The future of transportation and urban mobility

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI

ROMAN-GERMAN FILOLOGIYASI FAKULTETI

ISPAN VA ITALYAN TILLARI KAFEDRASI

KURS ISHI

“ Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida sanoat 4.0 sohasida loyihalarni investitsiyalash muammolari ”

Ilmiy rahbar:

Bajardi:

SAMARQAND-2023

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………..…………………36

Kirish

“Eng muhimi, investitsiya loyihalarini to’g’ri joylashtirish kerak.

Bu borada investorlarning yagona talabi – loyiha mo’ljallangan

joy zarur infratuzilma tarmoqlariga ega bo’lishidir.

Sh.M. Mirziyoyev

Jahon iqtisodiyotida investitsiyalarga talab va taklif o’rtasida nomutanosibliktendensiyasi hukm surmoqda. Bugungi kunda investitsiyalar oqimi taraqqiy etgan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga faol yo’naltirilayotganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Natijada rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida to’g’ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ulushi keskin oshib bormoqda. O‘z navbatida, investitsiyalar samaradorligini oshirish bilan bog’liq ko’plab muammolar mavjudligi investitsiya loyihalarini boshqarishni takomillashtirish zaruratini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo’lib qolmoqda. Ayni paytda, jahon amaliyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ularni iqtisodiyotning istiqbolli va yuqori texnologiyalarga asoslangan tarmoqlariga joylashtirish mexanizmlarini maqbullashtirish, investitsiya loyihalarini umummilliy va mintaqaviy darajada venchurli moliyalashtirish amaliyotini rivojlantirish, investitsiya muhiti jozibadorligini oshirish va investitsiya faoliyatini moliyaviy boshqarish vositalarining o’zaro muvofiqligini taʼminlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Investitsiya loyihalarini samarali boshqarivi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev “Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar boʻyicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin, - deya ta’kidlab o‘tdilar.[1]

Darhaqiqat, Prezident to’g’ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi loyihalarni so’zsiz amalga oshirish, chet ellik investorlarga har tomonlama yordam berish hukumatning eng muhim vazifasi bo’lishi kerakligini taʼkidladi. Investitsiyalarning asosiy qismini o’zlashtirishni yilning oxirgi oylariga surish amaliyotiga chek qo’yib, barcha tarmoqlar va hududlarda buni birinchi yarim yillikda kamida 35 foizga, to’qqiz oylikda 70 foizga yetkazish zarurligi qayd etildi. 2019 yilgi Investitsiya dasturiga 16,6 milliard dollarlik 3 mingdan ziyod loyiha kiritilgan. Bu 2018 yilga nisbatan 16 foiz koʻpdir. Jumladan, joriy yilgi Investitsiya dasturi doirasida umumiy qiymati 3,2 milliard dollar boʻlgan 140 ta ishlab chiqarish quvvatini foydalanishga topshirish rejalashtirilgan. Xususan, mamlakatimiz mintaqalarida investitsiya faoliyatini tashkil qilish xususiyatlari, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda mintaqaviy venchurli fondlar faoliyatini tashkil etish, investitsiya loyihalarini kreditlashda sindikatlangan kreditlarni ajratish mexanizmlarini takomillashtirish, investitsiya faoliyatini tashkil etishda ichki resurslar, jumladan, aholi jamg’armalaridan foydalanish samaradorligini oshirish kabi masalalarga muhim ahamiyat qaratish lozim.

Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sindikatli kreditlash usulini takomillashtirish banklarning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlashni talab etadi. Buning uchun Markaziy bankning tijorat banklari uzoq muddatli depozitlariga nisbatan belgilangan majburiy zaxira stavkalarini pasaytirish hamda davlatga tegishli pul mablag’larini iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarida sindikatli kreditlashni amalga oshirayotgan tijorat banklariga uzoq muddatli depozit sifatida joylashtirish hamda yuqori samarali loyihalarga berilgan kreditlarni sekyuritizatsiyalash orqali mablag’larni jalb etish banklarning investitsion loyihalarini moliyalashtirish imkoniyatlarini oshiradi. Shuningdek, ushbu fanning asosiy maqsadi kelajakda investitsiya sohasidagi mutaxassislarga investitsiya loyihalarini boshqarishning nazariy asoslarini tushunib yetish, uni chuqur o’rganish omillariga asosiy e’tibor qaratish hamda baholashning samarali usullarini tanlash, muqobil variantlarini to’g’ri taqqoslash va to’g’ri moliyaviy qarorlar qabul qilishda mustahkam nazariy va amaliy bilim berish, tajribalarni o’rgatish, korxona iqtisodiyotini boshqarish va oqilona investitsion siyosat olib borishni o’rgatishdir. “Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’rganish talabalarda investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo’yicha qarorlarni qabul qilish, ularni moliyalashtirish, monitoringini olib borish, shuningdek, samaradorligini ta’minlash bilan bog’liq mustahkam bilimlarni shakllantirish hamda amaliy ko’nikmalarni hosil qilish vazifalarini o’zida namoyon etadi. O’quv qo’llanma oliy o’quv yurtlari talabalari, kollej o’quvchilari hamda bankmoliya sohasi xodimlari va boshqa foydalanuvchilarga mo’ljallangan. “Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’qitishning asosiy maqsadi talabalarda moliyaviy qo’yilmalarning maqbul yo’nalishlarini tanlash, ular samaradorligini aniqlash va ta’minlashda muhim ahamiyat egallovchi investitsiya loyihalarini boshqarishni tashkil etishning asosiy yo’nalishlari, zamonaviy usullaridan foydalanish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakani shakillantirishdan iborat.

1.Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisgа Murojaatnomasi. 2018-yil 28-dekabr.

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq yoqilg’i energetika va don mustaqilligini ta’minlash, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, eksport salohiyatini oshirish va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ustuvor sohalarni qo’llab-quvvatlash, chet el investitsiyalarini jalb qilish uchun ochiq eshiklar siyosatini olib borish kabilarga qaratildi. Investitsiya siyosatni olib borishda quyidagi tamoyillarga asoslanildi:

1. belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlar va faoliyat sohalarini tanlab qo’llab-quvvatlash;

2. ijtimoiy ahamiyatli tarmoqlarni (sog’liqni saqlash ta’lim, madaniyat va h.k.) aholi turmush darajasini yaxshilish, umrini uzaytirish, ijtimoiy jihatdan keskin tabaqalanishning oldini olish, iste’mol talabining faollashuvini ta’minlash maqsadida yetarli darajada qo’llab-quvvatlash;

3. chet el investitsiyalarini o’zaro manfaatdorlik asosida ustuvor sohalarga jalb qilish;

4. potentsial investitsiya resurslarini savdo sohasi va pul bozoridan sanoat sohasiga qayta taqsimlash;

5. ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini qo’llab-quvvatlash, xorijdan yangi texnikalar uchun litsenziyalar sotib olish, katta laboratoriyalarni saqlab turishga quvvati etadigan yirik korporatsiyalar tuzish orqali ishlab chiqarish kapitalini jamlash hisobiga intelektual kapital va ilmiy-texnik potentsialni oshirish;

6. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash va ularni tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladigan darajaga olib chiqishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash;

7. aholining oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan ishlab chiqarish quvvatlarini jadal rivojlantirishni investitsiyalar bilan ta’minlash;

8. investitsiya jarayonlari ishtirokchilarining o’zaro aloqalarini tartibga solib turuvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish.

Shu maqsadda davlat tomonidan mazkur yo’nalishlarda amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratish zaruriyati ortadi.

“Loyiha” so’zi bugungi kunga kelib iqtisodiy nazariya va amaliyotda keng tarqalib ulgurdi. Uning mazmunini talqin qilishda ham turlicha qarashlar mavjudligi mazkur atamaning tub mohiyatini o’rganish va ochib berishga bo’lgan qiziqishni oshiradi.

Jahon bankining Iqtisodiy rivojlanish instituti mutaxassislari tomonidan aniqlanishicha loyiha: birinchidan, maqsadli faoliyat; ikkinchidan, foyda uning

xarajatlaridan har doim ortiq bo’ladi; uchinchidan, u cheklangan vaqt va resurslarda

qat’iy cheklanganlikka ega bo’ladi. Iqtisodiy rivojlanish kompleks jarayon sifatida o’zini namoyon etadi va bunda mazkur sohada yuksalish bir qancha ko’rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, daromad, foyda, iste’mol darajasi, sog’liqni saqlash, umrning uzunligi, savodlilik, sifatning oshishi va shu kabilar orqali aks ettirilishi mumkin. Shu sababli ham loyiha g’oyasi barcha holatlar uchun bir xil mazmun kasb etmasligi mumkin va loyihani ishlab chiqish va uni baholashnig ham yagona namunaviy shakli bo’lishi mumkin emas. O’z navbatida, loyihalar ularning alohida elementlari va ko’rsatkichlarini ifodalovchi bir qator maqsadli tadbirlar, loyihani amalga oshirish va ko’zlangan natijaga erishishga qaratilgan boshqaruv tizimi va boshqalardan tashkil topadi. Bunga ko’ra, uning mazmuniga berilgan turlicha ta’riflarni ham kuzatish mumkin:

Loyiha – muayyan boshlang’ich ma’lumotlar va talab etiladigan natijalar

(maqsad) bilan bog’liq bo’lgan, uni yechish usulini o’zida mujassam etgan ayrim

vazifa (“Loyihalarni boshqarish to’g’risida bilimlar Kodeksi”, Loyihalarni boshqarish instituti, AQSh); Loyiha (angl. Project) – nima uylab topilgan yoki rejalashtiriladigan nimadir, masalan, katta korxona (tolkoviy slovar Webster).

Tizimli yondashish nuqtai nazaridan, loyiha bir qator cheklanishlar va mexanizmlar ishtirokida boshlang’ich holatdan yakuniy natijaga o’tish jarayoni sifatida qaratilish mumkin va uni quyidagi jadval orqali ifodalash mumkin:

Loyihani amalga oshirish natijasi sifatida fizik ob’ektlar (bino, inshootlar) maydonga chiqqan holatlarda loyihaning aniqlanishi quyidagicha bo’lishi mumkin:

- loyiha – maqsadli yo’naltirilgan, oldindan ishlab chiqilgan va yaratilishi rejalashtirilgan yoki modernizatsiya qilinuvchi fizik ob’ektlarni, texnologik jarayonlar, ular uchun texnik yoki tashkiliy hujjatlashtirishni, moliyaviy, mehnat yoki boshqa resurslarni, shuningdek, ularning bajarilishi bo’yicha boshqaruv qarorlari va tadbirlar tizimi tushuniladi.[2]

Loyiha o’z tarkibiga fikr (muammo), uni amalga oshirish vositasi (muammo

yechimi) va amalga oshirish jarayonida olinadigan natijalarni qamrab oladi:

Har qanday loyihani amalga oshirish investitsiyalar bilan bevosita bog’liqdir. Shunga ko’ra, hayotda loyihalarning turli-tumanligidan kelib chiqib, unga yo’naltiriladigan investitsiyalarning ham yo’nalishlari, sohalari, manbalari, muddatlari, ishtirokchilari, investorlari, ahamiyati turlicha bo’ladi.

Loyiha atamasi bilan quyidagi tushunchalar o’zaro bog’langan:

• loyiha davri (bosqichi);

• loyiha tahlili;

• loyiha menejmenti;

• loyihani moliyalashtirish.

Bir qator iqtisodiyot tarmoqlarida, jumladan, aviatsionno-kosmik, transport, mashinasozlik, mudofa sanoati, og’ir sanoat kabi tarmoqlarda bugungi kunda yaratilayotgan ayrim ob’ektlar shu qadar murakkab tuzilmaga egaki, ular ustida kompleks ishlarni amalga oshirish loyiha tarkibida emas, aksincha, Dastur tarkibida, asosida, doirasida olib borilmoqda va bunday Dasturlar uzoqroq muddatga, kengroq ko’lamga ega bo’lib, asosiy maqsadga xizmat qiluvchi bir necha loyihani o’z ichiga olishi mumkin. Bu loyihalar dasturning xizmat muddati va ko’lami bo’yicha bir nechtani tashkil etib, maqsadi, turi bo’yicha o’zaro farq qilishi mumkin. Bunday vaziyatda “loyiha” atamasi nisbatan qisqa muddatli maqsadlar bilan bog’liqlikka ega bo’ladi.[3]

2. Rifkin, J. (2011). The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is Transforming Energy, the Economy, and the World. New York, NY: Palgrave Macmillan. 304 pp. ISBN 13-9780230115217 (hardcover).
3. 2020-yil – Ilm-maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili, deb eʼlon qilindi. 24.01.2020. https://president.uz/oz/lists/view/3315

I BOB INVESTITSIYA LOYIHASINING TUSHUNCHASI, MAQSADI VA STRUKTURASI

1.1 Investitsiya loyihalarini boshqarish

Bugungi kunda O’zbekistonda ham katta hajmdagi investitsiyalarni talab etuvchi davlat Dasturlari amalga oshirilayotganligi barchamizga ayon va bunga qishloq joylarda aholini uy-joylar bilan ta’minlash va ular qurilishini amalga oshirish, sanoatni rivojlantirish, aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, transport va aloqa tizimini rivojlantirish va boshqa (yonilg’i va energetika,mashinasozlik, yo’llarni qurish va ta’mirlash, lokalizatsiya kabilar) davlat dasturlarini misol qilib keltirish mumkin.[4]

“Investitsiya loyihasi” tushunchasi 2 xil ma’noda talqin etiladi:

- muayyan maqsadlarga erishish (muayyan natijalarni olish)ni ta’minlovchi qandaydir harakatlar kompleksini amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, chora-tadbir sifatida;

- qandaydir harakat, faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan tashkiliy-huquqiy, texnik, hisob-moliyaviy hujjatlar tizimi sifatida.

Birinchi holatdagi mazmunga “xo’jalik tadbiri”, ish “ishlar yig’indisi”, “loyiha” terminlari yaqin hisoblanadi.

Loyihaning amalga oshirilishi ma’lum ichki dinamik va tashqi muhit qurshovida yuz berib, unga ma’lum ta’sirini o’tkazadi. Shu bilan birga, qurilish loyihalarida bino etilayotgan qurilma konstruktsiyalariga tushadigan barcha turdagi statistik va dinamik yuklarni aniqlay olish va hisoblay olish zarurligi kabi, kengroq ko’lamdagi loyihada ham, loyihaga va uning muhitiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan barcha jismoniy, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy tashkiliy va h.k. omillarni aniqlash va hisobga olish muhim, ma’lum sharoitlarda bunday omillarning har biri loyiha uchun xavfli bo’lib chiqib, uning buzilishiga olib kelishi mumkin.

Loyiha atrof-muhit o’rtasidagi munosabatni ma’lum bir mahsulot ishlab chiqaradigan korxona uchun mahsulotni rivjlantirish loyihasi misolida ko’rib chiqish mumkin. Oddiy, uzoq muddat faoliyat tashkilot o’zgarishlar va yangilanish sharoitida talabning yuzaga chiqishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Bu esa, natijada loyihaning paydo bo’lishiga olib keladi. Qachonki loyiha xaqiqatdan boshlangan bo’lsa, u mustaqil rivojlana boshlaydi.[5]

Loyihani amalga oshirish jarayonida uning ishtirokchilari o’z vazifalarini bajarishga e’tibor qaratadilar. Loyihani amalga oshirish davomida korxonaning ishlab chiqarish, sotish, boshqaruvdagi oddiy hayoti davom etaveradi. Xuddi shu holat loyihaning muhitiga ham tegishli. Bu yerda ham o’zgarishlar yuz berib, ular korxona orqali loyihaga ta’sir etadi. Loyihani mavjud shart-sharoit va ular rivojidan ajratib bo’lmaydi. Demak, oldindan loyihaning bevosita muhitini (ya’ni, korxonaning o’zini) va atrof-muhitini (ya’ni, korxona atrofini) hisobga olish kerak.

4. Xujamqulov D.YU, Ismailov D. AInvestitsiya loyihalarini boshqarish. O`quv Qo`llanma. T,: 2019.-302b
5. Гулин, К. А. Стратегические подходы к развитию научно технического потенциала территории [Текст] / К. А. Гулин, А. П. Ермолов // Проблемы развития территории. – 2016. – № 1. – C. 7–14

1.2 Liberalizatsiya

Liberalizatsiya yoki liberallashtirish keng atama boʻlib, qonunlar, tizimlar yoki fikrlarni unchalik jiddiy boʻlmagan holga keltirish amaliyotiga ishora qiladi. odatda muayyan hukumat qoidalari yoki cheklovlarini bartaraf etish maʼnosida keladi. Bu tushuncha koʻpincha iqtisodga nisbatan qoʻllaniladi, bu erda u iqtisodiyotni liberallashtirish, iqtisodiy faoliyatga (muayyan yoʻnalishga) qoʻyilgan cheklovlarni olib tashlash yoki kamaytirishni anglatadi. Biroq, liberallashtirish, masalan, giyohvand moddalarni liberallashtirishni tavsiflashda, dekriminalizatsiya yoki qonuniylashtirishning sinonimi sifatida ham qoʻllanilishi mumkin (ilgari noqonuniy boʻlganidan keyin biror narsani qonuniy qilish harakati).

Iqtisodiyotni liberallashtirish deganda xususiy tadbirkorlik va savdoga nisbatan davlat tomonidan tartibga solinadigan cheklovlar yoki cheklovlarni kamaytirish yoki bekor qilish tushuniladi. Odatda erkin bozor va erkin savdo tarafdorlari tomonidan ilgari suriladi, ularning mafkurasi iqtisodiy liberalizm deb ham ataladi. Soliqlar, ishsizlik nafaqalari va ijtimoiy sugʻurtani kamaytirish ham liberalizatsiyani bir qismi boʻlib hisoblanadi.

Iqtisodiyotni liberallashtirish koʻpincha xususiylashtirish bilan bogʻliq boʻlib, bu biznes, korxona, agentlik, davlat xizmati yoki davlat mulkiga egalik qilish yoki autsorsingni davlat sektoridan xususiy sektorga oʻtkazish jarayonidir. Masalan, Yevropa Ittifoqi gaz va elektr energiyasi bozorlarini erkinlashtirib, raqobatbardosh tizimni joriy qildi. Frantsiyaning EDF va Shvetsiyaning Vattenfall kabi baʼzi etakchi Evropa energetika kompaniyalari qisman yoki toʻliq hukumat mulkida qolmoqda. Liberallashtirilgan va xususiylashtirilgan davlat xizmatlari yirik kompaniyalar tomonidan ustunlik qilishi mumkin, ayniqsa kapital, suv, gaz yoki elektr energiyasi yuqori boʻlgan tarmoqlarda. Baʼzi hollarda ular, hech boʻlmaganda, isteʼmolchilar kabi bozorning ayrim segmentlari uchun qonuniy monopoliya boʻlib qolishi mumkin. Liberallashtirish, xususiylashtirish va barqarorlashtirish Vashington konsensusining oʻtish davridagi iqtisodlar uchun uchlik strategiyasidir.

Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (XVF) va Jahon banki tashkil etilishiga sababchi boʻlgan Bretton-Vuds 1944-yildagi konferensiyada Xalqaro savdo tashkilotini (XTO) tashkil etishni tavsiya qildi. 1946 yilda XVF va Jahon banki tashkil etilgan boʻlsa-da, ITO taklifi amalga oshmadi. Buning oʻrniga, 1948 yilda Tarif va Savdo boʻyicha Bosh Bitim (GATT), unchalik ambitsiyaga ega boʻlmagan institut tuzildi. GATTning asosiy maqsadi har tomonlama iqtisodiy farovonlikka erishish uchun savdoni erkinlashtirish orqali xalqaro savdoni kengaytirishdir. GATT 1947 yilda imzolangan, 1948 yilda kuchga kirgan va 1994 yilgacha amal qilgan. U 1995 yilda Jahon savdo tashkilotiga almashtirildi. GATTning asl matni (GATT 1947) hali ham JST doirasida amal qiladi. Shunday qilib, liberallashtirish tugʻildi.

Ijtimoiy siyosatda liberallashtirish ajralish, abort yoki psixofaol dorilar kabi muayyan amaliyot yoki faoliyatni cheklovchi qonunlarni yumshatishni nazarda tutishi mumkin. Fuqarolik huquqlariga kelsak, bu gomoseksualizm, oʻqotar qurol yoki boshqa narsalarga xususiy mulkchilik, bir jinsli nikoh, millatlararo nikoh yoki dinlararo nikohni taqiqlovchi qonunlarni bekor qilishni nazarda tutishi mumkin.

Liberallashtirish va demokratlashtirish oʻrtasida aniq farq bor. Liberallashtirish demokratlashtirishsiz ham amalga oshirilishi mumkin va maʼlum bir masalaga ixtisoslashgan siyosat va ijtimoiy oʻzgarishlar, masalan, xususiy sotib olish uchun davlat mulkini liberallashtirish bilan shugʻullanadi. Demokratlashtirish siyosiy jihatdan yuqori darajada ixtisoslashgan; u liberallashtirishdan kelib chiqishi mumkin, lekin hukumatni liberallashtirishning kengroq darajasida ishlaydi

Strategiyaning «Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari» bobida xususiy mulk huquqi va kafolatlarini himoya qilish, xususiy tadbirkorlik va kichik biznesga to‘liq erkinlik berish, ular faoliyatiga davlat idoralarining noqonuniy aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik, davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav jamg‘armalarida davlat ishtirokini kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan ob’ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarida davlatning ishtirokini kamaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish va bozor munosabatlarini chuqurlashtirish jarayonida liberallashtirish, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish, milliy xo‘jalikda tarkibiy o‘zgarishlarni jadallashtirish makroiqtisodiy mutanosiblikning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib kelayotir. Liberallashtirish tamoyillari tufayli qator yillar mobaynida mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish barqaror turibdi. Jumladan, o‘tgan yili yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari 5,3 foizni tashkil etdi.

O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng ko‘lamda rivojlantirish orqali amalga oshirilmoqda. Liberallashtirish uzluksiz, doimiy jarayon sifatida bundan keyin takomillashib boraveradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, oila tadbirkorligini rivojlantirish, «Har bir oila — tadbirkor» Dasturini izchil amalga oshirish uning kafolati bo‘la oladi. Ayrim davrlarda davlat “charchagan” xususiy va jamoa mulki ob’ektlarini “jonlantirib”, keyin ularni xususiy qo‘llarga sotishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, yalpi ichki mahsulotning 81 foizi nodavlat, 19 foizi esa davlat sektorida ishlab chiqarilmoqda. Yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlari, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida nodavlat sektor ulushi 100 foizga yaqinlashib qoldi. Ish bilan band aholining 80 foizdan ziyodi mazkur tizimda mehnat qilayotir.[6]

O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tishning ilk bosqichida chakana savdo va umumiy ovqatlanish shaxobchalari, uy-joy va maishiy xizmat ob’ektlari xususiy qo‘llarga sotildi, imtiyozli va tekin berildi. Maqsad aholida bozor ko‘nikmalarini hosil qilish va mustahkamlash edi. Ikkinchi va uchinchi bosqichlarda o‘rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi. Natijada aktsiyadorlik jamiyatlari, davlat ulushi bo‘lgan kompaniyalar, uyushmalar yuzaga keldi.

Bozor qanchalik mukammal vosita bo‘lmasin, barcha muammolarni hal etishga qodir emas. U davlat aralashuvisiz iqtisodiy muvozanatni ta’minlay olmaydi. 2007-2008 yillarda boshlangan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz saboqlari buni yaqqol ko‘rsatdi. Bozor o‘zicha barchaga barobar foiz stavkasi, baho va daromadlar mexanizmini yarata olmaydi. Iste’mol va jamg‘arish o‘rtasidagi nisbatni saqlash mikrodarajada davlat ishtiroki va nazorati bilangina ta’minlanishi mumkin. Xuddi mana shu ikki narsada ishlab chiqarish va aholi daromadlarini o‘stirishning beqiyos imkoniyati mujassam.

Bosqichma-bosqich erkinlashtirib borish o‘tish davrining o‘zidayoq o‘zining ijobiy natijalarini bera boshladi. 90-yillar o‘rtalariga kelib yalpi sanoat mahsuloti, keyin esa yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish bozor islohotlaridan oldingi darajada tiklandi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yillarida ham iqtisodiyotda o‘sish davom etdi. Islohotlarni chuqurlashtirish, tarkibiy qayta qurishlar, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, kichik biznesni rivojlantirish, xususiy mulkning ustuvor rolini ta’minlash, davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirib borish hisobiga iqtisodiy samaradorlik ta’minlandi.

Mamlakatimizda har yili 30 mingdan ziyod kichik biznes sub’ektlari barpo etilmoqda. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 56,9 foizga, sanoat ishlab chiqarishida esa 45 foizga yetkazildi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar ulushi 52 foizni tashkil etdi.

Keyingi ikki yilda 378 aktsiyadorlik jamiyatidagi davlat ulushi savdoga qo‘yildi. Qayd etish lozimki, nisbatan muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan «Navoiyazot», «Farg‘onaazot», «Urganchekskavator», «Qizilqumtsement», «Jizzax akkumulyator zavodi», «Qo‘qon yog‘-moy zavodi» kabi aktsiyadorlik jamiyatlari, «Aloqabank», «Turonbank» kabi banklar, «O‘zagrosug‘urta» kompaniyasidagi davlatga tegishli aktsiyalar savdoga qo‘yildi. Bu nima beradi?

Birinchidan, aktsiyadorlik jamiyatlari davlatga tegishli qismining sotilishi davlat g‘aznasiga mo‘may mablag‘ keltiradi. Ikkinchidan, davlatning qo‘li xo‘jalik yumushlaridan birmuncha bo‘shaydi. Uchinchidan, mamlakatda tadbirkorlik muhiti kengayadi. Bundan ham davlat, ham mulkdorlar va oddiy kishilar yutadi. Asosiysi, bozor islohotlarini chuqurlashtirish shuni talab qiladi.

Davlatning monopol mavqei uglevodorod xomashyosi, rangli metallar, uran qazib olish, temir va avtomobil yo‘llari, aviatashuvlar, elektr energiyasi ishlab chiqarish, elektr va kommunal tarmoqlarda saqlanib qolishi lozim. Boshqa sohalardagi davlat aktivlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish davom etadi. Xususiylashtirilgan davlat mulki ob’ektlari chet ellik investorlarga sotilmoqda. Jumladan, yuzlab mulk majmualari tanlov asosida investitsiya kiritish sharti bilan «0» qiymatda yangi mulkdorlarga sotildi. Ular esa investitsiya kiritish, minglab ishchi o‘rinlarini yaratish majburiyatini oldi.

Iqtisodiyotni liberallashtirish jarayoni pirovard maqsad bo‘lmasligi kerak. Agar erkinlashtirish sur’atlari, iqtisodiyotning o‘sish sifat ko‘rsatkichlari, aholi turmush darajasi barobarida kechsa yanada yaxshi bo‘ladi. O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish prognozlariga ko‘ra, dunyodagi tez rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan joy oldi. Ming yillik rivojlanish maqsadlariga erishgani uchun oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida ham oldingi o‘rinlarga chiqdi. Ushbu ko‘rsatkichlar hozirgi sharoitda ancha yuqori hisoblanadi. Chunki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hali to‘la barham topgani yo‘q, davlatlarning bir-biriga sanktsiya va embargolar qo‘llashi avj olmoqda. Qolaversa, muhim tovarlarga tashqi talab kamayib, narxlar pasayib bormoqda, talabga nisbatan taklif ustunroq. Bu kabi tashqi iqtisodiy va siyosiy beqarorlik milliy iqtisodiyotga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi, albatta.

Davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini kamaytirish uchun davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha Dasturida to‘la quvvat bilan ishlamayotgan davlat korxonalarini tugatish va ochiq savdolar orqali yangi xususiy mulkdorlar ixtiyoriga o‘tkazish, strategik ahamiyatga ega bo‘lmagan va foydalanilmayotgan davlat ulushini to‘la sotish, qator korxonalardagi davlat ulushi aktsiyalarini fond bozorida sotish orqali 51 foizgacha tushirish va boshqa chora-tadbirlar ko‘zda tutilgan. Shu bilan birga, bu tadbirlarni o‘tkazish mexanizmlari ham takomillashtirildi. Jumladan, davlat aktivlarini sotish muddatlari qisqartirildi, savdolardagi davlat aktivlariga ikki oy muddatda talab tushmagan taqdirda, ularning bahosini 50 foizgacha, har 15 kunda esa 10 foizga pasaytirish, shunda ham sotilmasa investitsiya kiritish va yangi ish o‘rinlarini yaratish sharti bilan «0» qiymatda sotish, Markaziy bankning qayta moliyalash yillik stavkasi miqdorida chegirma berish, davlat ob’ektlarini qismlarga bo‘lib sotish, xarid to‘lovlariga imtiyoz berish, davlat ob’ektlarini ijarachilarga sotilishga ustunlik berish, xo‘jalik organlarining ustav kapitalidagi davlat ulushlarini sotishdan tushgan mablag‘lar korxonalarni modernizatsiya qilishga yo‘naltirilishi mumkinligi va boshqalar belgilab qo‘yildi.[7]

Valyuta va tashqi savdo bozorini erkinlashtirish iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, davlat pul-kredit siyosatiga jiddiy o‘zgarishlar kiritishni talab qiladi. Monetar siyosat davlat yoki uning Markaziy banki tomonidan makroiqtisodiy vaziyatga ta’sir ko‘rsatish maqsadida muomaladagi pul massasini oshirish yoki pasaytirish orqali amalga oshiriladigan vositadir. Bu siyosat foiz stavkasi va ayirboshlash kursi, to‘lov balansi, ustidan nazorat, inflyatsiyani jilovlash, umumiy bandlikni oshirish, baholar darajasini me’yorlash va boshqa tadbirlarni ham o‘z ichiga oladi. Monetar siyosat bir amerikalik tili bilan aytganda, “bir tanga ustida umbaloq oshish”dir.

Harakatlar strategiyasiga muvofiq, 2017 yil 2 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Valyuta siyosatini erkinlashtirish to‘g‘risidagi farmonni imzoladi. Undan asosiy maqsad, barcha bozor ishtirokchilari uchun bir xil sharoit yaratish bo‘lib, bozordagi turli-tuman valyuta kurslari o‘rniga yagona rasmiy kurs bir dollarga 8100 so‘m miqdorida belgilandi. Korxona va aholida chet el valyutasini erkin sotib olish imkoni paydo bo‘ldi. Bu qadar radikal yondashuv hatto ancha bilimdon bo‘lgan iqtisodchilarni ham xavotirga solib: endi nima bo‘ladi, milliy valyuta kursining roppa-rosa ikki baravarga pasaytirilishi inflyatsiyaning yangi xalqasini keltirib chiqarmaydimi, degan mulohazalarni tug‘dirgan edi. Lekin fevralda bir dollar 8188,33 so‘mga ko‘tarilgan bo‘lsa, keyin asta-sekin so‘m mustahkamlana boshladi va iyun oxiriga kelib, bir dollar 7813 so‘mga tushdi. Endilikda aholida «dollarlashtirishdan» birmuncha qaytish tendentsiyasi, pul o‘tkazmalarini milliy valyutada olishni afzal ko‘rayotgani kuzatila boshladi.

Bu tendentsiya bundan keyin ham davom etishi, so‘m o‘z qadrini ko‘tarib borishi mumkin. Xo‘sh, nima uchun so‘m bugun o‘z pozitsiyasini mustahkamlayapti, giperinflyatsiya yo‘q. Chunki, birinchidan, dollar kursi pasayishida Markaziy bankning valyuta birjasidagi interventsiyasining ham roli bor. Bu vosita ham ko‘pchilik mamlakatlar amaliyotida uchrab turadigan valyuta ayirboshlash kursiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishdir. Bu holat “betaraf” xarakterga ega bo‘lib, mamlakat oltin-valyuta zahiralarining keskin kamayib ketishiga olib kelmaydi. Ikkinchidan, asosiysi, valyuta bozoridagi noaniqlik, nufuzli valyuta kurslarining har kuni, har soatda o‘ynab turishi aholida ajiotaj, ya’ni shov-shuv talabni kuchaytirayotgan edi. Endi esa Prezident va Markaziy bank kafolati ostida valyuta bozoriga aniqlik va shaffoflik kiritildi. Bugun o‘zbekistonlik turist, biznesmen, talaba yoki davolanuvchi chet elda turib konversion kartasidagi valyutani bankomatdan xohlagan miqdorda naqd mablag‘ sifatida yechib olishi mumkin. Ikki yil oldin buni faqat orzu qilish mumkin edi.

Uchinchidan, liberallashtirish iqtisodiyotning qaysi sohasida kechmasin, kompleks xarakterga ega bo‘lib, ma’lum shart-sharoitlarni taqozo etadi. Ayni paytda mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faollik saqlanib turibdi, iqtisodiy o‘sish bo‘yicha davlat dasturlarini ro‘yobga chiqarish jadal bormoqda. Soliq va bank tizimi islohotlari ketmoqda, biznesni yuritish va eksport sohasidagi ma’muriy to‘siqlar olib tashlanmoqda. Bular hammasi pul-kredit tizimini takomillashtirish, sohani liberallashtirishga xizmat qiladi.

Valyuta bozori liberallashuvi tashqi savdoga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu sohada raqobatbardoshlikni oshirish, eksport korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, fermer xo‘jaliklari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksport faoliyatini rag‘batlantirish, ularga imtiyozlar tizimini takomillashtirish, bojxona tartib-qoidalarini soddalashtirish va tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish muddatlarini keskin qisqartirish, tashqi savdo tariflarini pasaytirishga oid hujjatlarni rasmiylashtirishlarning elektron shakliga o‘tish va boshqa chora-tadbirlar ko‘rilmoqda.

Rasmiy valyuta kursi qiymatini yuqori darajada ma’muriy yo‘l bilan sun’iy ushlab turilishi milliy tovar va xizmatlar eksporti rivojining asosiy to‘siqlaridan biri edi. Boshqacha aytganda, valyuta bozori erkinlashmagani milliy tovar va xizmatlarning tashqi bozordagi raqobatbardoshligini pasaytirar, eksportda xomashyo hissasi yuqori qolishiga olib kelardi. Endi esa mamlakat eksporti tarkibida noxomashyo tovarlari hissasi oshirish, sohada institutsional qayta qurishlar, oxir-oqibatda import o‘rnini bosadigan modeldan eksportga yo‘naltirilgan tashqi iqtisodiy modelga o‘tilmoqda. Tinch okeani havzasidagi Osiyo yangi industrial mamlakatlari rivojlanish tajribasi xuddi shunday. Ammo eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish raqobatbardosh mahsulotlarni taqozo qiladi. Bu esa chetdan mashina va asbob uskunalar, yangi texnika va texnologiya kiritishni talab qiladi.

Tashqaridan kirmasa, tashqariga chiqarib ham bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyoti tartibi shunday. Milliy iqtisodiyot go‘yo ikki tomonlama qatnovli katta magistral yo‘lga o‘xshaydi.

2017 yil 29 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solish to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi. Qarorda tashqaridan kiritiladigan tovarlarga boj to‘lovlari o‘rtacha 14,5 foizdan 6,5 foizgacha tushirish ko‘zda tutilgan. Ma’lumki, tashqi savdoni keyingi erkinlashtirgunga qadar O‘zbekistonda noqishloq xo‘jalik mahsulotlariga import stavkalari eng yuqori edi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlariga esa yaqingacha import bojlari boshqa hamkor mamlakatlarga nisbatan aksincha past edi. O‘tgan yil oktyabr oyidan boshlab barcha tovarlarga bojxona import bojlari o‘rtacha 2,5 martaga pasaytirildi.

6. Гордиенко А. А., Еремин С. Н., Тюгашев Е. А. Г68 Наука и инновационное предпринимательство в современном обществе: Социокультурный подход. — Новосибирск: Изд-во института археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 280 с. ISBN 5-7803-0060-7
7. Инновационный менеджмент: Учебное пособие / Под ред. д.э.н., проф. Л. Н. Оголевой — М.: ИНФРА — М, 2002. — 238 с.

Tashqi savdoning liberallashuvi eksport-import operatsiyalari kuchayishiga, milliy iqtisodiyotning dunyo bozoridan o‘rin olishini osonlashtirishga, asosiysi mamlakatimizning qo‘shimcha qiymat global zanjiriga integratsiyalashuviga xizmat qilishi shubhasiz.Iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini, jumladan, valyuta bozorini liberallashtirish, davlatning xalqaro imiji bilan bog‘liq katta voqea. Lekin ular ustidan, shuningdek, emissiya, chet eldan pul ko‘chirmalari ustidan qat’iy nazorat o‘rnatilmasa, iqtisodiyotning real o‘sishi va muomaladagi pul miqdori o‘sish sur’atlari o‘rtasidagi farq sifatida doimo paydo bo‘ladigan inflyatsiyani keltirib chiqarishi hech gap emas. Monetar siyosat bilan fiskal siyosatni qo‘shib olib borish bunday holatlarning oldini olish imkonini beradi.

Umuman olganda, barcha xavflarni bartaraf etadigan yagona yo‘l iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirish, ishlab chiqarish hajmini oshirishdir.

Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo’yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish.

Liberalizatsiya yoki liberallashtirish keng atama boʻlib, qonunlar, tizimlar yoki fikrlarni unchalik jiddiy boʻlmagan holga keltirish amaliyotiga ishora qiladi. Odatda muayyan hukumat qoidalari yoki cheklovlarini bartaraf etish maʼnosida keladi. Bu tushuncha koʻpincha iqtisodga nisbatan qoʻllaniladi, bu erda u iqtisodiyotni liberallashtirish, iqtisodiy faoliyatga (muayyan yoʻnalishga) qoʻyilgan cheklovlarni olib tashlash yoki kamaytirishni anglatadi [2]. Biroq, liberallashtirish, masalan, giyohvand moddalarni liberallashtirishni tavsiflashda, dekriminalizatsiya yoki qonuniylashtirishning sinonimi sifatida ham qoʻllanilishi mumkin (ilgari noqonuniy boʻlganidan keyin biror narsani qonuniy qilish harakati).

Iqtisodiyotni liberallashtirish deganda xususiy tadbirkorlik va savdoga nisbatan davlat tomonidan tartibga solinadigan cheklovlar yoki cheklovlarni kamaytirish yoki bekor qilish tushuniladi. Odatda erkin bozor va erkin savdo tarafdorlari tomonidan ilgari suriladi, ularning mafkurasi iqtisodiy liberalizm deb ham ataladi. Soliqlar, ishsizlik nafaqalari va ijtimoiy sugʻurtani kamaytirish ham liberalizatsiyani bir qismi boʻlib hisoblanadi.

Iqtisodiyotni liberallashtirish koʻpincha xususiylashtirish bilan bogʻliq boʻlib, bu biznes, korxona, agentlik, davlat xizmati yoki davlat mulkiga egalik qilish yoki autsorsingni davlat sektoridan xususiy sektorga oʻtkazish jarayonidir. Masalan, Yevropa Ittifoqi gaz va elektr energiyasi bozorlarini erkinlashtirib, raqobatbardosh tizimni joriy qildi. Frantsiyaning EDF va Shvetsiyaning Vattenfall kabi baʼzi etakchi Evropa energetika kompaniyalari qisman yoki toʻliq hukumat mulkida qolmoqda. Liberallashtirilgan va xususiylashtirilgan davlat xizmatlari yirik kompaniyalar tomonidan ustunlik qilishi mumkin, ayniqsa kapital, suv, gaz yoki elektr energiyasi yuqori boʻlgan tarmoqlarda. Baʼzi hollarda ular, hech boʻlmaganda, isteʼmolchilar kabi bozorning ayrim segmentlari uchun qonuniy monopoliya boʻlib qolishi mumkin. Liberallashtirish, xususiylashtirish va barqarorlashtirish Vashington konsensusining oʻtish davridagi iqtisodlar uchun uchlik strategiyasidir.[8]

Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (XVF) va Jahon banki tashkil etilishiga sababchi boʻlgan Bretton-Vuds 1944-yildagi konferensiyada Xalqaro savdo tashkilotini (XTO) tashkil etishni tavsiya qildi. 1946 yilda XVF va Jahon banki tashkil etilgan boʻlsa-da, ITO taklifi amalga oshmadi. Buning oʻrniga, 1948 yilda Tarif va Savdo boʻyicha Bosh Bitim (GATT), unchalik ambitsiyaga ega boʻlmagan institut tuzildi. GATTning asosiy maqsadi har tomonlama iqtisodiy farovonlikka erishish uchun savdoni erkinlashtirish orqali xalqaro savdoni kengaytirishdir. GATT 1947 yilda imzolangan, 1948 yilda kuchga kirgan va 1994 yilgacha amal qilgan. U 1995 yilda Jahon savdo tashkilotiga almashtirildi. GATTning asl matni (GATT 1947) hali ham JST doirasida amal qiladi. Shunday qilib, liberallashtirish tugʻildi.

Jahon iqtisodiyoti hozirgi paytda qaytarib boʻlmaydigan oʻzgarishlar davrini boshidan kechirmoqda. Buning sababi, dunyo odatdagi texnologik chegaralarni oʻchiradigan va oʻrnatilgan texnologik va ishlab chiqarish zanjirlarini isloh qiladigan toʻrtinchi sanoat inqilobi ostonasida turibdi. Yangi sanoat inqilobi texnologiyaning birlashishi va raqamli va ishlab chiqarish sohalari oʻrtasidagi chegaralarning xiralashishi bilan tavsiflanadi. Toʻrtinchi sanoat inqilobining yadrosi sanoatni raqamlashtirish va kiberifikatsiya qilish, sanoat Interneti, robototexnika, 3D muhandislik, matbaa va dizayndir. Raqamli texnologiyalar jahon sanoatining samaradorligini oshirishda kuchli tezlashtiruvchi sifatida qaraladi.

8. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов И66 /С. Д. Ильенкова, J1.M. Гохберг, СЮ. Ягудин и др.; Под ред. проф. С. Д. Ильенковой. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. — 343 с. ISBN 5-238-00466-4
9. Гордиенко А. А., Еремин С. Н., Тюгашев Е. А. Г68 Наука и инновационное предпринимательство в современном обществе: Социокультурный подход. — Новосибирск: Изд-во института археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 280 с. ISBN 5-7803-0060-7

II BOB INVESTITSIYA LOYIHALARINI BOSHQARISH

2.1 Investitsiya loyihalarini boshqarish

Axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarining sifat jihatidan yangi turiga asoslangan, zamonaviy ishlab chiqarish va jamoat hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan va oʻzgartiradigan raqamli iqtisodiyot, garchi u shakllanish jarayonida boʻlsa ham, bugungi kunda kompaniyalar va rivojlangan davlatlar uchun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishish uchun imkoniyat yaratib beradigan eng kuchli salohiyatga ega. Shu bilan birga, taniqli 4-chi sanoat inqilobi konsepsiyasining ishlab chiquvchilaridan biri sifatida, Jahon iqtisodiy forumi (WEF) raisi Klaus Shvab, bu yerda raqamli iqtisodiyot deganda, ishlab chiqaruvchanlik, samaradorlik va innovatsiyalar sohasidagi tobora kengayib borayotgan global raqobat shaklidagi yetakchilik, shuningdek, yuqori turmush darajasi va farovonlikni taʻminlash, shu jumladan odamlar oʻrtasida raqamli aloqaning tubdan yangi shakllaridan foydalanish va ularning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishda sun’iy aql-idrokdan foydalangan ravishda taqdim etilgan imkoniyatlardan foydalanish sifatida qaraladi.

Shu munosabat bilan, Oʻzbekistonda ham bu oʻzgarishlar eʻtiborsiz qoldirilmadi, prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev taklifi bilan mamlakatimizda “2020-yil — Ilm-maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb nomlandi va “Raqamli iqtisodiyot”ga faol oʻtish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri boʻladi. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi.

Shu bilan birga, meni juda qattiq tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng ogʻir illat – korrupsiya balosini yoʻqotishda ham samarali vositadir. Buni barchamiz teran anglab olishimiz darkor”, - deb taʻkidlab oʻtdilar.

Sanoat 4.0 konsepsiyasiga yetib kelgunga qadar dunyo qanday inqiloblarini boshdan kechirganini bilish oʻta muhimdir.

Uchinchi sanoat inqilobi mavzusiga amerikalik iqtisodchi Jeremi Rifkin katta hissa qoʻshdi. "Uchinchi sanoat inqilobi: gorizontal oʻzaro taʻsirlar energiyani, iqtisodiyotni va umuman olamni qanday oʻzgartiradi" asarida u yashil energiyaga alohida eʻtibor qaratgan. J.Rifkin uchinchi sanoat asosiga ega boʻlgan besh tamoyil aniqladi. Ular:

Uchinchi inqilobning voqeliklari hanuz dunyoda keng tarqalmaganiga qaramay, u toʻrtinchi sanoat inqilobiga (sanoat 4.0) kirib bormoqda. Jahon iqtisodiy forumi raisi Klaus Shvabning soʻzlariga koʻra, sun’iy intellekt, robototexnika, Internet narsalar, oʻzoʻzini boshqarish mashinalari, 3D bosib chiqarish, nanotexnologiya, biotexnologiya, materialshunoslik, energiyani saqlash va kvant hisoblash kabi sohalardagi texnologik yutuqlar bilan ajralib turadi. Shunday qilib, sanoat 4.0-da nafaqat obyektlar, balki mashinalar, yigʻish liniyalari va butun zavodlar bitta tarmoqqa birlashtirilgan. Allaqachon ba’zi korxonalarda boʻshliqlarga RFID teglari oʻrnatilgan, ular kerakli ma’lumotlarni montaj robotiga uzatadilar. Xom-ashyo zaxiralari monitoringi oʻtkaziladi, va agar ilgari Just-in-Time sanoat texnologiyalari biznes maktablarida eng ilgʻor deb oʻrgatilgan boʻlsa, yaqin kelajakda bunday yondashuvga va tegishli mutaxassislarga ehtiyoj yoʻqoladi. Shu bilan birga, xususiylashtirish odatiy holga aylanib bormoqda, har bir mahsulot alohida mijoz uchun katta fabrikada tayyorlanishi mumkin. Shuning uchun davlatlar uchun birinchi navbatda, kun tartibida sanoat 4.0 sohasidagi davlat strategiyalarini shakllantirish vazifasi turibdi. Bu esa, davlat organlari tomonidan yanada faol harakatlarni talab qiladi.

Xorijiy tajriba bizga dunyoning yuqori texnologiyali mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakatlar (AQSh, Germaniya, Yaponiya, Fransiya, Xitoy va boshqa qator davlatlar) standartlashtirish konsepsiyalari va 4.0 sanoatida standartlar tizimini ishlab chiqishni boshlaganligi toʻgʻrisida bahslashishimizga imkon beradi.

Dunyo iqtisodiyotining yetakchi davlatlari, birinchi navbatda Germaniya, Fransiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya va boshqa mamlakatlar sanoat 4.0 ni joylashtirish boʻyicha ulkan rejalarni e’lon qilishgandi. Quyidagi jadvalda ba’zilari bilan tanishishingiz mumkin.(1-jadval)

9. Балабанов И. Т. Инновационный менеджмент. — СПб: Питер, 2001. — 304 с.
6. Инновационный менеджмент: Учебное пособие / Под ред. д.э.н., проф. Л. Н. Оголевой — М.: ИНФРА — М, 2002. — 238 с.
5. B.S. Mamatov, D. Yu. Xujamqulov, O.SH. Nurbekov. Darslik; www. Ziyo Net.

1-jadval. Xorijiy mamlakatlarning “Sanoat 4.0” dasturlari xususiyatlari.

Oʻzbekistoda ham ushbu maqsadda, “Raqamli Oʻzbekiston – 2030” qabul qilingan, bu davlat dasturi doirasida umumiy qiymati 18.2 trln soʻm va 10.3 mlrd AQSh dollariga teng loyihalar aks etgan boʻlib, bu 284 ta banddan tashkil topdi. Iqtisodiyotning bu turiyangi boʻlishiga qaramay, uda foydalilik koʻrsatkichi yuqorilanib, rivojlangan davlatlarning YaIM hajmida aholi son boshiga ulushi ham yuqoriligidan bilishimiz mumkin boʻladi. Bizda ham “Raqamli Oʻzbekiston – 2030” dasturiga koʻra 2030 yilga qadar AKT ga asoslangan raqamli iqtisodiyot ulushini YaIM tarkibida 10% ga (hozirda 2%) koʻtarish kelajakdagi strategik vazifalarimizdan biri etib belgilandi.[10]

Xalqaro axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlantirish indeksi boʻyicha Oʻzbekiston 170 mamlakat orasidan, 103-oʻrinni egallab turibdi. Bu hali bu sohada qilinishi lozim boʻlgan ishlarimiz bisyorligidan dalolat beradi. Lekin internet foydalanuvchilari aholi soniga nisbati boʻyicha boshqa MDH davlatlari ichida Oʻzbekiston 52% natijasi bilan yuqoriroq pogʻonada kelayotganini koʻrishimiz mumkin.

Soʻnggi oʻn yilliklarda texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilishda keskin oʻzgarishlar yuz berdi, bu esa iqtisodiy munosabatlar va umuman jamiyatning holatida jiddiy oʻzgarishlarga olib keldi.

McKinsey global institutining prognozlariga koʻra, global sanoatning raqamli texnologiyalar platformasiga toʻliq oʻtishi taxminan 100 yilni oladi. 2025 yilga kelib, sanoat Internetining global iqtisodiyotga ulushi global YaIMning 11 foizini tashkil qilishi mumkin. 2025 yilga kelib Internetning tarqalishini pessimistic va optimistik bashorat qilish natijasida YaIMning oʻrtacha yillik oʻsishi 3,9 dan 11,1 trln. AQSh dollarigacha oʻzgarishi mumkin. Bundan tashqari, OECDga a’zo mamlakatlarning raqamli sanoatdagi ishtiroki natijasida dunyo YaIM oʻsishi ulushi 60% dan koʻproqni tashkil qilishi kutilmoqda, rivojlanayotgan davlatlar (Xitoy, Hindiston, BRICSning boshqa mamlakatlari) - qariyb 40%). Shunday qilib, OECD mamlakatlarida YaIMda sanoatning ulushi 2025 yilga kelib yalpi ichki mahsulotning 20 foizini tashkil qilishi kerak (hozirgi Yevropa Ittifoqida 15% va AQShda 12%). Shunga koʻra, Jahon iqtisodiy forumining hisob-kitoblariga koʻra, raqamlashtirish kelgusi oʻn yil ichida biznes va jamiyat uchun ulkan imkoniyatlarni yaratadi va kelgusi 10 yil ichida (2025 yilgacha) global iqtisodiyotga qoʻshimcha 30 trillion dollar daromad keltirishi mumkin. Tadqiqot natijalariga koʻra, 2022 yilga kelib global YaIMning chorak qismi raqamli sohada boʻlishi tahmin qilinmoqda.

Bunday oʻzgarishlar, globalizatsiya va mamlakatarning bir-birini siyosatiga integratsiyasini kuchaytirish uchun keng imkoniyat ochib, boshqa iqtisodiy-ijtimoiy samaralarga sharoit yaratsa, boshqa tomondan insoniyat, hali duch kelmagan risklarga duch kelishi mumkin. Toʻrtinchi sanoat inqilobi konsepsiyasining asoschisi Klaus Shvabning ta’kidlashicha, “Roʻy berayotgan oʻzgarishlarning mohiyati shunchalik muhimki, jahon tarixi bunday - katta imkoniyatlar va potentsial xavf-xatarlarni davrni hali bilmagan”. Buning sababi, L.A.Chaldaeva va A.A.Kilyachkov, quyidagicha: “Raqamli iqtisodiyot joriy etish va rivojlanishning birinchi bosqichida hal qilinadiganidan koʻra koʻproq muammolarni keltirib chiqaradi. Biroq, undan qochib qutulib boʻlmaydi, aks holda intellektual va texnologik taraqqiyot mukammallikka oʻtish uchun yoʻl qoʻymaydi. Shuning uchun risklarni oldindan bilish kerak, ular uchun tayyorlanish, minimallashtirish va iloji boʻlsa oldini olish kerak.” – degan fikrlarni bildirishgan.

Quyidagi jadvalda, sanoat 4.0 konsepsiyasi va raqamli iqtisodiyotga oʻtishda duch kelinishi mumkin boʻlga ehtimoliy imkoniyatlar va risklarni keldirdik.

2-jadval. Raqamli texnologiyalar oʻz navbatida yutuqli va riskli tomonlari

Aynan yangilik, yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi risklarni keltirib
chiqaradi. Chunki, yangilik bu mavhumlikning bir ko‘rinishidir. Shu o‘rinda, Innovatsiya riski haqida gap ketganda, Muallif Ron Adnerning "Keng obyektiv" kitobiga nazar tashlasak, uning aytilishicha, bu riskning kelib chiqish sababi innovatsiyaning o‘zi emas. Unga ko‘ra, ko‘pgina kompaniyalar ikkita muhim riskni e’tibordan chetda qoldirishligi sabab bo‘lar ekan. Birinchisi – “birgalikdagi innovatsiya riski” yoki sizning innovatsiyalaringiz boshqalarning innovatsiyalariga bog‘liqligini tushunmaslik. 3G telefonlarining rivojlanishini ko‘rib chiqing. 2000-yillarning boshlarida Nokia birinchi 3G telefonini ishlab chiqardi, bu yuqori tezlikdagi ma’lumotlarni uzatishni, video oqimini va biz kutgan barcha qo‘ng‘iroq va hushtaklarni va’da qildi. Ammo kontent provayderlari va ma’lumotlar tarmoqlari tayyor emas edi va telefon qimmat 3G qog‘ozga aylandi. “Qabul qilish zanjiri xavfi” dan kelib chiqadigan yana bir nuqta, boshqa hamkorlar ham sizning innovatsiyalaringizni oxirgi foydalanuvchiga yetkazishidan oldin qabul qilishlari kerakligini anglay olmaydilar. Raqamli kinoteatr rejissyorlar uchun pulni tejaydigan va kino tomoshabinlari uchun tomosha qilish tajribasini yaxshilaydigan ajoyib g‘oya bo‘lishi mumkin, ammo agar kinoteatr egalari qimmat raqamli projektorlarni sotib olishmasa, film hech qachon tomoshabinlarga yetib bormaydi. Ular sizning muvaffaqiyatingizga yordam beradigan faqat siz boshqaradigan tarkibiy
qismlarni emas, balki barcha tarkibiy qismlarni ko‘rish uchun keng optika bilan
innovatsioningizning ekotizimiga qarashligi asosiy mufaqqiyat kaliti bo‘lishi mumkin. Aynan ushbu strategiya garchi Sony ikki yil oldin bozorga chiqqan bo‘lsada, Amazon Kindle-ni yanada muvaffaqiyatli qildi. Amazon, apparat muammoning faqat bir qismi ekanligini tushundi; kompaniya shuningdek nashriyotlarni tarkibni taqdim etish va iste’molchilarga uni sotib olishning oson yo‘li bilan ta’minlash uchun jalb qilishi kerak edi. G‘oliblarni yutqazuvchilardan ajratadigan aynan mana shu kengroq ko‘rinish. Chunki, Adner ta’kidlaganidek: "Siz ko‘rmaydigan narsa sizni o‘ldirishi mumkin." Demak, yangi Sanoat 4.0 konsepsiyasiga asosan, barcha xodisa va voqeyliklar o‘zaro bog‘liq va mustaqil ravishda harakatiga asoslanishi, uning murakkabligini keltirib chiqaradi.

2.2 Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va O‘zbekistonning investitsiya jozibadorligini oshirish

So‘nggi bir necha yil ichida O‘zbekiston jadal iqtisodiy o‘zgarishlarni boshdan kechirdi va xalqaro hamjamiyatda biznes va investitsiyalar uchun turli xil to‘siqlarini bartaraf etishda ochiqlik, yangilanish va qatʼiyatlilik ramzlaridan biri sifatida tobora ko‘proq namoyon bo‘lmoqda.

O‘zbekiston Respublikasining "Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunini samarali ijro etilishi uchun investorlar bilan Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, hokimliklar, xorijdagi diplomatik vakolatxonalar va tijorat banklari rahbarlari o‘rinbosarlaridan iborat bo‘lgan davlat hokimiyat organlari hamkorligining 4 bosqichli mexanizmi muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu mexanizm investorlarning barcha so‘rovlariga tezkor javob qaytarish va qonunda nazarda tutilgan chora-tadbirlar amalga oshirilishining samaradorligini kerakli tarzda nazorat qilish imkonini beradi.

Shu nuqtai nazardan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining ko‘magi bilan tuzilgan, Respublikada faoliyat yuritayotgan investorlar bilan bevosita muloqotni taʼminlaydigan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar kengashining rolini taʼkidlash muhim ahamiyatga ega.

Xalqaro hakamlik sudlari institutining rivojlanishi ham faol qo‘llab-quvvatlanmoqda. O‘z navbatida, bu mamlakat investitsiya muhitining muhim va tizim tashkil etuvchi tarkibiy qismi bo‘lgan qonun ustuvorligini hamda davlat va mahalliy investorlar zimmasidagi majburiyatlarning to‘g‘ri bajarilishini taʼminlaydi.

Shu bilan birga, jahon amaliyoti va tajribasi shuni ko‘rsatadiki, biznesning investitsiya va innovatsion faoliyatiga to‘sqinlik qilayotgan muammolarni endi oddiy vositalar bilan, yaʼni imtiyozlar berish yoki yangi deklarativ meʼyorlarni nashr etish bilan hal qilishning imkoni yo‘q.

Xususiy investitsiyalarni faollashtirish uchun tadbirkorlik faoliyatini erkinlashtirish talab etiladi. Biznes bilan doimiy muloqot, muayyan sektorlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan to‘siqlarni aniqlash va yengib o‘tish bo‘yicha astoydil ish olib borish kerak. Shu munosabat bilan quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha faol ish olib borilmoqda.

Birinchidan, iqtisodiy o‘sishning bir maromdagi yuqori va barqaror surʼatlarini saqlab qolish uchun mamlakat iqtisodiyotining barqaror va raqobatbardosh, bank tizimi aktivlarining katta qismi xususiy investorlar qo‘lida bo‘lgan modelini shakllantirish zarur.

Ikkinchidan, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish va barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bo‘lgan infratuzilmaga yo‘naltirilgan investitsiyalarining jadal o‘sishini taʼminlash maqsadida davlat-xususiy sheriklik va loyihalarni moliyalashtirish vositalarini rivojlantirish orqali investitsiyaviy faoliyatni rag‘batlantirish ham faol tarzda olib borilmoqda.

Uchinchidan, raqamlashtirish va davlat xizmatlarini masofaviy taqdim etish orqali investitsiya loyihalarini amalga oshirishda byurokratik to‘siqlar va cheklovlarni to‘liq bartaraf etish uchun investorlar va davlat o‘rtasidagi munosabatlar optimallashtirilmoqda. Shaffoflikni maksimal darajada taʼminlash va korrupsiyaning oldini olish uchun xorijiy investorlarning murojaatlari va so‘rovlari bilan ishlashni tashkil etish sifati yaxshilanmoqda.

To‘rtinchidan, ish kuchi va kapitalning iqtisodiyotning qonuniy sektorlaridan yashirin iqtisodiyotga oqib ketishiga olib keladigan tranzaksiya xarajatlarining kamayishi kuzatilmoqda.

Beshinchidan, kelgusida texnologik yutuqlarga erishish nuqtasiga aylanishi va keyingi 20-30 yil davomida mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlanishi uchun zamin yaratishi mumkin bo‘lgan O‘zbekistonning eng istiqbolli sohalariga yo‘naltirilgan investitsiya siyosati strategiyasi ishlab chiqilmoqda.

Investitsiya muhiti mamlakatdagi barcha faoliyat sohalariga taʼsir ko‘rsatishini inobatga olgan holda, islohotlar ko‘lami iqtisodiy, institutsional, taʼlim, sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi, suv taʼminoti, energetika, transport va boshqa yo‘nalishlarni qamrab oldi.

Shuningdek, tadbirkorlarni va investitsiya loyihalari tashabbuskorlarini amaliy qo‘llab-quvvatlashga katta eʼtibor qaratilmoqda. Ushbu yo‘nalishdagi eng yorqin misol - bu 2020 yilda tuzilgan eksport va investitsiyalarni rivojlantirish masalalari bo‘yicha Hukumat komissiyasining faoliyati bo‘lib, uning vazifalariga tadbirkorlar va eksportchilar bilan yaqin hamkorlik qilish, pandemiya tufayli yuzaga kelgan cheklovlar bilan bog‘liq muammolarni taxlil qilish, shuningdek, har bir tadbirkorlik subyektining muammosini hal qilishda individual yondashuv asosida tezkor va samarali yechimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish kiradi.[11]

O‘tgan yil yakuni bo‘yicha Komissiya aʼzolarining joylarga chiqqan holda olib borgan faoliyati natijasida 98 mingdan ortiq korxonalar faoliyati manzilli tartibda o‘rganildi va natijada 5902 ta korxonalarning 6235 ta muammoli masalalari aniqlandi. Muammolarning har biri tegishli vazirliklar, idoralar, tijorat banklari, mahalliy hokimiyat organlari va Respublikaning xorijdagi diplomatik vakolatxonalari bilan yaqin hamkorlikda hal etildi.

Xulosa

Xulosa qilib shuni keltirishimiz mumkinki, birinchidan, raqamli iqtisodiyot
foydalilik tomonlari uning salbiy tomonlaridan ustunlikka egadir. Mamlakatimizga joriy qilish, oldimizda turgan koʻp muammolarni bartaraf etishi bilan muhimdir. Bunda eng asosiy vazifa sifatida biznes kompaniyalar bilan davlatning aloqasini mustahkamlash joiz boʻladi. Chunki koʻzda tutilayotgan risklar yuz berganda, kompaniyalar qonun bilan mustahkamlangan manfaatlari xavfsizligiga ishonishlari lozim. Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot orqali vujudga kelishi mumkin boʻlgan moliyaviy yoqotishlarni koʻzda tutishimiz, reja tuzayotganda uni hisobga olishimiz darkor. Ayniqsa, hozirgi sharoitda faoliyatimizni masofaviy tashkil etayotgan bir paytda kiber-risklar, innovatsiyalar riski va malakali kadrlar yetishmovchiligi kabi muammolarning yechimini topishi kun tartibidan joy olishi muhimdir. Uchinchidan, kadrlarning moliyaviy savodhonligini oshirishda ayniqsa moliyaviy risklarni alohida ta’kidlash oʻrinlidir, muammoni oldindan seza bilgan va rejalashtirayotganda riskni neytrallashtirish boʻyicha chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqqan har bir mutahassis riskli vaziyatdan maksimal foyda bilan chiqishi mumkin boʻladi. Chunki, “Xar bir hodim-risk menejer” shiori ostida ishlansa muvaffaqiyatga erishishi mumkin.

Foydalangan adabiyotlar:

1. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisgа Murojaatnomasi. 2018-yil 28-dekabr.

2. K. Schwab. (2017) The 4 Industrial Revolution: what it means, how to respond. Всемирный экономический форум. 91-93 route de la CapiteCH - 1223 Cologny, Geneva, Switzerland. https://www.weforum.org/about/the-fourth industrial-revolutionby-klaus-schwab

3. 2020-yil – Ilm-maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili, deb eʼlon qilindi. 24.01.2020. https://president.uz/oz/lists/view/3315

4. Rifkin, J. (2011). The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is Transforming Energy, the Economy, and the World. New York, NY: Palgrave Macmillan. 304 pp. ISBN 13-9780230115217 (hardcover).

5. Гулин, К. А. Стратегические подходы к развитию научно технического потенциала территории [Текст] / К. А. Гулин, А. П. Ермолов // Проблемы развития территории. – 2016. – № 1. – C. 7–14.

6. Чалдаева Л. А., Килячков А. А., Дыдыкин А. В. Остаточные риски: описание и методы снижения // Финансы и кредит. 2009. № 28 (364).

7. R.B. Adner. The Wide Lens Book Review: A New Strategy for Innovation.Portfolio/Penguin:2012, ISBN 980670921683

8. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов И66 /С. Д. Ильенкова, J1.M. Гохберг, СЮ. Ягудин и др.; Под ред. проф. С. Д. Ильенковой. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. — 343 с. ISBN 5-238-00466-4

9. Гордиенко А. А., Еремин С. Н., Тюгашев Е. А. Г68 Наука и инновационное предпринимательство в современном обществе: Социокультурный подход. — Новосибирск: Изд-во института археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 280 с. ISBN 5-7803-0060-7

10. Инновационный менеджмент: Учебное пособие / Под ред. д.э.н., проф. Л. Н. Оголевой — М.: ИНФРА — М, 2002. — 238 с.

11. Балабанов И. Т. Инновационный менеджмент. — СПб: Питер, 2001. — 304 с.