq edilməsi təşəbbüsü davam edir. Təşəbbüs çərçivəsində səylər, o cümlədən, psixi sağlamlığın təşviqinə və psixi xəstəliklərin qarşısının alınmasına yönəldilmişdir. Bundan əlavə, onlar gənclərin psixi və fiziki sağlamlığına mənfi təsir göstərən alkoqol və narkotik vasitələrdən zərərli istifadə kimi özünə zərər vurma və digər riskli davranışların qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulub. ÜST mhGAP Müdaxilə Təlimatının 2.0 versiyası üçün uşaq və yeniyetmələrdə psixi və davranış pozğunluqlarına dair modul işləyib hazırlamışdır. Təlimatlara qeyri-ixtisaslaşdırılmış sağlamlıq şəraitində bir sıra psixi xəstəliklərin qiymətləndirilməsi və müalicəsi üçün sübuta əsaslanan klinik protokollar daxildir. Bundan əlavə, ÜST yeniyetmələrin emosional sıxıntıları üçün genişlənə bilən psixoloji müdaxilələr və yeniyetmələrin psixi sağlamlığı xidmətləri üçün təlimatlar hazırlayır və sınaqdan keçirir. ÜST-nin Şərqi Aralıq dənizi Regional Ofisi təhsil müəssisələrində psixi sağlamlığın əhəmiyyətini başa düşməyi təkmilləşdirmək və məktəblilərin psixi sağlamlığını təşviq etmək, qorumaq və bərpa etmək üçün strategiyaların həyata keçirilməsini istiqamətləndirmək üçün müəllimlər üçün psixi sağlamlıq üzrə təlim paketi hazırlayıb. Psixi sağlamlıq işləri ilə məşğul olan məktəblərin sayını artırmaq üçün tədris vəsaitləri və materiallar da hazırlanmaqdadır.

Mənbə:

https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/adolescent-mental-health

Materialı hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü