Тохаристан. Карлук каганаты. Бухархудаттар. Огуз ябгу мамлекети. Коркут-Ата китеби

Түрк элдеринин тарыхы предметинен 1-модулга карата тапшырмалар

3-курс СЭО (б) 11-18 Ишенбек уулу Бакберген

План:

1. Тохаристан

2. Карлук каганаты

3. Бухархудаттар

4. Огуз ябгу мамлекети

5. Коркут-Ата китеби

1. Тохаристан

Тохаристан – Тажикстандын жана Өзбекстандын түштүк бөлүгү, Афганистандын түндүк тарабындагы тарыхый жана маданий аймактын аталышы. Термин IV кылымда пайда болуп, "Бактрия" терминин ордуна Тохаристан деп аталган. Түштүк тараптан Тохаристан Гиндукуш кырка тоолору менен, түндүктөн - Тянь-Шандын (Гиссар кырка тоосу) шпурлары менен чектелип, чыгышында Памир чокуларына таянып, батышында Борбордук Азиянын жана Ирандын талаалары менен чектешет.

Тохаристанды б.з.ч. II кылымда Грек-Бактрия падышалыгы басып алган . 9-13-кылым аралыгында перс жана араб авторлору "Тохаристан" терминин колдонушкан деген маалымат бар. Кытай тарыхнаамасында Тохаристан "Духоло" же "Тухуло" деп аташкан. Тохаристанда алгачкы орто кылымдарда бир нече чакан мамлекеттер пайда болгон, алар азыркы Сурхандарья облусунун, Түштүк Тажикстандын жана Түндүк Афганистандын аймагында жайгашкан. 7-кылымдын башында Тохаристанда 27 өз алдынча княздыктар өкүм сүргөн. Алардын ар биринин өз башкаруучусу жана аскер отряддары болгон. Эң таасирлүүлөрү Хутталян, Шуман, Кобади-ана, Шугнан, Вахан княздыктары эле. Керек болсо, алар 50 миңге чейин аскер чогулта алган. Буга карабастан, Тохаристанды алгач эфталиттер, андан кийин Түрк кагандыгы басып алган.

1-4- кылымдарда Тохаристан Кушан падышалыгынын курамына кирген, жана анын негизги бөлүгү болгон. Кушандардын тушунда Тохаристандын аймагына буддизм, ошондой эле манихейчилик келген. Тохаристандын маданияты бул мезгилде калктын гетерогендүү этникалык курамынын шарттарында калыптанган: отурукташкан, жарым көчмөн жана көчмөн.. Кушан падышалыгы кулагандан кийин, Тохаристан бир нече бөлүктөргө бөлүнүп кеткен.

5

-6-кылымда Тохаристан княздыктары эфталиттерге, ал эми 7-кылымда түрктөргө баш ийген. 8-кылымдын биринчи жарымында Тохаристанды арабдар басып алган. Кийинчерээк ал Тахириддер (IX кылым), Саффариддер (IX кылым), Саманиддер (IX-X кылымдар) жана Гуриддер (XII - XIII кылымдын башында) мамлекеттеринин курамына кирген. XIII кылымдын башында Тохаристан монгол-татар баскынчылыгына дуушар болгон.

Тохаристандын картасы

Талукан, Варвализ жана Андараб 10-кылымда Тохаристандын ири шаарлары деп эсептелген. Салыштырмалуу, Талукан Балхтан үч эсе кичинекей эле. Монеталардын маалыматтары боюнча, Андарабда ушул мезгилде Саманиддерге вассалдык көз карандылыкта турган өзгөчө династия башкаргандыгын көрүүгө болот. Аскердик жана соода мамилелеринде Хулм шаары эң чоң мааниге ээ болгон, анын урандылары азыркы Хулмдун же Ташкургандын түндүгүндө жайгашкан

16-кылымдан 19-кылымдын ортосуна чейин Тохаристандын мурунку түндүк жерлери Өзбекстандын Мавераннахр жана Түштүк Түркстан хандыктарынын, ал эми түштүктөрү Могол империясынын, Иран менен Афганистандын ээлигинде болгон.

19-кылымдын аягында Тохаристан Россия империясы менен Улуу Британиянын ортосундагы маанилүү аймак болгон. Граждандык согуштан кийин Россия империясы Бухара Элдик Советтик Республикасы жана Түркстан Автономиялык Социалисттик Советтик Республикасы (РСФСРдин курамында) ээлеп алышкан. 1924-жылы Улуттук-аймактык чек аранын жүрүшүндө Тохаристандын түндүк бөлүгү анын курамында Өзбек ССРи менен Тажик АССРинин ортосунда бөлүнүп, экинчиси 1932-жылы Тажик ССРи болуп калган. СССРдин кулашынын жүрүшүндө бул аймакта көз карандысыз республикалар - Өзбекстан жана Тажикстан түзүлгөн.

Тохаристандын чарбачылыгы. Тохаристандын калкынын негизги бөлүгү отурукташкан жана дыйканчылык менен алектенишкен. Мал өстүрүүчүлөр майда жана бодо малдан тышкары, жылкыларды, качырларды, төөлөрдү багышкан. Пахта жана жибек жасалган кийимдерди токарлар кийишкен, ал эми тоолордо жашаган калк - кой терисинен тон жана жүндөн жасалган кафтан кийишкен. Эркектер чачтарын жана сакалдарын кырышса, аялдар чачтарын узун өрүшкөн.

Тохаристан уникалдуу жаратылыш байлыктарына ээ болгон. Бул жерде тоо-кен иштери илгертен бери өнүккөн. Рубин, лапис, карнел, жез, алтын жана темир Бадахшанда гана казылып алынган. Асыл таштар жана минералдар зергерчиликте, курал-жарактарда, ээр токууда жана темир устачылыкта колдонулган. Бул жерде мыкты курал жасоочулар иштешкен. Чокарлар найза, союл, сойгон, канжар, жаалар жана кылычтар менен куралданган жана алар чеберчилик менен токулган. Тохаристанда айнек колдонуу андан ар кандай нерселерди жасоо гүлдөп өнүккөн. Декорациялардан тышкары, түстүү айнектен ар кандай идиштер жасалган. Токуу да кеңири өнүккөн.

Борбор Азиянын бул региону көптөгөн коңшу мамлекеттер менен соода мамилесин сактап, ал жакка элчилерин жиберген. Асыл таштар чет өлкөлөргө экспорттолгон, айрыкча дүйнөнүн бардык базарларында жогору бааланган атактуу Бадахшандын жакуттары болгон. Тохаристандын ички соодасында Согдий монеталарынын үлгүсүндө чыгарылган монеталар колдонулган. Булактардан белгилүү болгондой, 7-8-кылымдарда Тохаристан калкынын жарымы түрктөрдөн турган. Өлкөдө көптөгөн будда храмдары жана монастырлар болгон. Тохарлардын өз тамгалары болгон, алфавит 25 тамгадан турган. Алар солдон оңго карай жазышкан. Балх шаары Тохаристандын борбору болуп эсептелген.

1. Карлук каганаты ( 756-940-жж)

Карлук каганатынын түзүлүшү жана ээлеген аймагы. Карлуктар жөнүндөгү алгачкы маалымат V кылымга таандык. Башында алар Алтай менен Балхаш көлүнүн чыгыш жээгинин ортосундагы аймакты ээлешкен. VII кылымдын ортосунда Карлук ассоциациясына үч ири уруу кирген - булак, чигил, ташлык. Ассоциациянын башчысынын наамы – Эльтебер болгон.

742-жылы карлуктар уйгурлар жана басмылдар менен бирге Чыгыш Түрк кагандыгына каршы чыгышкан. Натыйжада Чыгыш түрктөрү талкаланып, алардын каганатынын ордуна жаңы мамлекет - Уйгур каганаты (744-840) пайда болгон. 746-жылы Карлуктар Уйгур Каганатынан жеңилип, Жети-Сууга көчүп барышкан. Батыш Түрк Каганаты кулагандан кийин Карлуктар Кытайдын таасирине кирип, алардын башчылары кытай наамдарын алышкан, бирок алардын салыштырмалуу көзкарандысыздыгы сакталып калган. VIII кылымдын башынан тартып. Карлуктарды Жети-Суунун аймагына акырындык менен көчүрүү башталат. Дал ушул Карлуктардын кийлигишүүсү менен арабдар кытайларды 751-жылы Атлах салгылашуусунда талкалаган. 8-кылымдын ортосунда карлуктар менен огуздардын ортосунда бийлик үчүн күрөш болуп карлуктар жеңишке жетишкен. Огуздар Сыр дарыяга кетүүгө аргасыз болушкан.

756-жылы Түргөштөрдөн бийликти тартып алышып, Карлуктар Жети-Суудагы алгачкы феодалдык мамлекет - Карлук Каганатын түзүшкөн. Каганат Жунгар Алатоосунан Сыр Дарыянын ортоңку агымына чейин, Балхаш менен Ысык-Көлдүн ортосунда, Иле, Чүй, Талас дарыяларынын өрөөндөрү, Тянь-Шань, Испиджаб аймагынан Отрарга чейин (VIII-) IX кылымдар) аймакты ээлеген.

Карлук каганатынын ээлеген аймагы

Араб географы Ибн Хаукал (X к) мындай деп жазган: «Карлуктардын жерлерин батыштан чыгышты карай өтүү үчүн 30 күн жол жүрүш керек" Борбору Суяб шаары кийинчерээк Баласагын шаары борбор шаар деп аталган. Карлуктардын 25 шаары жана калктуу конушу болгон: Тараз, Кулан, Мерке, Атлах, Барысхан, Талгар ж.б. (X кылымдагы "Худуд ал-Алам" китебинен алынган маалымат). Башкаруучулардын наамы - жабгу, ал эми 840-жылдан - баштап каган болуп эсептелген

Этникалык курамы. Араб жана перс булактарында карлуктардын IX-X кылымдарда биригиши жөнүндө айтылып көптөгөн уруу топторунан турган делинет. Араб географы аль-Марвази (XII кылым) Карлук конфедерациясына 9 уруу киргенин белгилейт. Карлуктардын Жети-Суудагы жана Түштүк Казакстандагы ири уруулары: тухси, чигили, азкиш, түргөш, халажи, чарук, барсхан болгон. Калктын катарына иран тилинде сүйлөгөн согдийлер, Жакынкы Чыгыштан жана Борбордук Азиядан иммигранттар кирген.

766-775-жылдары Карлуктар Кашкарияны басып алып, VIII кылымдын аягында алардын таасири Ферганага чейин жеткен. Батышта алар Мавераннахрды басып алууга аракет кылган жана арабдарга каршы согушкан. Арабдар басып алуу жолу менен исламды жайылтууну каалашкан, бирок карлуктар татыктуу каршылык көрсөтүшкөн.

Карлуктардын чыгыштагы Уйгур кагандыгына атаандашуу аракеттери ийгиликсиз аяктаган. 791-жылы Бешбалыкта карлуктар уйгурлардан, 812-жылы арабдардан жеңилген. Натыйжада Карлуктар Уйгур Каганатынын бийлигине өткөн.

840-жылы Енисей кыргыздары Уйгур Каганатын талкалашкан. Уйгурлар Турфан оазисине жана Ганьчжоу аймагына көчүп кетүүгө аргасыз болушкан. Ушундай кырдаалда Карлуктар көзкарандысыздыгын, ал эми Карлук Испиджабдын башкаруучусу Билге Күл Кадырхан өзүн каган деп жарыялаган. IX кылымдын аягында. арабдар кайрадан карлуктарга каршы жортуулдарын улантышты жана Испиджабды басып алышты, Таразга кол салышып, шаар багынып, калк ислам динин кабыл алган. Кагандын штабы Тараздан Кашкарга көчүрүлгөн.

Карлук уруулары 200 жыл бою Жети-Сууда үстөмдүк кылып турган. IX-X кылымдардын аягында Карлук каганаты алсырай баштаган. Каганаттын алсырашынын себептери бийлик жана жайыт үчүн күрөштөрдүн күчөшү, өз ара согуштар болгон.

940-жылы Чыгыш Түркстандагы түрк тилдүү Чигил жана Ягма уруулары борбору Баласагынды басып алышкан. Карлук Каганаты кулап, Жети-Сууда бийлик жаңы династияга - Карахандарга өтөт.

Карлуктардын башкаруучулары

Том Билге - Карлук Каганатынын жабгусу (766-жылдан баштап)

Билге Күл Кадыр Хан (840-893) - Испиджабдын башкаруучусу, Карлук каганатынын каганы

Базир Арслан Хан (893-920)

Огулчак Арслан Хан (893-940)

Сатук Буура-хан (920-955) – Карахан династиясынын негиздөөчүсү жана Карахандардын биринчи каганы

Карлук каганатынын чарбасы жана маданияты. Каганаттын чарбасы жарым көчмөн жана жарым отурукташкан мал чарбачылыгы, жарым отурукташкан дыйканчылыкка негизделген. Мал чарбачылыгы менен алектенген карлуктар жай мезгилин Алтай тоолорунда, Үйсүн Алатоосунда өткөрүшкөн. Кышында алар Балхаш көлүнүн, Иле, Талас, Чу, Сырдарыяга кыштоо үчүн көчүп келишкен. Орто кылымдагы жазма булактарга ылайык, карлуктар малдын төрт түрүн багышкан . Бирок, айрым маалыматтарга караганда, карлуктар төөнүн этин жеген эмес. Карлуктар аңчылык менен да алектенишкен. Эң бай калктын кыштоолору, бай айыл чарба жерлеринде жайгашкан, көбүнчө чоң шаарларга чейин кеңейген. Акырындык менен бул жерге согдийлердин көчүрүлүшү менен конуш кеңейип, шаарга айланган. Шаардын калкы негизинен отурукташкан тургундардан - Карлук түрктөрүнөн турган. Буга араб жазма булактары дагы күбө.

25 шаар жана көптөгөн калктуу конуштар бар болгон. Алардын арасында Кулан, Мирки, Атлах, Балх жана башка шаарлар болгон.

Карлук Каганатынын жашоочулары дээрлик бардык материалдык байлыкты өз колдору менен жаратышкан. Алар турак жай, кийим-кече, тамак-аш, идиш-аяк, курал-жарак, ар кандай шаймандарды жасашкан. Жүн жана малдын терисинен кийим тигишкен жана үй буюмдарын жасашкан. Ал эми эт жана сүт күнүмдүк тамак-аш болгон. Боз үйлөрдү пайдалануу менен катар карлуктар кыштоочу жерлерге таштан, камыштан жана жыгачтан кышкы турак жайларды курушкан.

Көчмөн карлуктардын Орто Азиянын отурукташкан калкы менен тыгыз байланыштарынын натыйжасында, алардын материалдык маданиятында (туруктуу турак-жай, кийим-кече, курал-жарак, шаймандар, идиш-аяктар ж.б.) олуттуу өзгөрүүлөр болгон. Мындан тышкары, каганаттын аймагы аркылуу өткөн Улуу Жибек Жолу карлуктардын материалдык маданиятына чоң таасирин тийгизген.

Ата-бабалардын арбагына сыйынуу жана аларды аздектөө - түрк элдеринин эң байыркы салты болгон. Карлуктарда дагы мындай салттар кездешет. Карлуктардын арасында ата-бабаларынын мүрзөсүнө таштан жасалган айкелдерди орнотуу салты кеңири жайылган. Байыркы түрк жазма эстелигинде төмөнкү сап сакталып калган: "Эр жүрөк баатырлардын мүрзөлөрүнө биз балбалдарды (таш айкелдерди) орноттук". Буга Орхон менен Енисейден, ошондой эле Талас жана Чу дарыяларынын жээгинен табылган байыркы түрк жазуулары күбө.

1. Бухархудаттар ( 681-750-жж)

Бухархудаттар- 681- жылы түзүлгөн согдиалык династия болгон. Династия арабдар басып алганга чейин өкүм сүргөн. Борбору Бухара аталып, эли согдиалык тилде сүйлөшкөн. Арабдар басып алганга чейинки Бухара башкаруучуларынын тарыхы боюнча негизги булак катары Орто Азия жазуучусу Наршахи жазган "Бухара тарыхы" деген очерк жана нумизматикалык маалыматтар болуп эсептелет.

Эфталиттердин негизги күчтөрү 567-жылы Бухарага жакын жерде түрктөр тарабынан талкаланып, Согд Түрк кагандыгына кошулган. 7-кылымдын башында (603) Түрк кагандыгы Батыш жана Чыгыш каганаттарга бөлүнүп кеткен. .

Батыш Түрк каганаты кулагандан кийин Бухарахудаттар бийликке келген. Наршахинин айтканы боюнча биринчи башкаруучу 673 же 674-жылдары каза болгон Бидун (Бухар-Худат-Бидун) болгон. Көрүнүктүү тарыхчы О.И.Смирнованын айтымында, Бухарахудат Бидундун (же Бандундун) аты, Наршахинин айтымында, көп сандаган армия менен Түркстандан бухариялыктарга жардамга келген, тудун - башкаруучунун титулу менен байланыштырат. VII кылымдын аягы жана VIII кылымдын башындагы Чачтын (Шаш) тарыхы Тудун титулунун согдий документтеринде жана монеталарда күбөлөндүрүлүп, түрк тутун, тудун, сөзмө-сөз «жарандык администрациянын башчысы» деп берилген. Бул окуяларга Чах башкаруучусунун түрк аскерлери менен кошо катышуусу башка булактарда тастыкталган

Бухарахудат Хунуктун сүрөтү түшүрүлгөн монета, 8-кылымдын башында, алдыңкы бетинде таажы таккан падышанын жана арткы бетинде зороастриялык от курмандык чалынуучу жайдын сүрөтү түшүрүлгөн

Бидун өлгөндөн кийин, жесир аялы менен эмчектеги баласы калган. Наршахи аны жөн гана Хатун деп атаса, ал-Куфи Хутак Хатун деген ысымды да келтирет. Ал өлгөндөн кийин, Бидунанын уулу Тугшад (же Тахшад) падыша болгон. Изилдөөчү Г.Гоибов Хатун 18-19 жыл бийлик жүргүзгөндүктөн, 692-жыл анын тактыга отурган жылы катары каралышы керек деп эсептейт.

Наршахинин айтымында, Тугшад 32 жыл башкарган, бирок анын каза болгон 3 датасы - 724, 738 жана 753 жыл деп аталган. Изилдөөчү Г.Гоибов Тугшаддын өлгөн жылын 724-жыл деп эсептөө керек, ал эми 738-жылы анын уулу Тугшад II нин, ал эми 753-жылы экинчи уулу Кутайбанын каза болгон жылы деп эсептөө туура деген.

Кутайбанын тушунда мамлекет Түркстандан келген Барданхудаттын (же Вардан-Худаттын) айынан келип чыккан баш аламандыкка туш болгон, бирок Кутайба аны жеңип алган. Кутайба исламды кабыл алган, бирок андан кийин баш тарткан.

Бухархудаттардын башкаруусунун аягында Сукан менен Бунят бийликте болушкан, Наршахинин айтымында, алардын ар бири 7 жыл бийлик жүргүзүшкөн: Бунят, Сукан (же Бунят) атасы мусулман болгон мезгилде төрөлгөн. Ал өзү дагы бир нече убакытка чейин исламды тутунган, бирок андан кийин Мукандын жетекчилиги астында ак кийимчен адамдардын арабдарга каршы көтөрүлүшү болгон. Бунят аларды колдоп, алар артыкчылыкка ээ боло баштаган. Бул тууралуу маалымат Бухарага атчан аскерлерди жөнөткөн халифа аль-Махдиге жеткен. Бунөлтүрүлгөн Андан кийин белгисиз бухархудат бийликте турган, Г.Гоибов аны шарттуу түрдө Тугшад III деп атаган, анткени Наршахи Бунят менен Суканды Тугшаданын уулдары деп атаган.

Наршахи ошондой эле Г.Гоибовдун чыгармасында эскерилбеген акыркы бухархудат жөнүндө жазат. Автор башкаруучуну арабча атаган: Абу-Исхак, Ибрагимдин уулу, Халиддин небереси, Бутаттын чөбөрөсү болгон. Бухархудаттардын тушунда Бухара тургундарынын көпчүлүгү ар кандай диндерди тутунушкан, анын ичинде зороастризмдин жергиликтүү версиясы бар. Бирок несториандык христианчылыктын издери дагы табылып, ал тургай Наршахи Бухарада бир чиркөөнү эскерет

1. Огуз ябгу мамлекети ( 750-1055-жж)

Огуз уруулары Казакстандын кең аймагын, Иргиз, Урал, Эмба, Уил, Арал деңизинин аймагын, Сыр-Дарыя өрөөнүн, Каратау тоо этектерин, Чүй өрөөнүн ээлеп турушкан. Алар Арал деңизинде, Каспийдин түндүгүндө, Сырдарыянын төмөнкү агымында жашашкан. IX-X кылымдарда. Сырдарыянын ортоңку жана төмөнкү агымынын бассейнинде жана Казакстандын батыш бөлүгүнүн чектеш талааларында огуздардын саясий союзу пайда болгон.

Огуздар мамлекети же Огуздар Конфедерациясы (756-1055) Огуздар тарабынан негизделген. Алгач Огуздар Жети-Сууда жүрүшкөн. Карлуктар тарабынан сүрүлүп ташталган огуздар Сырдарыянын ортоңку агымына өтүшкөн. Кийинчерээк алар Сыр-Дарыядан Волгага чейин отурукташкан. Огуз урууларынын биримдигинин саясий консолидациясына печенектерге каршы күрөш жардам берген. VII-VIII кылымдарга таандык кытай булактары Огуздардын Токуз-Огуздар конфедерациясы (Кытай Гу-су, Огуздар үчүн Кут) Ысык-Көл-Таластын жанында ырааттуу көрсөтүлүп келген деп ырасташат . Ысык-Көл облусунан Огуз конфедерациясынын борбору сары түргөш качкындарынын кысымы менен Сыр-Дарыянын төмөнкү агымына өткөн

Огуз ябгу мамлекети 750-1055-жж

Огуздар Сырдарияга келгенге чейин, алардын борбору Жети-Сууда эски Гузия болгон. 10-кылымда Янгикент же Жаңы Гузия деп аталган Огуз мамлекетинин борбору болгон. Янгикент эски кербен жолунда, отурукташкан дыйканчылык маданияты менен көчмөндөр дүйнөсүнүн түйүнүндө жайгашкан.

Сырдария ябгу мамлекети 9-кылымдын биринчи жарымында түзүлгөн. Мамлекет башчысы "джабгу" титулун алган эң жогорку башкаруучу болгон. Акимдердин тең башкаруучулары жана кеңешчилери болгон. Акимдин мураскорлору "иналдар" деп аталып, аларды тарбиялоо үчүн атайын камкорчулар - "атабектер" бала кезинен дайындалган. Башкаруучулардын аялдары «хатун» титулун алып, сот турмушунда чоң роль ойношкон. Аскер башчылары да маанилүү роль ойношкон. Аскерлердин башкы командачысы - "сюбаши" аскердик кеңешке таянып, саясий окуяларга активдүү кийлигишкен. Акимдер эң күчтүү үй-бүлөлөрдөн болгон каада-салт мыйзамдарынын жазылбаган эрежелеринин - "Тоораттын" негизинде тандалган. Жогорку башкаруучунун бийлиги ири аскердик уруулук аристократиянын кеңеши менен гана чектелген. X кылымдын аягында. административдик аппарат жана салыктарды үзгүлтүксүз чогултуу тутуму түзүлгөн.

Огуз мамлекети жөнүндө биринчи эскерүү араб географы ал-Якубиде кездешет, ал Огуздардын башкаруучуларын "падышалар" деп атаган. VII кылымдын ортосунда, түргөш мурасы үчүн карлуктарга каршы күрөштүн натыйжасында, огуздардын кыйла бөлүгү Жети-Сууну таштап, Каратау тоо этектерине жана Чүй дарыясынын өрөөнүнө кетишкен 9-кылымдын башында огуздар карлуктар жана кимактар ​​менен бирдикте Кангар союзун талкалап, Сырдарыянын төмөнкү агымын жана Арал деңизинин талааларын басып алышкан. 9-кылымда огуздар басып алынган аймакта өз мамлекетин түзүшкөн.

960-жылдары Святослав менен Огуздардын соккуларынан Хазар Каганаты талкаланган. 985-жылы огуздар менен Киев князы Владимирдин ортосунда Волга болгарларына каршы аскердик союз түзүлгөн. Көтөрүлүштөр 10-кылымдын экинчи жарымында Али Ябгунун тушунда тез-тез болуп турган. Көтөрүлүштөрдү жетектеген жана Жендди колго түшүргөн Селжуктар бул кырдаалдан пайдаланууну каалашкан, бирок көп өтпөй бул жерлерди таштап кетүүгө аргасыз болушкан. Огуз Шах-Маликтин акыркы Ябгу мезгилинде мамлекет күчтүү болгон. 1041-жылы ал көтөрүлүштү баскан, Хорезмди басып алган, эки жылдан кийин Селжуктар тарабынан туткунга алынып, өлүм жазасына тартылган. Бул Огуз мамлекетинин акыркы башкаруучусу болгон.

Элдердин жогорку салыктарга каршы көтөрүлүшү Огуз мамлекетин алсыратты. Огуз башкаруучуларына каршы күрөштү Селжуктардын башчылары жүргүзүшкөн. Алсырап калган Огуз мамлекети кыпчак урууларынын чабуулуна кабылган. Огуздардын кыйла бөлүгү кыпчактардын чабуулу менен Чыгыш Европа жана Кичи Азияга кетишкен.

Ошентип, 11-кылымдын ортосунда ички жана тышкы карама-каршылыктардан улам Огуз мамлекети кулап, анын калкы Кыпчак мамлекетинин курамына кирген же Селжуктар менен кошо калган. Огуздардын бир кыйла бөлүгү Чыгыш Европа менен Кичи Азияга кетсе, калган бөлүгү Карахандардын жана Хорасандын Селжук башкаруучуларынын башкаруусуна өткөн. Кыпчактар ​​тарабынан талкаланган огуздардын калдыктары кийинчерээк Дешти-Кыпчактын түрк тилдүү урууларынын арасында жоголгон. Андан кийин Селжуктар Кичи Азияны, Иранды, Кавказдын бир бөлүгүн жана Орто Азияны камтыган ири мамлекетти түзө алышкан.. Огуз уруулары курамдык бөлүктөрүнүн бири катары көптөгөн заманбап түрк элдеринин калыптанышына катышкан.

Джабгу - башкаруучунун титулу. Бийлик мурас катары өткөн. Джабгу шайлоосу аскердик демократия доорундагы элдик жыйындардын уландысы болгон кеңештерде өткөрүлгөн. Иналдар тактын мурасчылары, алар тарбияланган - атабектер. Кюль-эркин - жабгунун орун басары. Сюбаши - армиянын башкы кол башчысы болгон. Негизги дин - бутпарастык, шаманизм, кийинчерээк ислам болгон.

Этникалык курам. Огуз мамлекетине Жети-Суунун жана Сибирдин жарым көчмөн жана көчмөн уруулары кирген: халаждар, "уйгурлар", ягра, чаруктар, карлуктар, имурлар жана баяндурлар, кай. Огуз этникалык коомчулугунун калыптанышы татаал жана узак болгон. Махмуд Кашгаринин (XI кылым) көрсөтмөсүнө ылайык, Огуз уруулары 24 урууга бөлүнүп, анын ичинен 12 уруусу Бузук, 12 уруусу Учуки болгон. Бузук көбүрөөк артыкчылыктарга ээ болгон.

1. Коркут-Ата китеби ( Китеби деде Коркут ).

"Коркут-Ата китеби" ("Китеби деде Коркуд") - түрк элдеринин көп уруулары жана тайпалары биздин аталардын калтырган мурасы деп сыймык менен айтып келе жаткан орто кылымдагы огуздардын бизге жеткен жападан жалгыз адабий эстелиги. Окумуштуулардын көбү ал чыгарманы ар тараптуу, эң биринчи салыштырма-лингвистикалык жактан талдап келип, огуз түрктөрүнүн (алар кийин соңу түркмөн, азербайжан, гагауз, анадолулук түрк болуп жиктелет) баатырдык эпосу дешет. Бирок муну башка түрк уруулары да бизге таандык деген пикирде. Айталык, башкорт (башкыр) урууларынын бир тобу Коркут-Атаны кубыз аспабын ойлоп тапкан йырау (төкмө) жана ал биздин уруунун башчысы болгон жана чыгарма ошол киши тууралуу деп айтышат. Ошол эле кезде казактар да, кыргыздар да, башка түрк уруулары да бул киши менен тарыхый тамырын түздөн-түз байланыштуу карашат.

Коркут - баят уруусунан чыккан Кара Кожо дегендин уулу. Ал болжолу IV-VI кылымдардын чегинде азыркы Сыр-Дарыянын Арал көлүнө куйганга жакынкы алабында жарык дүйнөгө келген жана ал Түркстанды бийлеген бир нече өкүмдардын кеңешчиси болгон. Ал кездеги окуя-баяндар көп доорлор бою эл арасында оозеки айтылып келип, болжолу IX-XV кылымдар аралыгында жазууга түшүп, "Китеби деде Коркуд" деген ат менен таралган. Ал китеп ар түрдүү урууларда бир аз башкача аталыштарга ээ болгонун да байкайбыз (азербайжанча - Kitabi Dede Qorqud, анадолулук түркчө – Dede Korkut Kitabi, түркмөнчө - Gorkut-ata, казакча - Kоркыт ата кітабы).

КоркутАта тууралуу маалыматтар бизге үч түрдүү жол менен жетти:  биринчиси, Коркут- Ата тууралуу аңыздар, уламыштар; экинчиси, санжыралар; үчүнчүсү "Коркут-Ата китеби". Мына ошолорго караганда Коркут-Ата агартуучу, ойчул, көзү ачык, ырчы, күүчү, комузчу, педагог болгон. Анын ойлорунда өлүм менен өмүр карама-каршылыгы жогорку даражада чагылдырылган. Уламышка караганда ал ак төө минип, жер кезип, төгөрөктүн төрт бурчун кыдырып чыгат, кайда барса да алдында казылып жаткан гөргө кездешет. Гөркөөлордон "Бул жайды кимге казып жатасыңар" деп сурашса, бардык жердегилер эле "Муну Коркутка казып жатабыз" дешет. Ошондо Коркут өлүмдөн эч качан, эч жерден кутула албашын билет. Кыргыздар болсо ушул уламышты "Мамайдын гөрү" деген ылакап аркылуу туюндурган чыгарма бар.

Коркут-Ата турмушта жашап өткөн реалдуу киши болгон, ага алыс-жакындар акыл сурап атайын ат арытып барып турган, ал болсо элдик нускага сугарылган, белгилүү даражада тажрыйбада сыноодон өткөн, концентрленген, азыркы термин менен айтканда, этнопедагогикалык ой пикирин ортого салган.

Чыгарманын бизге эки нускасы жетти, бири Дрезденден табылган, ал 12 бөлүмдөн турат, экинчиси Ватикандан табылган, ал 6 бөлүмдөн турат. Эки нуска тең түпнуска эмес, кийин көчүрүлгөн. "Чынында эле VII-VIII кылымдарда Сыр-Дарыя бойлорун мекендеген огуз-кыпчак урууларынын турмушунан жаралып, көптөгөн жылдар бою урпактан-урпакка калтырылып, руханий бай казына катары бүгүнкү күнгө чейин өзүнүн адабий, тарыхый, этнографиялык маанисин жоготпой жеткен бул чыгарма кыргыздарга да тиешелүү экендигинде шек жок" жана ал "баалуу эски кол жазма азыркы түрк элдеринин оозеки чыгармаларынын көпчүлүгүнө башат болгон". Биз мындай пикирге кыргыздардын "Манас" баш болгон баатырдык дастандары, жомоктору, дидактикалык чыгармалары ж.б. фольклордук чыгармалары менен таанышып, аларды салыштырып чыккан соң, толук ынанабыз. бул чыгармаларда сюжеттик окшоштуктар, каармандардын образын ачууда типтүү каражаттар, поэтикалык жакындыктар кеңири кездешет. Андыктан да "Коркут-Ата китебиндеги" педагогикалык ойлор жалпы түрк эл педагогикалык мурастарынын катарында кыргыз эл педагогикасынын да асыл мурастары деп айтууга негиз берет. Коркут-Ата атындагы Кызыл-Ордо мамлекеттик университетинин магистри Жанагул Тлеуова мындай деп жазат: ""Коркут-Ата китебинде" эл башына кыйын-кысталыш күн түшкөндө калкын жоодон коргоп, эриш бузган тайманбас баатырлардын эрдиги, эл-журтуна акыл-насаат айтып, өз заманында эле уютку болгон акылгөй даналардын, оозунан кеби кумдай куюлган чечендердин өнөрү баяндалат. Ошону менен бирге эле аталган чыгармада таалим-тарбиялык мааниси чоң афоризмдер, учкул сөздөр менен устаздык кеңештер арбын кездешет. Мунун өзү баба китебинин тарыхый-этнографиялык чыгарма гана эмес, ошол доордогу тектеш түркий калктардын таалим-тарбиялык ой-пикирлеринин өзүнчөлүгүн чагылдырган педагогикалык туунду экендигин тастыктайт" Демек дал ошол педагогикалык туунду инсандарды кайраттуу, баатыр, акылдуу, зирек ж.б. оң сапаттарга ээ болууга тарбиялап келген. Коркут-Атанын мындай таалим-тарбиялык насааттарын карап көрөлү.

Жогорудагы элдик нуска сөзгө айланып кеткен Коркут-Атанын насааттарында акыйкатчылык, эрдик даңазаланат, кайыр-садага берүү адамдык парз экендиги насаатталат, элди-жерди коргоо ар бир мекенчил атуулдун мойнундагы жүк экендиги баштан-аяк кызыл сызык менен өтүп турат.

"Коркут-Ата китебинин" IV бөлүмү "Казанбектин баласы Орозбектин туткунга түшкөнү тууралуу ыр" деп аталып, анда бектер менен бийлер балдарын кандайча тарбиялагандыгы баяндалат, бул бөлүм байыркы түрк урууларынын педагогикасын көрсөтүп бергендиги менен кызыктуу. Ага ылайык 15-16 жаштагы балдарды аскердик өнөргө үйрөткөн, ар бир жигит колуна курал алып жоого каршы барууга милдеткер болгон, ата баласын согушууга көнүктүргөн, Казанбак да баласы Орозбекти аң-уулоого алып чыгат, өзүнүн жоону кандайча чаап-кыргандыгын, кайсыл жерде ким менен чабышканын айтып, баланын канын кызытып, жоого каршы туруу сезимин өстүрөт. Ата балага жоо менен кармашууда идеал-үлгү болот, бала атасын кандайча кармашып жатканын алысыраактан көрүп турат, ата "көк жал карышкырдай кан төгүп кыра баштайт". Ошентип ата салтын урматтаган балдар эрдик көрсөтөт, жоону жеңет, алардын урматына той берилет.

Өмүр тууралуу:
Адам баласы кербен сыяктуу: токтоду, көчтү да кетти.

Ажал жетмей өлмөк жок.

Өлгөн жан кайра тирилбейт, чыккан жан кайра келбейт.

Топуктуулук, кайрымдуулук тууралуу:
Жигиттин Кара-Тоодо толгон-токой малы болсо, Жыйып-тапкан насибинен ашыкчасын

Ар бир пенде аш кыла албас.

Текеберчилик кылбоо тууралуу:
Шаркыраган суулар ташып, деңиз болбос.

Текеберлик иш кылганды Теңир сүйбөс.

Кулан кудукка түшсө, курбака кулагында ойнойт.

Акылдуу, адамгерчиликтүү болуу тууралуу:
Көкүрөгү бийик эрде акыл болбос.

Уулдун күнү күн эмес - атадан мал калбаса,
Ата малы пул эмес - башта акыл болбосо.

Көңүлү чөккөн эрде дөөлөт болбос.

Адамгерчилик, боордоштук тууралуу:
Жат уулду канча баксаң, уул болбос,
Чоңойгондо кетип калар, бакканыңды билдим дебес...

Күл дөбө болбос, күйөө уул болбос,
Кара эшектин башына жүгөн катсаң, качыр болбос.

Карабашка тон кийгизсең да катын болбос.
Күңгө кымкап жапсаң да ханайым болбос.

Мезгил, убакыт тууралуу:
Жаба-жаба карлар жааса, жазга калбас.
Жалбырактуу жашыл гүлдөр күзгө калбас.
Эски пахта бөз болбос.
Карт душман дос болбос.

Тил тууралуу:
Айтар сөздү ойлоп айт.

Балдар тууралуу:
Уул - атанын сыры, эки көзүнүн нуру.

Кыз энеден үйрөнбөй өнүгө албас,

Уул атадан үйрөнбөй сапар чекпес.

Аял тууралуу:
Аял төрт түрдүү болот. Анын бири - ниети бузук аял, экинчиси - нысапсыз аял, үчүнчүсү - үйдүн куту болгон аял, төртүнчүсү - кесир аял. Аял бүткөндүн эң жаманы ошол.

Эненин көңүлү балада болот.

Төрт түлүк тууралуу:
Жайыт жакшысын жылкы менен кулан билер.

Аңчылык тууралуу:
Ийиндин оозун түлкү билер.

Байлык, дүйнө-мүлк тууралуу:
Канча байлык жыйсаң да буйруганынан артык жей албайсың.

Дүйнө-малың чачылбай "мырза" деген атак жок.

Пайда-зыян тууралуу:
Канча ташып-толбосун суу деңизди толтура албайт.

Канча калың жааган менен,
Ала жазда кар калбайт.

Гүл жайнаган гүлзар да,
Кара күзгө калбастыр.

Ат жебеген оттун чыкканынан чыкпаганы жакшы,
Адам ичпес суунун акканынан акпаганы жакшы.

Атасынын атын чыгарбаган жөнсүз уулдун туулганынан туулбаганы артык.

Конок келбеген кара үйдүн кулаганы артык,
Жалган сөздүн болгонунан болбогону артык ж.б.

Коркут-Ата акылман, ойчул катары адам жана анын өмүрүнүн максат-мүдөөлөрү тууралуу осуяттарды айтып, ар бир бөлүм аягында окуялардан тарбиялык, таалим берүүчүлүк ибараттарды чыгарат, акыл-кеңеш айтып, бата багыштайт.
Казактарда мындай бир элдик ыр айтылып келет:
Жыраудын үлкөн пири - Коркут Ата,
Бата алган бардык акын ашкан ата.
Таң калып журттун баары турар экен,
Кобыз менен Коркут-Ата күү тартканда.
Дал ушул ырдагыдай Коркут-Ата акындыктын пири, күүнүн атасы гана эмес, түрк калктарынын элдик педагогикасынын да улуу даанышманы катары эчен-эчен муунду тарбиялоого салымын кошуп келе жатат.