Внеклассное мероприятие , посвящённое ко Дню родного языка. «Ана тилим - миллетимнинъ джаныдыр».

«Ана тилим - миллетимнинъ джаныдыр»

Алып барыджы:

Мераба, мухтерем мусафирлер, севимли балалар. Бугунь биз тиль байрамын-
да тувгъан къырымтатар тилимизнинъ аджайип дерьясына киреджекмиз. Онынъ не
къадар гузель, муляйим, зенгин, татлы, къадимий олгьаныны ис этеджекмиз.

1-нджи бала: Эр бир халкънынъ озь тили бар,

Яресинен сырдашкъан.

Балдан татлы о тиль онъа

О бир вакъыт унутылмай.

2-нджи бала: Меним тувгъан халкъымнынъ да,

Озь тили бар йырлашкъан.

Бинъ бир йылдыз арасында

Бу тиль манъа тувгъан ай.

Алып барыджы:

Эльбетте, Ремзи Бурнаш язгьан «балдан татлы» тиль - бу бизим къырымта-
тар тилимиздир. Бу тиль бизге баба-деделеримизден къалгъан тильдир. Тувгъан
тилимизге ана тилимиз, деймиз. Не ичюн, аджеба?

3-нджи бала: Анайым бу тильде айнени айткъан,

Рухумда тесири, тамгъасы къалгъан.

Я насыл севмейим мен сени тилим,

Бу тильде къонуша тувгъаным, илим.

4-нджи бала: Анайымнынъ тили, эй, ана тилим!

Анамнынъ сютюнен кирдинъ къаныма,

Айнени айткъансынъ манъа муляйим,

Къундакъта яткъанда, турып янымда.

(Айнени музыкасы эшитиле. Учь бала эллеринде къокъларынен ортагьа
чыкъалар)

5-нджи бала:

6-нджи бала:

7-нджи бала:

Ай-я, ай-я, ай, балам,

Осип бую, сен балам,

Меним къызым оседжек,
Гульбагьчада гезеджек.

Ай-я, ай-я, ай олсун,

Айлангьысыз бай олсун.

Осип, буюп ол мырза,

Ят да, юкъла, сен Риза

Гуль багъчаны долашыр, айнени.
Огьлунъ олса, бир бахыттыр, айнени,
Къартайгъанда таякътыр, айнени.
Пенджеренъе къапакътыр, айнени.

Пенджеренъе къапакътыр, айнени.

(«Багьчада къурдым салынджакъ» йырыны йырлайлар)

Алып барыджы:

Эльбет, эр бир инсан ана тилинде биринджи сёзлерни бешигинде озь
анасындан эшите. Онынъ ичюн де бизим халкъымыз озь тилине «ана тили» деген.
Вакъыт кече, бала осе. Анасы, къартанасы, аптеси, агъасы даа яхшы лаф этмеге
огренмеген сабийге четттит текерлемелерни кене де ана тилинде айтып,
эглендирелер.

1-нджи сыныф талебелери:

- Татийлер.

Тыпыр-тыпыр татийлер,

Чыпыр-чыпыр чапийлер,

Къанатларын котерип
Учып кете папийлер.

Вакъ-вакъ, вакъ-вакъ, вакъ-вакъ-вакъ,

Кеткен ёлу пек узакъ.

Бакъ, бакъ, бакъ.

Меним достум манъа бакъ.

Бакъ, менде эль, аякъ,

Эль, аякъта беш пармакъ.

Лейлек, лейлек авада,

Иымыртасы ювада.

Къызлар къаве къавура
Йылтыравукъ тавада.

Алып барыджы:

Вакъыт эп кече, бала озю юрип, лаф этип башлай. Оюнларны исе озь ана
тилинде чешит шиирлернен, сайымларнен яраштыра.

8-нджи бала: Фындыкъ, фыстыкъ

Къадифеден ястыкъ.

Алчыкъ, балчыкъ
Сайдым, сен чыкъ.

Сен чыкътынъ. Козьлеринъни юм, мен сакъланаджам.
(Кете).

9-нджи бала: Мустафа мыстыкъ,

Бир араба ястыкъ.

Арасында сакъланды,

Учь мум якътыкъ,

Арадыкъ да тапмадыкъ.

Мен кетем къыдырмагъа (Кете).

10-нджи бала: Мен бир сабий экенде,

Дёртаякълап юргенде,

«Ана» деп, мен сёз къаттым,

Озь тилимни яраттым,

О куньден сонь эр кунь мен
Эки-учь сёз огрендим.

Окъуп-язам бугунь мен,

Ана тилим бу меним.

Бильмесинъ озь тилинъни,

Огренмезсинъ илимни.

Терек олып осерсинъ,

Бир шей бильмей олерсинъ.

(Балалар «Мен лаф этем» йырыны йырлайлар)

Алып барыджы:

Халкъымыз бу тильде чокъ масал ве эфсанелер яраткъан, чынълашкъан, мане
ве йырлар йырлагъан. Бу къадар гузель, дюльбер, зенгин тиль насыл пейда олгъан?
Бунынъ акъкъында шаирлеримиз бойле язалар:

11-нджи бала: Бу зенгин тиль халкъымызнынъ

Къальб севинчи, фигьаны.

Тюркий тиллер гульзарынынъ
Энъ чечекли фиданы.

12-нджи бала: Бильмеймен, тюркми, татармы адынъ,

Пек яман татлысынъ, Танърыдан дадынъ.

Тюркте, татар да сенинъ сёзлеринъ,

Экиси эки чифт мунълы козьлеринъ.

13-нджи бала: Озь тилинъде лаф эт, къызым, -

деди манъа къартбабам.

Ана тилини яхшы билинъиз, -
Деди анам ве бабам.

Алып барыджы:

Керчектен де мына, бу тюркий тиллер терегине бакъынъыз. (Дивардаки буюк
терекнинъ ресимини косьтере. Онынъ кевдесинде «тюркий тиллер», далларында исе
«къырымтатар», «азербайджан», «тюрк», «гагауз», «озьбек», «туркмен», къыргьыз»,
«чуваш», «татар» сезлери язылы).

Бири-бирине ошагъан не къадар чокъ къардаш тиллер, къардаш халкълар
бар! Дюньяда къыркътан зияде тюркий тиль бар. Оларнынъ ичинде къырымтатар
тили бир аджайип гульге ошай. Тилимиз ойле зенгин ки, ватанымызнынъ базы
койлеринде биле чешит-чешит-шивелерде лаф этелер.

Мына, бизим балалар да чешит шивелерде лаф этелер. (Эки бала чёль ве ялы-
бою шивелеринде икяе этелер).

АВАШЕРФЕ:

• Вай, Къуртмелек, билейсинми не? Дюнь авы бизим кучюк торунымыз
  Сафиназ чапмыш-чапмыш да, йыхылмыш. Эр ерини чамыр этмиш.
  Агъламыш-агъламыш, бир кимсе эшитмемиш. Гене яхшы, орадан гечен Аблямит
  горьмиш де, элинден тутып халдырмыш, усть-башыны хахмыш, элини-бетини
  ювмыш, сильмиш, элине де бир-эки къанфет вермиш де, кетирип эвимизнин янына
  быракып китмиш. Виз эвде отурыйых, бир шейден хаберимиз олмамыш...

КЪУРТМЕЛЕК:

• Вай, Авашерпе! Тувгъаным! Мен сагьа айтсам, бизим Петта да кешенде бир
  дубарагьа огърады. Шёльде къой къарап джиргенде, тегенинъ артындан шапкъан-
  шапкъан да джыгъылып, джалпайгъан къалгъан. Перишан Петта онынъ къатындан
  кеткен де, абайсырамагъан. Петтанынъ къыргъыш къою шелье джойылгъан кеткен.
  Акъшам акъайим намазгъа кетмезден эвель барып, бир айланып къарайым десе,
  къойлар ийге озьлери кельген. Петта ёкъ!Джувурып кеткен. Барып къараса, Петта
  еринден турып, акъырын-акъырын келе экен. Шай болды, тувгъаным, кене
  хайырлысы болды...

Алып барыджы: (Лампа тургъан масанынъ янына барып)

Вай, балалар, я, Алядиннинъ бу тылсымлы лампасы мында къайдан кельди?
Къана, окъалайыкъ, не олур экен? Эм бирагьыздан тылсымлы сезлерни айтайыкъ.

Балалар: Факъкъа-фукъкъу

Фукъ-къанджакъ

Джын лампадан чыкъаджакъ.

Аппал, уппал
Ярыл, ерул
Джын, чыкъ къуртул.

(Шаркъ урбасыны кийген «Джын» пейда ола).

Джын:

Мераба! Балалар! Мен сизинъ узурынъыздан. Эппейи истеклеринъизни ерине
кетирмеге азырым.

Алып барыджы: Балалар, не истейсинъиз, Джынгъа не эмир этейим?

Алып барыджы: Эй, Джын, сен эр шейни билесинъ, эр эрге барып

оласынъ. Бизим къырымтатар тилимиз къадимий заман-
ларда насыл олгъаныны билесинъми?

Джын: Тек бильмек дегиль, о заманларда къырымтатар тилинде

лаф эткен адамларны мында кетирип, оларны лаф этти-
рип де олурым. Тек манъа эмир этинъиз.

Алып барыджы: Ойле олса, Джын, къадимий заманларда къырымтатарджа лаф эткен адам шу дакъкъасы мында олсун!

Джын: Бинъ йыл бурун халкъ бу тильде

Табынгъан Алласына.

Къальбини шу тильде ачкъан
Ашукъ-машукъаларына.

Секиз юз йыл бундан алдын
Къырымлы Махсуд Къасым
Кефеде бу тильде язгъан
Юсуф ве Зулейхасын.

A-на, секиз юз йыллыкъ къадимий замандан Махмуд Къасым келе. О сизге
дестандан бир парча окъуп береджек.

Махмуд Къасым (Бабасы) Якъуб

Юсуфы севди
Айрыкъ севисин къоды
Огъланларыны севди
«Варым - Юсуфдыр» - дею.

Айтур: «Илим огренгиль
Андан оюна варгъыл
Сен буююб эр огъыл
Къардашлара улашу.

Бес Юсуф сакин олды.

Китаб элине алды,

Эм сёзини къырмию.

Илим, эдеп огренди
Бу кез оюндан дёнди
Атасына инанды.

Алып барыджы: Секиз, юз йыл эвель яшагъан деделеримизнинъ тилини

биз шимди анъладыкъ.

Джын:

Еди юз йыл эвель бу тиль
Халкъара тиль танылгъан.
Дипломатлар сизинъ тильни
Огренмеге ынтылгъан.

A-на, Везир ханнынъ эмирлерини окъуй, дипломатлар динълей ве анълай

эдилер.

Везир:

Экинджи эмири:
Учюнджи эмири:

Джын:

Хан азретлерининъ биринджи эмири:

Ханнынъ эли алтында булунгъан юртлара, къабилелере
зарар кетирмемек.

Къомшу виляетине зарар кетирмемек.

Къырым халкъынынъ достлары иле дост, душманлары
иле душман олмакъ. (Кете).

Тилинъизде Ашыкъ Умер
Джын: Озь йырларын йырлагьан,

Къырым, Туран, Индистанда
Шу тильни алгъышлагъан.

дестанлары бизим заманымызгъа да етип кельди. Бизим балаларымыз оларны
огренелер.

5 талебе «Баарь олды»... шиирни окъуйлар:

Баарь олды, гуль ачылды.
Азиз раъметлер сачылды.
Тюрлю чичеклер ачылды.
Ангимиз аля чичектир?

Ляле дер ки: - Мен лялейим.
Джумленъизден мен аляйим.
Эм ярашыкъ, эм сефайым.
Ангимиз аля чичектир?

Къаранфиль: - Мени экер лер,
Бейлер эвин безетирлер.
Алыр черепке дикерлер,
Ангимиз аля чичектир?

Мелевше: - Мен дженнет багъры.
Ашыкълар сёйлерлер догъру.
Ничюн меним бойнум эгри?
Ангимиз аля чичектир?

Сунбуль дер ки: - Къаным акътыр,
Ичимизде ич кем ёкътыр.
Джумлени яраткъан хакътыр,
Ангимиз аля чичектир?

Умер тутты сунбуль сёзюн,
Кетирсин чичекинъ юзин.

Гъондже тенби этсе, козюм,
Ангимиз аля чичектир?

(Учь бала Ашыкъ Умернинъ «Ер иле Кок» дестанындан парча окъуйлар).

Ер иле кок бирь кунь давалаштылар
Кок сёйледи: - Сенден аля менимдир.

Ер сёйледи: - Къана, чыкъчы къаршыма,
Сенден аля меним, сейран менимдир.

Кок сёйледи: - Неге инатланасынъ
Динъле кимсинъ, дегиль ки сен билирсинъ.
Мен юксеким, сен алчакъта турасынъ,

Бунджа къальбни тахткъа къойгъан менимдир.

Ер сёйледи: - Меним сени дёндирген,

Эр кунь сени озь тахтынъа гоньдюрген.
Алчакълардан юксеклерге миндирген,

Озюм пельван, шах-и мердан менимдир.

Кок деди ки: - Кель, отур эсаплара,

Тийме меляйкем, кельмез къыяслара.

Бакъ мендеки кунеш, ай, йылдызлара,
Юдже-юдже эн айлангъан менимдир.

Ер сёйледи: - Ач козюнъни, бакъ манъа,

Менде олгъан сенде бармы, айт манъа.

Менде ятар джиан сервери аля
Ойле девлет меним, ихсан менимдир.

Кок итттитти буны, дава этмеди,

Ер наз иле: - Бизге ренк бердинъ, - деди.

Язды Ашыкъ Умер бу джонкни кенди,

Ер, Кокни макътагъан инсан менимдир.

Джын: Я шимди тилинъиз насыл? Тилинъизни яхтпьт бильмей-
сиз, къыйнала экенсиз, деп эшиттим. Догърумы?

Алып барыджы: Эшитмек истесенъ, а-на, тюкянда лаф этелер. Динъле:

Муштери: Здравствуйте, товарищ!

Сатыджы: Алейкум селям!

Муштери: Что у вас в продаже?

Сатыджы: Дефтер ве къалем,

Топчыкълар, къокълалар,

Шекерпарелер,

Шербетлер, къурабие,

Чайлар, къавелер.

Муштери: Хлеба не бывает?

Сатыджы: Отьмек пек тазе,

Чекиси тамамынен
Корьди теразе.

Муштери: Что у вас ещё есть?

Сатыджы Фындыкъ ве джевиз
Чешит тютюнлер бар,

Тёшек тиккен биз.

Чешит татлылар бар,

Инджир къурусы.

Озь тилинде сёйлемеген
Тилинъ къурусын.

Озь тилинъни огрен,

Ол сен муневер.

Озь тилинъни сакъла
Халкъ сени север.

Джын: О-о-о! Анавы муштери баланынъ айткъанларындан бир
шей анъламадым.

Тилинъизге не олгъан шу?

Алып барыджы: Дженклер, сюрпонликлер, башкъа тиллернинъ тазыйыгъы...

Иште, шу бала да рус тили деген тильде къонушты. Амма
бизим мектепнинъ балалары тттимди къырымтатар, яни
ана тилимизни огренелер. Эвель заманлардан берли
халкъымыз яраткъан тапмаджалар, тезайтымлар, масал-
ларны огрен дилер.

Джын: Бу балаларнынъ тили пек татлы экен. Мен тезайтымлар
динълемеге истейим. (Балалар тезайтым айталар).

Бир далда эки къартал,

Бири - къарт къартал.

Бири - яш къартал.

Яш къартал дал къакъар,

Къарт къартал дал тартар.

* * *

Эр кес марамаланды,

Мен марамаланмадым.

Ашамалы, ичмели, шашмаламамалы.

is ☆

Къартбабам къаргъаны къорадан къувды,
Къоркъудан къарт къаргъа къанатын къырды.

Э-э-э! Сизинъ балалар мени де бастырдылар. Энди мында
Джын: меним ишим ёкъ. Къана меним лампам? Барып ериме со-
къулайым.

Билесинъизми, балалар, бир де-бир халкънынъ тилинде
тек адамлар дегиль, айванлар да шу халкънынъ тилинде
«лаф этелер». Бакъалар русча «ква-ква» деп багъырсалар,
къырымтатар тилинде «бакъ-бакь-бакъ» дейлер, мышыкъ
рус тилинде «мяу», къырымтатар тилинде исе «мрау» дей.

Бу акъкъында оджамыз Сейран Усеинов «Къуш сеслери»
деген шиир язгъан.

Къанатларын къалкъкъакълап,

Къаргъа гъар-гъар гъаркъылдай,

О якъ, бу якъ бакъкъалап,

Къазлар гъакъ-гъакъ гъакъылдай.

Папий чыкъып батакътан
Вакъ-вакъ-вакъ-вакъ вакъылдай,

Кокюш исе къабарып,

Бир шей деп, башын саллай.

Сокъакъта къувалашып,

Гогерджинлер гурьгульдей,

Торгъайлар да къошулып,

Чевиль-чивиль чивильдей.

Таллыкъта бульбуль оте,

Куместе телли хораз,

Бу аджайип сеслерни
Бинъ динълесенъ, кене аз!

18-нджи бала: МЕН КЪЫРЫМДЖА ЛАФ ЭТЕМ

Къырым деген бу топракъ,

Къырымларнынъ Илидир.

Шорбаджысы ерли халкъ
Тили къырым тили лир.

Мен къырымджа лаф этем,

Эм къырымджа окъуйым.

Саба мектепке кетем,

Шиирлер де токъуйым.

Оджам манъа сёйлене,

Балалардан уялсам.

Анам, бабам севине.

Къырымджадак беш алсам.

(Балалар Ватан акъкъында йыр йырлайлар).

Хор арасындан

1. нджи бала: Ана тилим - бу муаббетлик, севги йыры,

2. нджи бала: Ана тилим - бу той, джыйын, достлукъ, эйилик.

3. нджи бала: Ана тилим - йырджыларнынъ ольмез йыры.

4. нджи бала: Ана тилим - бу халкъымчюн эбедийлик.

5. нджи бала: Бир эджасын джоймам онынъ.

6. нджи бала: Бир арифин унутмам.

7. нджи бала: Тувгъан халкъым онен бахтлы

Урь аятнынъ къойнунда!

Алып барыджы: Эх вах! Сиз сонъки 200 йыл девамында Къырымымыз,

миллетимиз нелерге огърагъаныны корьген олсанъыз,
агъламакътан козьлеринъизде яш къалмаз эди.

(Сюргюнлик акъта саналаштырма. Акъшам къоранта эвде ишлерини япып,
субетлешип отуралар).

Къартбаба: Билесинъми, балам, не акъта мен санъа айтмагьа истейим?

Эр бир эркек озь омюринде учь шейни япмакъ керек.
Биринджиден, терек отуртмакъ, экинджиден, эв
къурмакъ, учюнджиден эвлят осьтюрмек керектир...

Ана къызы иле: - Ана, сен не япасынъ?

• Юр, къызым, манъа ярдым эт Шимди бабанъ келе-
  джек, оларгъа аш азырламакъ керек.

• Ана, къартанам отургъан еринде юкълай.

• Ёкъ, къызым, о, юкъламай, о дуалар окъуй. Бабанъа,
  бизлерге сагълыкъ-селяметлик тилей...

(Гедже сес-шамата, копеклер авылдай, къапы къакъыла).

Багъ-багъчалар къургъан.

Татарларнынъ топрагъына
Явурлар келип сокъулгъан.

Не истетинъиз мезарлыкътан?

Бозып мектеп къурдынъыз.

Татарларнынъ юрегине
Къанлы пичакъ урдынъыз.

Агълама, сен Ана-Ватан,

Мытлакъа къайтып келирмиз.

Баба-деде топрагъында
Балабан тойлар этермиз.

(Гимн чалына. Талебе «Ант эткенмен» шиирини окъуй).

21-нджи талебе: Къайтып кельдим Ватаныма.

«Хош кельдинъ сен!» деген ёкъ.

Кень чёллюкте чадыр къурдым,

Азапларым бильген ёкъ.

Чадырлар, чадырлар. Кьырымдаки чадырлар,

О чадырлар ичинде бала-чагъа, аналар.

Озь юртунда юртсуз олды къырымтатар миллети.
Эвсиз-баркъсыз ёлда къалды, топланыр эп къудрети.
Чадырлар, чадырлар, хор халкъ къургъан чадырлар
Анда яшай сюргюнликтен, къайтып кельген къырымта-
тар л ар.

Инанам мен, кунеш догъар, булутларны ёкъ этер.

Бизим чадыр коюмизге
Айдын нурлары етер.

Чадырлар, чадырлар, Къырымдаги чадырлар.

О чадырлар ичинде догъар бизим батырлар.

Алып барыджы: Мен татарым. Къырым меним Ватаным.

Мында меним такъдирим тувгъан халкъым.

Ватаныма, халкъыма хызмет этем.

Омюримнинъ макъсадын онда корем.

Мен татарым. Къырым меним Ватаным.

Озь тилим бар, манъа ляйыкъ озь тилим.

Башкъа тильге оны ольсем денъишмем.

Озь тилимни ёкъ этмеге ёл бермем.

Мен татарым. Къырым меним Ватаным.

Эдждатлардан урф-адетим, байрамым
Джумле халкънен адетлеримни кутем.

Хайырлы куньлер истеп дуа этем.

Мен татарым. Къырым меним Ватаным.

Мында меним кечмишим, татарлыгъым.

Джемаатым яшасын! - деп ялварам.

Акис алда яшайыш манъа арам.

Алып барыджы: Эр бир халкънынъ озь такъдири бар...