Шамиль Алядин. Омрю.

ШАМИЛЬ АЛЯДИН. ОМЮР ВЕ ЯРАТЫДЖЫЛЫГЪЫ

(Языджынынъ 110-йыллыгъына багъышлангъан дерс-тедбир)

Макъсат: талебелерни Ш.Алядиннинъ омюри ве яратыджылыгъынен таныштырмакъ; языджынынъ иджадына меракъ догъурмакъ; онынъ иджады ярдымынен Ватанымызгъа, тилимизге севги ашламакъ.

Къулланмалар: ресим, слайдлар

Дерснинъ эпиграфы: «Эдебиятымызнынъ энъ парлакъ йылдызы»

(С. Эмин)

Дерснинъ кетишаты:

1. Тешкилий къысым.Селямлашув.

2. Эв вазифесини тешкерюв. Кечильген мевзу боюнджа субет кечирюв.

3. Янъы мевзу. Дерснинъ макъсадыны ве вазифелерини бельгилев.

4. Оджанынъ кириш сезю:

- « Аятта ойле адамлар бар ки, оларны корьгенде къальбинъиз нурлана, юзюнъиз айдынлана. Оларнынъ шахсиетинде инсаниетлик, алидженаплыкъ атеши янып тура. Бойле адамлар аятнынъ эр бир саасында – эмекчилер арасында олсун, зиялылар арасында олсун – эр ерде расткелелер. Бу сой адамлар, саняткар, яхут языджы олсалар, олар юзюкке къоюлгъан козьташкъа бенъзетиле, оларнынъ шахсий фазилетлери эсерлерине авуша, бойле адамлар даима корюшип тургъан беш-он адамнынъ гонълюни дегиль, бельки бинълернен, миллионларнен адамларнынъ гонълюни айдынлаталар.

Языджы Шамиль Алядин ойле санаткярлардан биридир».

(Узбек языджысы, филология фенлери докторы Матякъуб Къошджанов)

Бойле итирамны къазангъан Шамиль Алядин ким, насыл инсан экен?

1-талебе: Шамиль Алядиннинъ балалыгъы акъкъында икяе эте.

Махульдур кою (Багъчасарай районы). Бу ерде Шамиль Алядиннинъ эви ерлеше эди

Шамиль Алядин 1912 с. июльнинъ 12-де Къырымда Ай-Петри этегинде гизленген Махюльдюр коюнде догъды.

Дерт-беш яшында олгъанда бабасына ярдым этип башлай, одун ташый, тарларда ер къаза, тютюн чапалай, дагълар ичинде бабасынен терек кесе. Шамильнинъ бабасы адий койлю дюльгер иши иле огърашкъан, эм багъчеван олгъан.

Аятнынъ адамларгъа мунасебетинде озь къануниети бар. О, идракълы адамларны зиядедже бегене ве шу себептен ойле адамларны яш чагъындан озюнинъ гурьдели ишине чекип ала.

2- талебе: Ш.Алядин даа 12 яшында экенде озь коюнден, ана-баба багърындан чыкъып, Багъчасарай шеэринде окъумагъа кире. Мында о терен бильги алды, бутюн Къырымгъа намы кеткен тиль ве эдебият оджасы Яя Байбуратлынынъ къолунда окъуды.

3-талебе: Оджа Шамильнинъ эдебияткъа авеслигини корип, онъа озюнинъ шахсий китапханесинен файдаланмагъа изин бере.

Кет-кете Я. Байбуратлы онынъ эдебий елунда буюк ишанчлар догъурды. Ш. Алядин 15 яшында экенде, озь ана тилини ве эдебиятыны негизинден огренмеге киришкен, алтынджы сыныфта окъуяткъан Шамиль Къырымдаки «Яш къувет» адлы яшлар гъазетасында И.Гаспринскийге багъышлангъан «Танъ бульбули» адлы биринджи шиири дердж этильди.

Бу, эдебият огърунда, Шамильнинъ биринджи адымы, биринджи имтианы эди.

«Танъ бульбули» шиири окъула ве анълатыла.

4- талебе: Бу вакъианы Ш.Алядин мына насыл хатырлай: «Мени мектепке оджалар одасына чагъырдылар. Мени къырымтатар тили ве эдебияты оджамыз Яя Байбуратлы къаршыллап алды, элимни сыкъып, къучакълады ве оджаларгъа меним «Яш къувет» газетасында басылгъан шиирлерини косьтерди. Бираз токъталып: « Шамильден яхшы сез устасы чыкъар. Мектепни битирген сонъ, онъа Баку университетинде чалышкъан профессорымыз Бекир Чобан-Заде ярдым этер,» -деди.

5-талебе: Багъчасарай мектебини битирген сонъ, Акъмесджитте оджалар техникумында, сонъ институтта окъуй.

Эдебияткъа 1927-1928 сенелери пек чокъ шиирлеринен аякъ баса, ве омюрининъ сонъуна къадар озь халкъына бир чокъ несир эсерлер асабалыкъ оларакъ къалдыра.

(ашагъыдаки сезлер айтылгъанда, слайдлар косьтериле)

6-талебе :

1932 «Топракъ кульди, кок кульди» - шиирлер джыйынтыгъы (он беш шиири кирди) чыкъты. Газета ве журналларда да басылды.

1933с. Ш.Алядин Къызыл ордугъа кете. Атлы аскерлер полкунда хызмет эте.

1935 – «Къызыл казаклар йыры» - аджайип шиир джыйынтыгъы чыкъа.

Сонъ сеяаткъа чыкъа. Комсомол ёлланмасынен Орта Асиягъа кете. Чырчыкъ къуруджылыгъында эксковаторджы олып чалыша. Къайтып кельген сонъ,

1936 – «Сенсинъми, огълум» - повестини яза.

1936 – 1939 – эдебият журналында онынъ «Геджелев», «Мердивен», «Шаланда» повестьлери ве дигер эсерлери басылды.

1937 с. СССР языджылары бирлигине азалыкъкъа къабул олуна.

1939с. Къырым языджылары бирлигининъ реиси вазифесине сайлайлар.

1940 – Шиирий ве несир эсерлеринден ибарет «Омюр» адлы джыйынтыгъы чыкъты.

1941 – Дженк башлагъанынен джебеге кете ве дигер Къырым языджылары киби узакъ вакъыткъадже эдебияттан багъы узюле.

1957 – «Теселли» повестиниязды. Бу повестте бир аиленинъ такъдири турмакъта.

«Чауш огълу» эсериде дженк ве тынчлыкъ мевзусы усталыкънен ачылып бериле. Эсернинъ меркезинде Мустафа Чауш къорантасынынъ талийи тура.

Бу эки повесть языджынынъ теджрбесини арттырдылар. О энди буюк несир жанры –роман узеринде чалышмагъа азыр эди.

1961 – «Эгер севсенъ» романыны язды. Шу роман устюнде алты йыл девамында чалышты. Улу Ватан дженкинден сонъ яратылгъан эки роман оларакъ, ишчи сынфы аятыны косьтергени бир муим эсер. Бу роман 60-70 сенелери бир сыра романларынынъ пейда олувына ёл ачты.

1969 – «Рузгярдан саллангъан фенерлер» романыны язды. Мында земаневий

Къуруджылыкълар, янъы шеэрлернинъ догъувы, оларнен багълы сюжетлер ве

мевзулар,озю ичюн янъы эмек саасы- комюрджиликнен таныш олды. Бу роман 1970

сенеси Озьбекистан министрлер советининъ мукяфатыны къазанды.

1970 – Ш.Алядин озь омюринде дженк мевзусына къайта-къайта мураджаат эте. «Эльмаз», «Ешиль япынджалы къыз», «Фортуна тынгъан сонъ» повесть ве икяелери яратты.

1976-1977 – Шамиль Алядиннинъ эки томлукъ сайлама эсерлери дердж этильди.

1979 – Языджы озь теджрибесине таянып тарих саифелерине де дала . Къырымтатар халкъынынъ демократ –шаири У.Ш.Тохтаргъазынынъ аятына багъышлагъан «Иблиснинъ зияфетине давет» весикъалы повестини язды.

1987 – «Чорачыкълар» буюк колемли бир томлукъ сайлама эсерлери китабы нешир этильди. Бу китап языджылар бирлигининъ Айбек адына мукяфатынен такъдирленди.

1985 – «Родники» повести чыкъа.

1994 – Ш.Алядин Къырымгъа къайтып келе. Газеталарда бир сыра публицистик макъалелеринен чыкъышта булунды. «Тугъай бей» романыны язып башлай, амма битирип оламай. Шу йыллары кене де И.Гаспренскийнинъ мевзусына къайта ве онъа багъышлап роман язмагъа ниетленген эди.

«Я –ваш царь и бог» автобиографик повестини яза.

1996 – «Кремль къурбанлары» повести чыкъа.

1999 – Сайлама эсерлер китабы чыкъа.

1996 – агъыр хасталыкътан сонъ Ш.Алядин вефат эте.

Оны Абдал мезарлыгъында дефн эттилер.

Оджанынъ екюнлев сёзлери:

Шамиль Алядин ХХ - нджи юзйыллыкъта къырымтатар эдебиятында озюнинъ силинмез саифелерени язып къалдырды. Ондан мирас къалгъан зенгин асабалыкъ, онынъ аджайип шиирлери, икяелери, повестьлери, романлары белли. Лякин айны заманда даа кереги киби огренильмеген, инджеленмеген бир алемдир.