Сборник диктантов 1-4кл.

БАШ СЁЗ

Диктантланы жыйымы янгы программагъа гёре тизилген. Ма­териал гьар классда гечилеген темалагьа гёре тизилген. Диктант­ланы тюрлюлери яшланы языв тилин камиллешдирмек учун, алагъан билимин теренлешдирмек учун, тергев диктантлагъа гьазир- лемек учун берилген. Диктантланы текстлери къумукъ язывчуланы асарларындан алынгъан. Олар темалагъа гёре онгарылгъан. Гесеклеге ат тагъылгъан. Текстлени тарбиялав янына тергев берилгенден къайры, оланы чеберлиги гёз алгъа тутулгъан. Диктантлар экиге бёлюнген: уьйретив, тергев. Уьйретив диктантланы учитель гечилеген темагъа гёре дарсны тийишли еринде къоллай. Уьйретив диктантлар дарсда, уьйде тергеле. Олагъа къыйматлар салына. Тергев диктантлар яшлар темаланы мекенли билгенде этиле.

Уьйретив диктантлар: сёзлюк, яратывчулукъ, айырыв, англатыв, буварыв, гёнгюнден, эркин.

Сёзлюк диктант теманы чалт кюйде беклешдирмеге, язылышы къыйын, эсде сакълама тюшеген сёзлени къуршай. Сёзлюк диктант­лар бир-бир темаланы беклешдирмек учун да къоллана. Дарсларда юрюлеген сёзлюк диктантлар яшлагъа къумукъ тилни сёз байлыгъы булан таныш болма, тюрлю-тюрлю сёзлени тилинде къоллама имканлыкъ бере.

Сёзлюк диктант дарсны 10-15 минутун ала. Сёзлюк диктантда 15-25-ге ювукъ сёз яда сёзтагъым болма ярай.

Яратывчулукъ диктант теманы теренлешдирмек учун, яшланы ойларын артдырмакъ учун бериле. Яшлар яратывчулукъ диктант­лар булан грамматика масъалаланы оьзлени ою булан къоллай. Диктантланы жыйымында яратывчулукъ ишлени тюрлюлери берилген. Сёзлени къалиплерин алышдырмакъ, сёзтагъымлар этмек, темалагъа берилеген сёзлени узатмакъ, сёзлеге къардаш сёзлер язмакъ, жумлаланы алышдырмакъ. Шу ишлер фонетика, грамматика масъалаланы теренден уьйренме кёмек эте, яшланы ойларын артдыра, тергев диктантгъа гьазирлей.

Яратывчулукъ диктант дарсны бир гесегин ала. Диктант тер­геле, къыйматлар салына.

Айырыв диктант да яратывчулукъ диктантгъа ошай. Айырыв диктантлар англавну теренлешдирмек учун оьтгериле. Бу диктант фонетика, грамматикадан гечилген материалны сайлама, айырма уьйрете. Масала, къалын созукълу сёзлени языгъыз, хас атлыкъланы языгъыз. Учитель бир-бирде уьлгю гьисапда бир нече мисал берме де ярай. Айырыв диктант дарсны 15-20 мину­тун алма бола.

Англатыв ва буварыв диктантлар тергев диктантлагъа гьазирлейген диктантланы онгайлысы гьисап этилме ярай. Англатыв дик­тант эки тюрлю кюйде юрюлме ярай.

1. Бир алда текстни яздырып, сонг гьар жумланы охутуп, англатма тюшеген тапшурувланы англата туруп, тергеме ярай.

1. Жумла охула, чечиле (разбор этиле), сонг языла. Бары да текст язылып битген сонг янгыдан гьар жумла охулуп, тергеле.

Англатыв диктантда муаллимни буйругъуна гёре беклешдирилеген бир грамматика масъала да, бир нече масъала да чечилме бо­ла. Бир-бирде англатыв диктантлар бары да къыйынлы гечилген фонетика, грамматика масъалалагъа тергев бере туруп юрюлме де ярай. Англатыв ва буварыв диктантлар кёбюсю сав дарсны ала. Бу диктантлагъа да къыйматлар салына.

Гёнгюнден диктантлар - бек онгайлы уьйретив ишлерден бириси. Олай диктант яшланы шиъруланы, хабарланы тергевлю охума борчлу эте. Гёнгюнден диктант чебер асарланы яшланы тилине ювукъ этеген ишлерден бириси. Булай диктантлар алданокъ гьазирлик гёрюлюп оьтгериле. Муаллим яшлагъа шиъруну, хабарны тергевлю охуп, гьазирленип гелме тапшура. Дарсда дик­тант язажакъ материал такрарлана, сонг яшлагъа гёнгюнден язма тапшурула. Диктант сав дарсны алма да, 15-20 минутну алып да оьтгерилме бола. Къыйматлар салына.

Эркин диктантлар яратывчулукъ диктантлагъа ювукъ. Эркин диктант яшланы жумла язма гьазирлей, яшланы англавун оьедюре. Эркин диктант текстни теренден англама, гесеклеге бёлме уьйрете. Башлап муаллим текстни савлай охуй, соравлар сала, яшлагъа айтдыра. Муаллим жумлаланы бир-бир этип охуй, яшлагъа генглешдирме тапшура, онгарып язма ихтияр бере.

Эркин диктантны гьар яшгъа охутуп, олагъа къыймат яшлар берсе, арив болур.

Тергев диктантлар теманы яшлар мекенли билген сонг оьтге­риле. Алда этилген уьйретив ишлер тергев диктантгъа гьазирлей. Муаллим тергев диктантны яшлар язар деп токъташмай туруп оьтгермей.

Тергев диктант шулай юрюле:

1. Учитель, лакъырлашыв юрютюп, диктантны темасына яшла­ны ювукъ зте.

2. Текст савлай охула.

3.Жумла охула, яшлар язмай тынглап тура.

1. Жумла бёлюнюп-бёлюнюп охула. Муаллим маъналы гесекни бир охуй, такрарлай, сонг артдагъы сёзню такрарлап, экинчи гесекни охуй. Шолай къалгъан гесеклер де охула.

2. Жумла савлай охула. Яшлагъа бираз заман бериле.

3. Шолай бары да диктант языла. Сонг бир ягъадан охулуп тергеле.

Гьар жумланы охуп, бирдагъы охума чакъы заман бериле. Шолай бары да жумлалар тергеле.

1. Муаллим охуп, тергеп битген сонг, тетрадланы жыя.

2. Къыйматлар салып, экинчи дарсгъа гелтире ва хаталаны уьстюнде ишлей.

Диктантдагъы сёзлени санаву

Тергев диктантлардагъы сёзлени санаву гьар класс учун токъташдырылгъан. Сёзлени санайгъанда союзлар, частицалар, уьнлюклер айры сёзлер гьисапда санала. Такрарланагъан айры язылагъан сёзлер де айры-айры санала. Къошма сёзлер, жут сёз­лер бир сёз гьисаплана.

Экинчи класда биринчи четвертни башында биринчи класны артдагъы четвертинде чакъы сёзлер алына. Шолай къалгъан класларда да:

1. клас – 20-30

2. клас – 30-40

3. клас – 40-50

4. клас – 50-60

БИРИНЧИ КЛАС

Букварь девюр

Муаллим айтагъан айры сёзлени ва жумлаланы оьзбашына языв яшлар, къолъязывлар булан ишлеп, бир даражада язып билеген болгъан сонг башлана. Башлап уьч-дёрт сёз, эки-уьч сёзю булангъы жумла языла. Биринчи класда диктант языв къыйын болажакъ, шо саялы бу къайданы яшланы ялкъдырагъан, арытагъан кюйде къолламагъа тюшмей. Диктант язмагъа къачан башлайгъанны, нече сёз алмагъа герекни муаллим, класны гьалына къарап, оьзю токъташдыра. Умуми къайда гьисапда булай токъташдырмагъа ярай: диктант языв къ гьарпны гечген сонг баш­лана.

Букварь девюрдеги языв учун гёрсетилген текстлерде башлап айтылышы ва язылышы бир йимик сёзлер бериле, сонггъа таба башгъа сёзлер де берилмесе бажарылмай. Айрокъда къыйын гезиклерде муаллим сёзню язылагъан кююнде айтып къоймагъа да ярай, масала, геъмей деп айтмай, гетмей деп, т авазны ачыкъ этип айтмагъа да ярай. Ачыкъ, аян, алгъасамай айтмакъны биринчи класда айрокъда уллу агьамияты бар.

Бу жыйымдагъы материалда «Азбука» китапдагъы ва «Къолъязывлардагъы» материал такрарлана. Учитель тынглап, оьзбашына язмакъ охув-язывгъа уьйренивню мердешлерин дагъы да гючлендире.

Текстлерде ва сёзлюклерде материал язылмагъа тюшегенликден эсе артыкъ берилген. Оланы бары да язмакъ учун тюгюл - сайлап алмакъ учун. Диктант яздыргъынча учитель, материалгъа къарап, тарыкълы сёзлени ва жумлаланы алданокъ айырмагъа герек.

Сёзлюк: Он, ин, ун, ону, ини, уну, ана, она.

А У О И Ы Н

Текст: Она ана. Ону ини. Ананы уну.

Ш Сёзлюк: Он, ун, аш, иш, шо, шу, ашы, иши, шаша, аша, шону.

Текст: Шо - ун. О ананы уну. Шу - инишни ашы. Иниш аш ашай.

Т Сёзлюк: Ата, Тата, ити, аты, ат, ит, от, ут, тут, тиш, иш, таш, шиш, шиша, шо, аш, ашат, анам, Нана.

Текст: Анам ата. Нана тута. Ата ута. Шуну тут. Аша тут.

Й Сёзлюк: Ай, ой, той, тай, аты, айта, Айна, Атай, Айшат, Атий, атай, ошай, ташый, шашый, анай, ойтан.

Текст: Анай ишый. Айшат ашай. Она ай. Айна ойнай. Ай­та Атай. Айна, тай.

К Сёзлюк: Кокан, Акай, оху, ити, аты, кино, шат.

Текст: Она кино. Айшат шат. О кокан ашай. Она он ко­кан.

КЪ Сёзлюк: Къаш, къат, къакъа, ат, акъ, Акъай, Аткъай, Атакъ, къайта, къашыкъ, къыш, къош, къуш, къайыкъ, Къанна, къонакъ, къамуш, къатыкъ.

Текст: Акъай ойнай. О таш ата. Она къашыкъ. Къашыкъ къайтыкъ. Акъайны ити къанна.

Э Сёзлюк: Этик, эниш, эшит, эки, эти, эшик.

Текст: Она эшик. Она эки этик. Этик ошай.

Е Сёзлюк: Эшек, теш, шек, тек, шише, къашыкъ, къонакъ, кокан, кино, этик, этек, кетен, теке, ине, Тетей, ет­ти, ете, тие, етише, ек, ет.

Текст: Тетей иш эте. Ине итти. Тата ат ойната. Ону аты кишней. Она етти кокан. Атай, атны ек!

С Сёзлюк: Иса, сенек, Тетей, тие, сата, ин, сексен, ас, аста, исси, кисе, эсней, соска, уста, къаст, Сона, Сайит, санай, аса, къоша, къыса.

Текст: Иса - уста. О къаст эте. Сайит ашай. Аш исси.

Л Сёзлюк: Тала, Лайла, ала, тел, Али, къол, ел, сакълай, къолай, алаша, Лайка, Лукъман, лай, уллу, улан, нал, къыл, къол, къалай, солуй, сен, сан, сакъ, Солтан.

Текст: Лайла айта. Али тел ала. Тел къатты. Солтан аш ала. Аш татли.

М Сёзлюк: Мама, мишик, мамукъ, маймун, урлукъ, Умуш, Умаш, машин, Мамаш, ким, кем, там, дум, дым, мине, мана, муна, Мина, йымышакъ, йылан.

Текст: Мамаш машин ала. Умуш атыла. Салим йыламай.

Р Сёзлюк: Расул, Руслан, Ира, ракета, къара, аракъ, къаркъара, къарт, нарт, шарт, арымай, олтура, кершей, иренк, ирк, эртен, мелте, Къураш, къаршы, арыш.

Текст: Руслан от ора. Ира къарай. Умар йырлай.

Уь Сёзлюк: Уста, Умар, уьйлер, уьлеше, уьлке, уьйрете, аркъан, Ира, Расул, Руслан, уьрке, етти, елкен, емиш, улакъ, урлукъ, къуллукъ, къумукъ, къылыкъ.

Текст: Руслан - уста. О уьйлер къура. Расул уьйрене. О ишлей. Она уллу уьйлер.

Ю Сёзлюк: Кюлей, кюшлей, тютюн, кюлкю, тюкен, тюйме, кюрек, тюклер, кюте, Кюсюм, кюл.

Юрек, юрюй, юклей, юн, мююш, тююн, кюю, уью, оюн, Юсуп, Юнус.

Текст: Муна тюкен. Кюсюм тюйме ала. Юнус, Ира ойнай. Юнус юмуна. Ира къарай.

Г Сёзлюк: Гиши, геме, гоган, гийик, герек, гелим, геле, гамиш, гийим, тегенек, эгей, юген, гюллер, гюкюк, леген, тюнегюн, гете.

Текст: Геме геле. Геме гете. Гамиш отлай. Али гамиш сакълай.

ГЬ Сёзлюк: Гьасан, Сугьат, Агьмат, гьалкъа, гьали, льилла, сагьат, гьалтама, Магьмут, Гьамит, Салигь.

Текст: Сагьат алты. Мама уьйге къайта. О Алиге емишлер гелтире.

ГЪ Сёзлюк: Агъай, торгъай, согъан, аргъан, тогъай, къаргъа, къыргъый, алгъан, кьадгъан, сагъа, магъа, агьым, улакъ, улагъым, таракъ, тарагъым.

Текст: Сугьат аргъан согъа. Агъай накъыра къагъа. Са­лигь, Лайла бийийлер. Олар той эте. Шолай ойнай.

НГ Сёзлюк: Ннг, тенг, генг, онг, анг, танг, тонг, тангала, енгил, онгайлы, къонгур, къынгыр, тон, тонунг, шар, шарынг, гьал, гьалынг.

Текст: Гьасан шар толтура. Салигь Гьасанны тенги. Шар енгил.

Б Сёзлюк: Бабиш, бешик, беки, бел, билек, тобукъ, къабукъ, бийик, гебек, Басир, Бюрюш, Батырбий, Башир, баш, бош, быргъы, сыргъа, бакъа, багьана, биби, бебей, балыкъ.

Текст: Басир балыкъ тута. Бюрюш бабиш сакълай. Олар эришмей.

З Сёзлюк: Зазай, Зугьра, Роза, Забит, каза, къаза, сазан, къазан, къозу, къаз, зенг, зурнай, терезе, бузукъ, созукъ, узун, къызыл, семиз.

Текст: Зугьра къазлар сакълай. Къазлар сегиз бар. Къазланы бойну узун. Олар семиз.

Д Сёзлюк: Дагьир, Дайгьан, Дадам, денгиз, донгуз, дазу, дарман, дандерек, дослукъ, дарс, къадар, орден, оьрдек, Дада, доктор, директор.

Текст: Дагъыстан — бизин элибиз. Онда тюрлю миллетлер бар. Олар дослукъда тура.

ОЬ Сёзлюк: Оьгюз, оьзен, оьбек, оьрдек, оькюре, оьсе, оьсюмлюк, оьктем.

Текст: Орам булан оьрдеклер тизилишип, баралар.

Ё Сёзлюк: Гёдек, гёлек, гёзлек, гёзлер, сёзлер, кёрюк, бёрк, кёмюр. Ёмакъ, ёлакъ, ёргъа, ёге, ётел, ёлка, са­молёт.

Текст: 1. Гёзел — мени къызардашым. Абай огъар бёлей айта. 2. Бизин ёлка — бай ёлка.

Я Сёзлюк: Яраш, Ягьия, Барият, Ася, яшлар, яшмын, къоян, таякъ, яя, яз, якъ, яй, ял, яш.

Текст: Яраш оьзенге бара. О къармакъ ташлай. Яйын тутула.

В Сёзлюк: Вали, Вагьит, савлукъ, сав, тав, явлукъ, ватан, варакъ, сувукъ, къувукъ, тава, Шарав, Багьав, Агъав.

Текст: Россия - уллу эл. О бизин Ватаныбыз.

П Сёзлюк: Патай, Паша, Запир, папай, парта, апай, лампа, къап, сап, топ, тап, йип, тюп, тюбю, нап, набы, китап, китабы.

Текст: Муна тюкен. Патай китап ала. Паша топ ала.

Ч Сёзлюк: Чана, чаба, агъач, чечек, чатыр, къача, ача, чача, ачгъыч, батгъыч, чыр, эчки, гючлю, бичен, лачин.

Текст: Апай чана ала. Паша чана чаба. Юсуп агъач гесе.

Ж Сёзлюк: Жымчыкъ, жибин, жагъа, жие, жавап, жума, жан, жижек, жыжым, Ажам, Ажай, Жамал, журнал.

Текст: Ажамны жижеклери бар. Ону жижеклери арив. Ажам олагъа ем бере.

Х Сёзлюк: Харбуз, хыяр, хытан, хали, хабар, хурма, Ханым, Халит.

Текст: Тарлавда харбуз, пастан, хыяр оьсе. Халит каза ура. Ханым чёп ала.

Ф

Ъ, Ь Сёзлюк: Уьфюрюк, фабрик, форма, фонтан, цирк, офицер, баъли, къызъяш, учитель, пальто, Нюрьян.

Текст: Нюрьян фабрикде ишлей. О пальтолар тиге. Къызъяш баъли ашай. Яшлар циркге бара.

КЪУРШАВ ТЕКСТЛЕР

Бизин бав.

I. Биз бавда гьар гюн ишлей эдик. Мен еримни хыйлысына тюрлю-тюрлю гюллер чачдым. Яйда олар чечек ачма башлады. Мен олай арив чечеклер оьсер деп турмай эдим. Нече тюрлю чечек сюйсенг де бар. (31 сёз. М. Ягьияевге гёре).

1. Салим биринчи гезик иржайды. 2. Уьч гюнден сонг Алыпкъач къайтды. 3. Биз халкъ булан яшап уьйренгенбиз. 4. Шо вакътиде эшик ачылды. 5. Мен буссагьат оланы гёрме герекмен. 6. Бютюн шагьарны халкъы билеген кюйде болсун. (М.Я.) 7. Итти мююзлю эчки гётермени тюбюнден чыгъып геле. (А.А.)

ЭКИНЧИ КЛАС

Сёзлюк.

Язылышы четим сёзлер.

Абзар, автобус, автомашин, алфавит, атъялман, ачув, боец, больница, велосипед, гюнтувуш, гьажитари, гьармут, гюндюз, гюнлюк, гьабижай, доктор, дюнья, депутат, завод, инбаш, ёммакъ, конь­ки, космонавт, къаст, къызардаш, колхоз, къамучу, къаттыгюн, къубагийик, къызгъылт, Магьачкъала, одеколон, огород, оьгюзьемиш, парад, погон, портфель, пулемёт, предложение, предмет, самолёт, скобка, социалист, статья, сыйырткъыч, совхоз, солтанжая, тахшагьар, тракторист, турнама, танкист, тетрадь, учитель, учительница, участка, уьст, уьягьлю, фонарь, ферма, фабрик, четверть, шиъру, шофер, щётка, экскурсия, эркъардаш, янгылыкъ.

Сёзлюк диктантлар

1. Гьайванлар: къоян, аюв, атъялман, бёрю, тюлкю, тюе, порсукъ.

2. Школа: портфель, учитель, китап, журнал, ручка, тетрадь, пенал.

3. Яй: жибин, бичен, балжибин, тырнавуч.

4. Емиш: жие, гьармут, шаптал, алма, юзюм, баъли, къоз.

5. Уьягьлю: анам, атам, иним, уллана, къызардашым, агъам, уллата, атамны атасы, атамны иниси.

6. Юрт: уьй, орам, бав, огород, клуб, тюкен.

7. Ашлар: сют, ювурт, бишлакъ, чай, шорпа, долма.

8. Агъачлыкъ: ёге, тал, эмен, итбурун, чум. оьгюзьемиш, гертме.

Бу текстлер эшитип-языв учун къоллана.

Англатыв диктантлар

Яй.

Яй гелди. Биз биченни къурута эдик. Атамны къолунда сенек бар. Ол биченни аракъгъа сала. Анам да атама кёмек эте.

Къыш.

Муна къыш. Дёрт де якъны къар басгъан. Агъачлыкъ ялангъач болду. Къушлар гёрюнмей.

Къышда.

Къыш гелди. Яшлар сююнелер. Руслан, чанасын чыгъарды. Тёбеге сыргъаламагъа барды. Онда кёп яшлар бар. Къышда не арив бола!

Къышда.

Яшлар тонларын, бёрклерин, этиклерин ва къолгъапларын гийдилер. Ана чана берди. Яшлар тёбеге миндилер.

Бизин уьйде.

Анам ва атам уьйде. Анам аш эте. Атам газет охуй. Арслан дарсларын гьазирлей. Ума къурчакълары булан ойнай.

Анамны атасы.

Анамны атасы къарт болгъан. Камил де, мен де ону кёп сюебиз. Камил огъар «Къарчыгъа» журналдан хабарлар ва шиърулар охуй.

Гьажи.

Гьажини бети ва къоллары нас. Сапият эркъардашына сапун бере. Гьажи къолларын ва бетин жува. Сонг бетин-къолун сибире.

Уьйде.

Эртен анам ишге гете. Дина уьйде дарсларын охуй. Мурат журнал охуй. Умуш фартук гие. Школагъа бармагъа заман болду. Дина да, Мурат да школагъа бара. Умуш буса уьйде къала.

Яратывчулукъ диктантлар

Батыр.

Батыр ... алгъан. О инисин ... уьйрете. Иниси ... барын да би­ле.

Школа.

Айна ... бара. Анасы огъар ... алгъан. Айнаны портфелинде китаплар, тетрадлар ва ... бар. Ол ... охуй. Ону ... гьар заман макътай.

Бизин клас.

Бизин клас уллу ва ярыкъ, Класда парталар, терезелер ва пол таза. Терезебашда гюллер бар. Дежурный олагъа сув теге. Биз класыбызны кёп сюебиз.

Ёлка.

Анам бизге ёлка алгъан. Иса да, Зумрут да оюнчакълар алдылар. Муна шар ва юлдуз. Булар буса къоян ва бёрю. Али ва Зумрут буланы ёлкагъа илген.

Айырыв диктант. Созукъ авазлар сёзню башында гелеген, артында гелеген тапкъырлар этилине. Тапкъырлар «Агъачлыкъда» деген темагъа язгъан сёзлерден этиле.

Агъачлыкъ, терек, бутакъ, от, орман, яр, тёбе, япыракъ, къаргъа, къол, тюлкю, аюв, тамур, ябушгъан, оьгюзьемиш, чум, гертме, ойтан, сувашагъан, элме, эмен, ёге.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Школа.

Бу бизин школабыз. Мен охуп да, язып да боламан. Бугюн мен охув дарсда «беш» алдым. Биз школабызны кёп сюебиз.

Тавда.

Она бизин тав. Онда гиччи тереклер бар. Камил де, Акъай да итбурун жыялар. Олар торбаларын итбурундан толтурду.

Ёлка.

Рабият школагъа бара. Онда арив ёлка бар. Али шиъру уьйренген. Яшлар ёлка байрамда ойнажакъ, йырлажакъ.

Атъялман.

Атъялман агъачлыкъда яшай. Ону балалары бар. Атъялман олагъа аш бере. Сонг оланы ойнамагьа къыргъа чыгъара. Оьзю буса олагъа къаравул эте.

Къаргъа.

Бизин абзарда кёп къаргъалар бар. Бир къаргъа бутакъгъа къонду. Муса аш гесек ташлады. Къаргъа аш гесекни чокъума башлады.

Оюн.

Яшлар ойнайлар. Муса Муратны излей. Мурат тахны тюбюнде яшынгъан. Ону аягъы гёрюнюп тура. Шо оюнгъа юмунчукъ деп айта.

Руслан.

Ажамны уланы - Руслан. Ол яхшы яш. Огъар беш йыл бола. Ажам ону къолларын жува. Руслан сув булан ойнамагъа сюе.

Къыш

Муна къыш гелди. Яшлар къышдан бек сююнелер. Олар чана сыргъалай. Къаркъурчакъ эте. Наида ва Руслан къырда ойнайлар.

¹ Шу диктантларда яшлар учун язмагъа четим сёзлер ёлукъса, муаллим шо сёзню доскагьа язмагъа герек.

Школа.

Муна бизин школа. Биз школаны кёп сюебиз. Школада мен охумагъа ва язмагъа уьйрендим. Мен язывдан беш аламан.

Совхозда.

Язда совхозда иш кёп бола. Бизин юртда алма оьсдюре. Шко­лада загьмат бригада къурулгъан. Бригада алма чёплей.

Янгур.

Кёкню булут япды. Кёк кёкюреди. Бирден гючлю янгур явду. Сонг чакъ ачылды. Гьава бек арив болду.

Къыш.

Муна къыш гелди. Яшлар къышдан сююнелер. Аналары ола­гъа чаналар берди. Зугьра да, Юнус да къырда ойнайлар. Олар къышны кёп сюелер.

Къышда.

Къышда яшлар чана сыргъалайлар. Расул уллу къар хола этген. Жагьбат къардан яшны суратын эте.

Я, Ю, Ё, Э, Й, ОЬ, УЬ гьарплар.

Уллатам ял ала. Шапталны сен ал. Айна, юхлама ят. Юрт ягъада яр бар. Ябалакъны гёзлери уллу. Атъялман терекден терекге атыла. Совхозда юзюм бавлар бар. Колхозну тарлавунда хыярлар оьсе. Али мени ювугъум. Муратны гёдеги гиччи. Муса юртгъа гетди. Ажай юзге ерли санап бола. Къушлар бавда чарнай. Яшлар арив йырлай. Оьзенде оьрдеклер юзе. Бизин бавну къырыйында оьзен агъа. Яшлар оьзенде киринелер. Бизде арив уьйлер ишленген. Эртен чакъ арив бола. Элдар китап охуй. Бизин школагъа янгы эшиклер этген. Айшатгъа уьч йыл бола. Школада уллу ёлка бар. Нана уьйде чай иче.

Яраш.

Яраш топ ойнай. Ол топну Асиятгъа бере. Олар бир гиччи тёбеге минелер. Яраш топну тёбедеи дёгерете. Экиси де ону артындан чабалар.

Э ГЬАРПЫ БУЛАНГЪЫ СЁЗЛЕГЕ ДИКТАНТЛАР Сёзлюк диктант

Эртен, эше, эгер, эмен, эниш, эс, эрши, эшик, эл, эчки, элей, эт, эки, этек, этмек, эзив, аэроплан, эшит, этик, эсней, эркин, эркеч, эринчек, эсгерив, эркин, эретурмакъ, элте, экев, Элмурза, Элмира.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Бизин уьйде.

Эртен болду. Элмира эретурду. Ол бир де эринмей. Элмира тёшегин жыйды, жувунду. Ол анасына, атасына эдеп эте. Ону атасы колхозда ишлей. Анасы - муаллим.

Агъачлыкъда.

Агъачлыкъда тюрлю-тюрлю тереклер бола. Охувчулар олар булан таныш болдулар. Яшлар яйда, гюзде экскурсиягъа баралар. Агъачлыкъда оьгюзьемиш, макъар, чинар ва гертме оьсе. Яшлар булан Элдар да барды. Олар кёп емиш жыйдылар.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Китаплар ... тизилген. Дагъыстанда ... деген юрт бар. Мурат эчкилени авлакъгъа гьайдады. Эчив исси ... бишири. Анам тюкенден ... алды. Биз ... яш бар эдик. Уллугъа гиччилер ... этмеге герек. Биз фермагъа ... бардыкъ.

СЁЗЛЕРДЕН ПРЕДЛОЖЕНИЕЛЕР ТИЗИГИЗ

Уста, керпич, чыр, эте.

Гьавчу, къоян.

Школа, учитель, яшлар, экзамен.

Эчкилер, авлакъ, яшыл, от.

Тереклер, агъачлыкъ, эмен, элме, яшлар.

Самурсакъ, яз.

Эндирей, Дагъыстан, юрт.

Уьй, китаплар, этажерка.

Ун, экмек, элек, анам.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Элмурза тюкенден этажерка алгъан. Этажерканы экев гётерип гелтирди. Огъар элли китап гирди. Элмурза ондан гьар гюн китап алып охуй. Этажерка эки терезени арасына салынгъан.

Ана.

Дюньяда лап да арив сёз - ана. Адам башлап ана деген сёзню айта. Ананы къоллары - йымышакъ ва исси къоллар. Ананы юреги тюз, тергевлю. Ана юрекде яшына бакъгъан сююв сёнмес.

Анам элек булан ун эледи. Бугюн мен эт кюрзе ашадым. Ума сурат эте. Атам элме агъач гесди. Колхозчулар эркин яшайлар. Алини семиз эчкиси бар.

Биченликде.

Бизин юртну биченликлери кёп. Гьюсейин танг булан тура. Ол бичен чалма бара.

Бу йыл биченликлер къалын. Исси янгурлардан сонг ёнгурчкъа яхшы гётерилген. Янгы этилген уллу аракълар гёнгюнгню ача. Юртлулар бек къаст этип ишлейлер. (37 сёз).

Я ГЬАРП БУЛАНГЪЫ СЁЗЛЕГЕ ДИКТАНТЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Ямучу, яр, яй, явлукъ, яшмын, яхшы, ястыкъ, ярым, ясли, ялын, яман, языкъ, ялгьав, ябукъ, яякъ, яна, яра, яюв, ярыш, ярлы, яшыл, явун, ятыв, ярашыв, яс, язбаш, яза, январь, ябалакъ, Ильяс, мия, Марьям, ясли, янгылып, яяв, ялангъач.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Къоян.

Къоркъач къоян, ... яй, ... таякъ, ... яшлар, ... явлукъ, ... ял­гъав, ... явун, ... январь, ... язбаш.

(гиччи, узун, къалын, уллу, исси, янгурлу, сувукъ, гючлю).

САЙЛАМ ДИКТАНТ

Язда.

Янгур ява. Жан-жанывар уяларына гирип яшынгъан. Орамлардан шарыллап сувлар агъа. Гюн чыкъды. Янгур токътады. Яшлар къыргъа чыкъдылар. Авлакъны яшыл от япгъан. Биз яргъа миндик, онда ябалакъ гёрдюк.

Яраш да, Якъут да дарсларын охуй ва яза. Олар охувдан ялкъмай. Руслан ойнай. О яхшы яш.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Бизин колхозда ясли бар. Барият - гиччи къыз. Анасы ону яслиге элте. Яслиде Асият, Якъут, Яраш ва Разият бар. Оланы оюнчакълары кёп: къоян, топ, къурчакъ, уьй. Яшлар яслиде бек шат яшай. Онда кёп яшлар бар.

Къырлардан шыплыкъ гёчюп,

Гётеринки къавгьасы.

Гюнден-гюн тик уруна

Язгъы гюнню шавласы.

Яйда.

Муса ва Али агъачлыкъгъа бара. Оланы къолунда земгил бар. Олар ябушгъан жыйдылар. Ярны уьстюнде ябалакъны гёрдюлер. Яшлар огъар кёп заман къарадылар. Ильяс терекни уьс­тюнде атъялман да гёрдю.

ГЁРЮВ ДИКТАНТ

Яшлар ... (яр) миндилер. Марьямны ... (ясли) берди. Къойчу ... (ямучу) чырмалды. Анам ... (къаз) этин кьызарта. (Ябалакъ) гёзлери уллу бола. (Яй) чакъ исси бола ... (Яр) уьстюн къар япгъан.

яратывчулукъ диктант

Сёзлерден предложениелер этигиз

1. Экскурсия, яшлар, язбаш, агъачлыкъ.

2. Татам, ябалакъ, уя, яр.

3. Яшыл, от, яй, авлакъ, яллав.

4. Кьоян, тав, гьавчу.

5. Ярыш, юрт, къашгъа.

6. Агъач, ялын, печь.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Язбаш гелди. Яшлар агъачлыкъгъа экскурсиягъа баралар. Ильяс ярда ябалакъны уясын гёре. Яй етишди. Яллав башланды. Авлакъдагъы яшыл от саргъайды.

Гьавчу гьав эте. Ол тавгъа мине. Онда къоянны гёре.

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТЛАР

Янгы йыр да уьйрендим

Йырлама май байрамда.

Янгы йырым да мени

Янгыражакъ майданда.

* * *

Ана тананы ялай,

Ананы ялай тана,

Танасын йибермесе,

Сютюн йибермей ана.

* * *

Къар ирип тайып,

сувукълар битди.

Къушлар да къайтып,

уялар тикди.

* * *

Яшлар, яхшы охуйюкъ

ва низамлы турайыкъ.

Бизин ана Ватанны

гьар гюн къувандырайыкь.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Язда.

Язбаш гелди. Тереклер яшыл опурагъын гийди. Авлакъ яшылланды. Яшлар юмунчукь ойнайлар. Сапият явлугьун байлады. Къоян - къоркъач гьайван. Яшмын яшнады. Янгур явмагъа башлады. Ягьия, Ильяс, Нияр, Сапият ва Марьям уьйлерине къайт- дылар.

Язбашда.

Язбашда явун кёп бола. Кёк кёкюрей, яшмын яшнай. Яшлар къоянны гёрдюлер. Яйда исси бола. Тереклени яшыллыкъ яба. Яшлар салкъын ерде яйыв яйгъанлар. Олар ялкъмайлар.

Къышда.

Яшлар къышдан сююнелер. Олар чана сыргъалайлар. Расул къардан яшны суратын эте. Къоян къышда къар холагъа ошап къала. Ону териси акъ бола. Къоянны тапмагъа къыйын бола.

Къыш.

Къыш гелди. Яшлар сююнелер. Агъачлыкъ ялангъач болду. Дёрт де якъны къар басгъан. Къушлар гёрюнмей, Расул чанасын чыгъарды. Тёбеге сыргъаламагъа Даниял, Якъут, Асият, Разият ва Агьмат гетдилер. Къышда не арив бола!

Ё ГЬАРП БУЛАНГЪЫ СЁЗЛЕГЕ ДИКТАНТЛАР.

СЁЗЛЮК ДИКТАНЛАР

«Ё», ёлдаш, ёлка, ёмакъ, ёлавчу, ёкъ, ёлакъ, ётел, ёрт, кёл, гён, гёдек, ён, дёрт, кёмюр, тёшек, самолёт, ёрукъ, ёргъа, ёлукъ, ёге, ёткюре, ёнкю, ётелбалам.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Эки ёлдаш.

Эки ёлдаш къыдыра чыкъды. Ёлда кирпи ёлукъду. Ону тутма къарады. Инелери итти эди. Чубукълардан четен этди. Кирпини четенни ичине салды. Елда ёммакъ айта туруп къайтдылар.

О не экен?

Къаркъарасы дёгерек,

Гиегени тегенек.

Оьрге мине окъ йимик,

Эниш дёгерей топ йимик.

* * *

Али де, Мурат да - эки ёлдаш. Али самолёт эте. Мурат кёмек эте. Олар арив самолёт этди. Муна къанатлар, бу да чанчелек. Мурат ёлдашын кёп сюе. Олар экинчи класда охуйлар.

Гёзетде.

Гёзетде арив бола. Мен де, Расул да бугюн гёзетге барабыз. Гече кёкде юлдузлар гёрюне. Гёзетде оьтесиз къужурлу бола. Расул мени ёлдашым. Биз бирге охуйбуз. Мен ёлдашымны бек сюемен.

Ёлну ягъында ёлка терек оьсе. Ёлгъа таш тутулгъан. Онда яш­лар ойнайлар. Ёргъа ат бек чаба. Ёлавчу ёлда яхшы. Ёкъну герек тапдырар.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТ

Ёлкада.

Школада ёлка бар. Ильяс ёлдашы булан ёлкагъа гелди. Ёлканы тегенеги бола. Яшлар ёлкагъа оюнчакълар илелер. Муна къоян ва бёрю. Бу буса атъялман. Ума шиъру уьйренген. Яшлар онда ойнажакълар ва йырлажакълар.

Е ГЬАРП БУЛАНГЪЫ ДИКТАНТЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Ел, емиш, ете, етти, етмиш, тие, ет, етише, ек.

Айшат емиш ашай.

Аша, Акъай, етти къакъай!

Атай къош эче. Анам чай иче.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Тетейни алмалары — етти.

Салим, атны ек. Къой ем ашай. Али атасына къуллукъ эте. О учитель уьйге берген дарсны да яхшы эте.

Алма — татли емиш.

Кокан — туршу емиш.

Емишни хайыры артыкъ.

Эшик ачылды. Учитель гелди. Яшлар олтурдулар. Расул доскагъа чыкъды. Ол ёммакъ охуду. Ону учитель гьар заман макътай. Расул яхшы охуй. Учителни сёзлери бек маъналы бола.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Сёзлени эки тапкъыр этигиз. Биринчи тапкъырда э булан башланагъан, экинчисинде е булан башланагъан сёзлер болсун.

Эдеп, ел, эзив, эки, елевчю, эгев, эртен, егив, энни, енг, эт, етим, ессиз, эсен, эрнек, эсги, эркеч, эрке, ерли, ерагъач, енгил, емиш, елли, эсделик, эсер-месер, эр-къатын, эринчек.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Къошда.

Атам булан мен къошгъа бардым. Мени онда бир ёлдашым бар эди. О да мени ёнкю кюлайым эди. Тёл башланды. Мени гёк къоюм къозу къозлады. Атам магъа: «Шону кёрпесинден сагъа бёрк этежекмен», - деди. Мен атама ону соймасын деп тиледим.

Яхшы бав.

Охувчу яшлар оьзлени бавун башлап сюрдю, сонг юзюм борла орнатды. Бавну оьр ва тёбен янларында гюйрюч тереклер орнатдылар. Эки-уьч йылдан юзюм борлалар бютюн бавну еледи. Шу бавну гелимине школа тарыкъ-герегин алажакъ. Охувчуланы баву районда инг яхшы юзюм бавлардан санала.

Ю ГЬАРП БУЛАНГЪЫ СЁЗЛЕГЕ ДИКТАНТЛАР

Сёзлюк диктантлар

Юсуп, юрт, ювукъ, Юнус, ювурт, юлдуз, юваш, юмурукъ, аюв_г юрек, сюек, кюрек, бюртюк, сют, юрю, чжле, юлле, юлюй, юк, юзюм.

БУВАРЫВ ДИКТАНТ

Юсуп да, Юнус да бавдан къайтдылар. Юсуп Юнусну ювугъу. Ол бавда ишлеме кёп сюе. Юнус юзге ерли санап бола.

* * *

Чакъ иссиде биз кирине эдик. Бизин кёлде сув таза бола. Биз эришип юздюк. Юнус барыбыздан да бек юзе. Ол не кюй булан да юзе. Биз эришип юздюк.

* * *

Кюсюм эртен тез тура. Уьстюн-боюн тазалай. Уьйню сибире. Ону къызардашы Наида чай сала. Олар - кёп эдепли, яхшы къызлар. Кюсюмлени юзюм баву бар. Наида да, Кюсюм де юзюм геселер.

САЙЛАМ ДИКТАНТЛАР

Гюкюк.

Бизин бавдагъы терекни уьстюнде эртен гюкюк къычыра. О бугюн юзюм тереклени уьстюне къонуп чарнай эди. Мен гюкюк гёгюрчюнге ошайгъан къуш деп тура эдим. Гюкюк, башын чююп, гю-кюк, гю-кюк деп къычыра. Огъар гюкюк деп шолай къычырагъан саялы айтгъан.

* * *

Биз гоган, чум ва итбурун чёплеме бардыкъ. Татавул бойдагъы уьлкюлюкге етишдик. Алабай уьлкюню тюбюне гирип ятды.

* * *

Бизин юртубуз бек арив. Совхозну юзюм бавлары бар. Юсуп юртну бек сюе. Эртен-ахшам уьйлени тюнгюлюклеринден тютюн чыгъа.

яратывчулукъ диктант

Жумлалар къуругъуз

Жымчыкъ, уя, бола, терек. Балыкъ, яшлар, оьзен, тута. Юнус, ярыкълар, къарангы, Юсуп, школа, библиотека, китап.

Масъаланы. ...

Суратны ...

Класны ...

Чечеклени ...

Дарсларынгны ...

Чангны ...

Китапны ...

Терезени ...

(Сибир, жый, чеч, эт, яз, ач, сугъар)

Опуракъны не булан тиге?

Биченни не булан жыя?

Такътаны не булан биче?

Уьйню не булан сибире?

Чюйню не булан къагъа?

Сен эртен нечеде турасан?

Школагъа къачан барасан?

(етти, чёкюч, сибиртки, бычгъы, ине, сегизде, тырнавуч).

ОЬ ГЬАРП Б УЛАНГЪЫ СЁЗЛЕГЕ ДИКТАНТЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Оьгюз, оьзен, оьлен, оьрдек, оьзек, оьрлен, оьктем, оьпке, оьлчев, оьр, оьбек, оьемек, оьсюмлюк, оьмюр, оьзюм, оьтесиз, оькюрмек, оьчлюк.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Оьрдеклер.

Оьрдеклер авлакъда отлай. Сувда хотгъана. Оланы йымырткъалары отланы арасында табула. Оьрдеклер кёлде юзе. Айнаны оьрдеклери бар.

Оьгюзлер.

Алда бары да къыйын ишлени оьгюз арбалар булан эте болгъан. Юк ташыйгъан да — оьгюзлер, сабан сюреген де — оьгюз­лер. Тойгъа гелинни де оьгюз арба булан гелтире болгъанлар. Оьгюзлер бизге кёп иш этген.

САЙЛАМ ДИКТАНТ

Яшлар оьзенде киринелер. Оьрдеклер юзе. Оьлмес колхозда яхшы ишлей. Авлакъда трактор оькюре. Агъачлыкъгъа барагъанда, биз оьзенден оьтдюк.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Оьзен. Оьрдек. Оьтмек. Оькюрмек. Оьгюз. Оьсмек. Оьлчев. Оьр.

БАЯНЛЫКЪ ДИКТАНТЛАР

Оьгюз мююзлери булан сюзе. Оьзен агъа. Оьлен—йымышакъ от. Оьрдек оьзенге тюше. Дарсларымны оьзюм этемен.

Оьзен.

Язда яшлар оьзенге киринмеге баралар. Юнус оьгюзню сув ичмеге гьайдай. Оьзенде яшлар оьрдеклени гёрдюлер. Оьрдек сувда батмай. Яшлар оьзенде кёп заман ойнадылар.

УЬ ГЬАРП БУЛАН ДИКТАНТЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Уьч, уьй, уьлгю, уьстюн, уьфюрюк, уьйрен, уьздю, уьй, уьлеше, уьрке, уьтюргю, уьлке, уьлкю.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Арслан сурат этме уьйренди. Уьч яш авлакъгъа гетди. Уьлкюлени арасындан къоян чыкъды. Ватан давда уьлкебиз уллу уьстюнлюклер алды. Муаллим яшлагъа тетрадлар уьлешди. Умуш терекден уьч алма уьздю.

* * *

Камиль уьтюргю булан ишлей. Ону уьстюнде арив гёлек бар. Мусаланы уьч бабиши бар. Алабай шынжырны уьздю.

* * *

Сюйген уьйде сув ич.

Уью ёкъну кюю ёкъ.

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТ

Яхшы яш китапларын

Бир заман да тас этмей.

Жылтына кагъыз тутуп,

Аяп сакълай, нас этмей.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Школадан мен уьйге гелдим. Уьйде уьч сагьат рагьатландым ва ойнадым. Ашагъан сонг дарсларымны этдим. Берилген шиъруну гёнгюмден уьйрендим. Уьч масъаланы чечдим. Сонг «Уьлкебизни уьлгюлю ишлери» деген китапны охудум.

* * *

Охувчулар жанлы мююш къургъанлар. Онда уьй къоянлар, гёгюрчюнлер яшайлар. Яшлар жанлагъа кёп арив къуллукъ этелер. Къоянлагъа олар чита ва къапуста берелер. Гёгюрчюнлеге будай бюртюклер салгъанлар ва ченгерткилер тутуп гелтиргенлер.

СЕЗЛЕНИ АХЫРЫНДА Ь (йымышакъ белги).

сёзлюк диктант

Январь, февраль, апрель, нюнь, июль, сентябрь, октябрь но­ябрь, кисель, календарь, печь, букварь, учитель, фонарь, ноль, Кремль, председатель, секретарь, медаль, портфель, Унцукуль.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Биз сентябрь айда школагъа барабыз. Учитель бизин язмагъа ва охумагьа уьйрете. Январь айда каникуллагъа чыгьабыз. Каникулланы биз кёп арив оьтгеребиз.

* * *

Тамгъа календарь илинген. Колхозгъа председатель сайлангъан. Уьйде печь яллай. Арслан уьч тетрадь алды. Бизин школа­гъа янгы учитель гелген.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Тамгъа календарь илинген. Йылны биринчи айы ... Классда... яллай ... бизин охумагъа, язмагъа уьйрете айда сувукъ бола.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Ильяс Магьамматович — бизин учитель. Ол яхшы гьазирлеиип гелген яшгъа беш сала. Дюньяда лап да арив сёз — ана.

* * *

Октябрь байрамда атам магъа савгъат берди. Биринчи чет­верть ноябрь айда бите. Бизин учителни тёшюнде уьч медаль бар.

Ь СЁЗНЮ ОРТАСЫНДА

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Дюнья, пальто, альбом, коньки, асфальт, Ильяс, Нюрьян, оьгюзьемиш, пьеса, Марьям, сельсовет, учительница, гёзьяш.

ГЁРЮВ ДИКТАНТ

Бёрю йыртгъыч гьайван. Сыйырткъыч — къуш. Аюв — ... ит..., ат — ... Къаргъа — ...

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Предложениелер тизигиз

1. Сыйыр, къозу, ат, къой, ит.

Сыйыр сют, май бере.

Къойлар эт ва юн бере.

Ат чаба.

Ит уьйню сакълай.

1. Тюлкю, къоян, аюв, кирпи, порсукъ.

Т юлкю тавукъланы тута.

Къоян къапуста гемире.

Аюв балны сюе.

III. Пальто, коньки, яшлар, бёрк, орам, асфальт, яшлар, буз къар, альбом, суратлар, школа.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Ильяс шагьаргъа охума бара. Ажам Алиевна янгы пальто гийип гелди. Туварчы Гьасан зурнайын согъа. Айна абзаргъа гёзьяш тёге туруп гирди. Къыйын масъаланы учитель чече. Марьям сельсоветде секретарь болуп ишлей.

* * *

Биз буссагьат сизге гелебиз. Учитель бизге культураны гьакъында сёйледи. Будутлар «гёзьяш» тёге, себелейлер явунлар. Ильяс да, Закарья да оьгюзьемиш чёплеме гетди. Ильяс пальто- суну киселерине чёпледи.

Ъ ГЬАРП

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Баъли, шиъру, таъсир, съезд, маъна, атъялман, къолъявлукъ, Муъминат, маъдан, масъала, къызъяш.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Атъялман терекден терекге атыла. Атъялманланы къуйругъу бек арив бола. Муъминат масъала чече. Муъминат бавда баъли чёплей. Ол къурдашлары булан кёп баъли жыйгъан.

Съезд.

Съезд тюнегюн битди. Съездде делегатлар бар эди. Муъминат съездде ортакъчылыкъ этди. Муъмин де, Муъминат да съездде чыгъып сёйледилер.

ГЕРЮВ ДИКТАНТЛАР

Муса да, Али де агъачлыкъгъа оьгюзьемиш жыймагъа бардылар. Къозу маъ деп къычыра. Атъялман уясындан башын чыгъарып къарай.

* * *

Ильяс шиъру айта. Учитель доскада масъала чече. Яшлар масъаланы тептерлерине гёчюрелер. Учитель айланып тергей.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Баъли, бав, Муъмин. Атъялман, къувуш, терек, уя. Масъала, доска, Муъминат, Осман, шиъру, кагъыз,

Расул, бет, къолъявлукъ, сибире.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТ

Бизин юртну баъли баву бар. Язда бавларда баъли кёп эди. Июнь айда баъли чёпленди. Акъ баълини заводгъа берди. Гьали бавлар бош. Муъмин оланы къырыйында къозулар сакълай. Муъминни къозусу «баъ, баъ!» деп къычыра.

Атъялман.

Агъачлыкъда атъялман яшай болгъан. Атъялманны балалары да болгъан. Ол бир керен балаларына аш излей чыкъгъан.

Агъачлыкъгъа яшлар гелген. Олар атъялманны тутмагъан. Огъар ем бергенлер. Атъялман емни балаларына алып гетген.

Къышда.

Къыш башланды. Къар явду. Гиччи кёллер бузлады. Сувукъ гюнлерде буз къатты бола. Яшлар бузну уьстюнде сыргъалай. Руслангъа атасы конькилер алгъан. Руслан бузну уьстюнден чапмагъа сюе. Ол сыргъалап билмей йыгъыла. Яшлар ону аякъгъа тургъузалар. Огь, къышда не яхшы бола!

Марьям.

Бир гюн Марьям да, Нюрьян да тавгъа бара. Марьям оьгюзь­емиш терек гёре ва корзинкасына жыймагьа башлай. Нюрьян арекде адашып къала. Ол йылай. Марьям ону къолундан тута ва агъачлыкъдан чыгъара. Яшланы излемеге Закарья да, Ильяс да чыгъа. Яшлар излеме чыкъгъанлагъа ёлугъа.

НГ ГЬАРПНЫ ЯЗЫЛЫШЫ

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Онгсуз, генг, чанг, зенг, енг, сонг, къонгур, къонгурав, чонгур, янгур, къынгыр, онгсуз, сангырав, онг, энг, тенг, танг, тангала, минг.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Школада зенг къагъылды. Янгур ява. Орамда чанг бар. Янгур чангны басылтды. Къапу артгъа къонгурав илинген. Каспий денгиз бизге кёп пайда бере. Денгизден биз кёп балыкъ тутабыз.

* * *

Дарсда учитель тетрадланы тенг этип пайлады. Язбашдан сонг яй геле. Бизин орам къынгыр тюгюл. Язда янгур явагъанда жанлар яшыналар.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Яшлар, кино, тангала, бара. Клас, зенг, охувчу, школа. Балчыкъ, орам, янгур. Генг, яшлар, клас. Школа, атанг, гелди.

Чыкъды, перемена, яшлар. Бугюн, иш, тангала, къойма. Шко­ла, генг, уллу, класлар.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Абзарда лампочкалар янгъан. Гече къарангы бола. Яшлар къырда ойнайлар. Уьюнге тез къайт. Сагьат зенг ура. Дарсларынгны этип, юхламагъа ят.

* * *

Атасы Агьматгъа къонгур гидив алды. Агьмат гидивню бойнуна къонгурав такъды. Гидив Агьматны артындан зенг къонгуравун силлей туруп юрюй.

Кёк кёкюрев.

Яй заман эди. Яшлар авлакъгъа бардылар. Кёк кёкюреди. Олар къачдылар ва къошгъа гирип къалдылар. Чакъ ачылгъанда, парахат гетдилер.

* * *

Гюл-чечек сёнген,

бечиген, дёнген,

Тёгюле япыракъ,

сюрюле топуракъ.

* * *

Тангала арив гюн болагъангъа ошай. Танггъа таба жан-жанывар тербенди. Къарлыгъачлар терек башларда чарнайлар. Сонг-сонг школаны къонгураву зенг урма башлады. Шат яшлар школаны абзарында оюнларына гиришдилер.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Яшлар, зенг, школа, къонгурав, сонг, клас, тынгла. Колхозлар, авлакъ, генглешди.

Сувукъ, конькилер, енгил, чаба, къыш, энглер. Портфелингни, янгы, арив, сакъла, англа.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Тюшден сонг денгизни ягъасы исси бола. Гюн тавну башына минген йимик гёрюне.

И ва Й ГЬАРПЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Ил, ит, ич, иним, кирит, иш, чита, чий, мин, тил.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Муса, улуй, ит.

Яшлар, юмунчукъ, ойнай.

Инив, йип, ине, сакълай.

Чече, ит, уьй, абзар.

Исси, йылы, ел.

Оьзен, Иса, кирине.

Ишлей, бавда, яшлар.

Чай, чайник, стакан, тёге.

Къамуш, йыланлар, сюйкеле.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Инив.

Инив де, Ильяс да кёп арив къурдашлыкъ юрюте. Инив анасына кёмек эте. Инив китап охуй. Инив бу йыл биринчи клаесны битдирди.

* * *

Арив исси гюн. Алини иниси Иса орамда ойнай. Идрыс ва Атай йырлайлар. Иылы ел аста уьфюре. Йымырткъа адамгъа бек пайдалы.

* * *

Айшатны анасы там сылай. Айшат токътамай йылай. Атай да, Ислам да Айшатны ойнаталар. Май ай — исси ай.

Йылан.

Насир авлакъда йыланны гёрдю. Йылан сюйкеле. Бизин авлакъларда ватарака йылан кёп бола. Йыланны агъусу бола. Йы­лан къышда юхлай. Насирни къурдашларын йылан бек къоркъутду.

* * *

Адамлар, касса, очередь.

Таш, темир, къатты.

Къумукъ, абзар, Асадулла.

Басир, гёлек, чилле.

Япыракъ, терек, саллангъан.

Пайзулла, къуват, яш.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Мени ... иним бар. Яйда чакъ ... бола. Терекден алмалар ... Согъан ... бола. Арсланны ... гёлек гийген. Айзанат ... болуп иш­лей. Мени агъам ... Муса ... яш.

(аччы, гиччи, чилле, кассир, исси, саллангъан, гьакъыллы).

Йымышакъ — къатты.

Гиччи —

Исси —

Итти —

Аччы —

Юкъкъа —

Къоччакъ —

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Яз гюнлери исси бола. Бизин школабызны класлары уллу ва ярыкъ. Бизге школада яхшы бола. Атам башымны итти бичакъ булан юлюдю. Мени гиччи иним яшларбавуна бара. Бизин директор — къатты адам. Муъминат тюкенден юз грамм кампет алды.

Бизин гьайванлар къышда исси аранларда тура. Къышны къатты сувукълары семиз къойлагъа кар этмей. Аччы сувукълар бизин къоркъутмай. Биз уллу ва исси класларда охуй буз.

ЭСДЕЛИК ДИКТАНТ

Бир йимик къардашы эдинг

Гьар тюрлю миллетлени.

Сен тайдырдынг, Октябрь,

Юрекдеги дертлени.

(Къазияв Али).

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Сёзлени алфавитни гезиги булан языгъыз.

Хасай, Осман, Камил, Атай, Ибрагьим, Зулай, Багьав, Уркъуят, Осман, Лайла, Гьамит, Дадав, Шапи, Якъут, Вагьап, Муса, Наби, Иса, Мурза, Али, Жавгьарат.

* * *

Мадинат, игит, бёрю, Басир, тюлкю, жымчыкъ, Разият, оьгюз, гюргюр, Марат, дюнья, чоргъа, шаптал, ёлка, уьфюрюк, къурдаш, зенг, радио, мамукъ, цемент, вагон, комбайн, яшав, Аминат, ватан.

Хасавюрт, Магьачкъала, Яхсай, Эндрей, Избербаш, Кьоркъмаскъала, Кёстек, Ботаюрт, Дербент, Къызылюрт, Эрпели, Узун- отар.

Ким?

Ата, ана, ини, агъа, къызардаш, Идрыс, Абдулла, Шарав, Ибадулла, Муса, Наида, Патимат, Айшат, Мадина, яш, ишчи, учитель, лётчик, вожатый, директор, председатель, врач,, инженер, ишчи, яш, адам.

БУВАРЫВ ДИКТАНТ

Бизин юртда уллу колхоз бар. Онда колхозчулар ярашып ишлейлер. Мени атам—бригадир. Анам—доярка. Кьызардашым — врач. Эркъардашым—учитель.

Бизин класны охувчулары: Басир Атаев, Акъай Акъаев, Ра­сул Магьамматов, Гьажи Абакаров, Нариман Гьажиев, Зугьра Расулова, Ажай Арсланова, Жагьбат Идрысова, Зугьра Абакарова.

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТ

Къаргъа йыгъылды Мурат,

Ону артындан Калимат,

Ону артындан Гьалимат,

Ону артындан Рагьимат,

Ону артындан Яраш да,

Ону артындан Къураш да.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Жагьбат казагъа бара. Жагьбат булан ону къызардашы Роза да ишлей. Олар ишни сюеген къызлар. Къызланы атайы Абакар олагъа бек рази.

Школада да Жагьбат да, Роза да яхшы охуйлар.

Гьалиматны анасы авруй. Гьалиматны (анасына къарамагъа герек. Ол школагъа да бармай къала.

Не?

Стол, шанжал, завод, фабрик, машин, парта, шкаф, чайник, налбеки, бошгъап, ялгъав, портфель, сыйырткъыч, фуфайка, атъялман, дандерек, гьармут, кюреге, сыйыр, ит, бёрю, къарлыгъач, гюкюк, торгъай, савусгъан.

БУВАРЫВ ДИКТАНТ

Алда бары да къыйын ишлени оьгюз арбалар булан эте бол­гъан. Юкню де оьгюз арбалар булан ташыгъанлар.

Гьали ишни машинлер булан кютебиз. Тек гьар заман машин лер болмагъан.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Школада ёлка.

Яшлар Владимир Ильични кёпден къаравуллай эди. Ёлка къурулгъан. Владимир Ильич къызардашы Мария Ильинична булан гелгенде яшлар оланы шоссагьат айланасын алдылар. Яшлар, Владимир Ильични ва Мария Ильиничнаны кьолларындан тутуп, йырламагъа башлады.

Гьабижайлыкъда.

Атам Абдулгьамит гьабижайгъа къаравул эте. Меи атама аш алып бараман. Арекден мени гёргендокъ танып, Дёртгёз алдыма чаба. Атама гечелер Дёртгёз яхшы кёмек эте. Ол къабанланы къувалай, саякъ гьайванланы тарлавгъа гирмеге къоймай. Атам булан къошда къаламан. Атам гьабижай аса.

Гюз.

Муна гюз гелди. Къушлагъа ашама зат аз табула. Аста-аста оьсюмлюклер къуруй, сёне. Бир тайпа къушлар исси якълагъа учалар. Барындан да артда оьрдеклер, къазлар гете. Олар бизде сувлар бузлагъанча туралар. (Клепининагъа гёре).

НЕ ЭТЕ? (предметлени гьаракаты)

СЕЗЛЮК ДИКТАНТ

Охуй, яза, сюре, чала, юзе, юрюй, уча, бакъыллай, атыла, кишней, чаба, гьаплай, ялмана, зувуллай, тиге, сюйкеле, мырыллай, мавуллай, уьйрете, англата.

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Жанлы мююш.

Яшлар жанлы мююш къургъанлар. Онда уьй къоянлар, гёгюрчюнлер яшай. Яшлар жанлагъа кёп арив къуллукъ этелер. Къоянлагъа олар чита ва къапуста берелер. Гёгюрчюнлеге будай бюртюклер салалар. Ченгерткилер гелтирелер.

Кёк кёкюрев.

Бир исси гюн яшлар агъач емиш жыймагъа баралар. Бирдев чакъ бузула, кёк кёкюрей, яшмын яшнай. Сонг къатты янгур явмагьа башлай. Бир вакътиде чакъ ачыла. Кёкде энемжая гёрюне. Яшлар бары да шат болалар.

Къомурсгъа.

Къомурсгъа бир бюртюк будай тапгъан. Ол бек авур болгъан. Къомурсгъа ону тербетип де болмагъан. Сонг ол оьзюне кёмекге ёлдашларын чакъыргъан. Бары да жыйылып шо бюртюкню оьзлени уясына элтгенлер.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Не эте?

Шаршар… Агъач уста…

Оьзен ... Темирчи ...

Янгур ... Тракторист

Боран ... Самолёт ...

Еллер ... Бакъа ...

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТЛАР

Улакълар оьктем-оьктем

Дёрт де якъгъа чабалар.

Атылмагъа чырланы

Оьзлер излеп табалар.

Башгъа тюгюл булагъа

Не ойтаны, не оьрю,

Булар гьали кёп эркин,

Билмейлер недир бёрю.

А. Салаватов.

* * *

Акъ сакъаллы къыш гелип,

Падис шаршавун япгъан.

Яш-уллу, ону билип,

Эртерек эсин тапгъан.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Гюз вакъти эди. Бу иш кёп йыллар алдын болду. Бир керен атам булан агъачлыкъгъа бардым. Атам магъа бир къапгъун салынгъан ерни гёрсетди. Къапгъунгъа къыр тавукъ тюшген эди.

Ким не эте?

Гьавчу ... Ишчи ... Учитель ... Савунчу ... Бригадир ... Охувчу ... Этик уста ... Врач ... Судья ...

Не эте?

Хурт ... йылан ... Балыкъ ... Сюйрюжибин ... Ченгертки ... Тюлкю (уча, атыла, сюйкеле, чаба, юзе)

Не нечик тавуш эте?

Тавукъ ... Бакъа ... Бабиш ... Ат ... йылан ... Жымчыкъ... Ит ... Бёрю ... Гюкюк ... Мишик ... Жибин ...

(Мавуллай, кишней, къакъыллай, гьавуллай, вазыллай, гю рюллей, жырыллай, увуллай, вакъыллай).

Нечик? (предметни белгиси).

САЙЛАМ ДИКТАНТ

Яшыл авлакъны безей

Арив къызыл пайпелек.

Сув ягъада созулгъан

Узун къарагъай терек.

Къара гамиш пышгъыра,

Сойралып салкъын кёлде.

Боз къозулар ойнакълай,

Гёк от отлап генг чёлде.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

... агъачлыкъ ... къыш ... яй

... кёк ... юлдуз ... оьзен ... гюн

... денгиз ... ел ... булут ... будай

... булакъ ... тав.

Татли, сари, гиччирек, узунсув ...

Генг, тузлу, гёк ...

Татли, къызыл, дёгерек ...

Узунсув, яшыл, татывлу ...

Сувукъ, сюзюк, леззет ...

Къалын, бийик, къара ...

(денгиз, алма, хыяр, булакъ, гьармут, къарагъай).

Таш ... тюк ...

Бичакъ яхшы гесе, ол ...

Балга яхшы гесмей, ол ...

Оьзенни суву къышда ...

Оъзенни суву яйда ...

(итти, томакъ, сувукъ, исси, енгил, авур)

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАТАНТЛАР

1. Кюлтюсде бола яйда,

Акъ бола январь айда,

Къысгъа бола къоллары,

Айланч бола ёллары.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Яшыл, сари, къызыл, уллу, гиччи, гюзгю (янгур), гьюнерли, (адам), къатты, йымышакъ, арыкъ, семиз, арив, гёзел, къара, тат­ли, аччы, начар, тири, генг, узун, къалын, гёк, къысгъа, исси, су­вукъ, къарлы, сютлю.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТ

Хортма.

Гетген яйда мен гёк денгизде уллу хортма балыкъ гёрдюм. Хортма уллу гемени уьстюнде ятып тура эди. Минут сайын о къуйрутъун ура. Хоргманы гиччи гёзлери ачувлу йыртыллай. Мени ёлдашым хортмалагъа узун таякъны узатды. О узатылгъан таякъны уста кюйде хапды. Таякъ шоссагьат сынды.

Гюнню чыгъыву.

Гюн къушланы юз тюрлю жавуллаву булан башланды. Тавланы къарлы сыртлары ал дарай тюсюн тас этди. Къуванчлыгъын Къумукътюзге яя туруп, гюн гётерилди.

Къатынлар гамишлерин савалар. Тастымалгъа чырмалгъан исси экмеклерин чыгъарып, эртенги ашгъа алгъасайлар.

Табиат яйнады. Къушлар шат тавушлар этип учдулар. (Аткъайгъа гёре).

АДАМЛАНЫ АТЛАРЫ, ОТЧЕСТВОЛАРЫ ВА ФАМИЛИЯЛАРЫ

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Гиччи Зазайны атасы заводда ишлей. Анасы Калимат фермада ишлей. Ол эртен тез ишге гетди. Уьйде Зазай яп-янгыз къалгъан.

Муну школада охуйгъан яшлар билген. Олар Зазайны ягъына гелгенлер. Муса да, Али де агъач гесгенлер. Камил гесилген агъачны яргъан. Лайла сув гелтирген ва Зазайны охутгъан.

Зазайны анасы ишден къайтгъанда яшлар эпген ишни гёрюп, бек сююнген: «Савболугъуз, яшлар. Сиз герти пионерлер экенсиз!» - деген.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Мени фамилиям — ... атым ...

Бизин учительницабызны аты — ..., отчествосу — ...

Мени къурдашымны фамилиясы — ... аты ...

Мени агъамны аты ... , къызардашымны аты — ...

Мени атамны аты — ... , анамны аты — ...

Бизин къумукъ язывчулары — ... , шаирлери — ...

Бизин Дагъыстан язывчулары ... , шаирлери,

Уллу орус язывчулары — ... , шаирлери.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТ

Уллу рус шаирлер Александр Сергеевич Пушкин, Михаил Юрьевич Лермонтов яшлар учун кёп арив шиърулар язгъан. Дагъыстанлы шаирлер Йырчы Къазакъ, Абдулла Магьамматов, Алим-паша Салаватов, Сулейман Стальский, Анвар Гьажиев нечесе ажайып къужурлу китаплар, хабарлар, шиърулар язгъан.

ГЬАЙВАНЛАГЪА ТАГЪЫЛАГЪАН АТЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Белакъ, Къарагёз, Бойнакъ, Къалбац, Къанна, Тарлан, Тар­зан, Алабай, Инчебут, Аста, Акътёш, Къаплан, Мурка, Бобик.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

1. Къашгъа, бала, Белакъ.

2. Тешик, чычкъан, мишик, Мурка.

3. Акътёш, бек, чаба.

4. Белакъ, бере, сют, кёп.

ШАГЬАРЛАНЫ ВА ЮРТЛАНЫ АТЛАРЫ

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Москва, Рига, Киев, Хасавюрт, Дербент, Каспийск, Грозный, Баку, Ростов, Буйнакск, Якутск, Къазан, Башгент.

Эрпели, Къазаныш, Жюнгютей, Яхсай, Атланавул, Уьчгент, Къоркъмаскъала, Ленингент, Эндирей, Темиравул, Къарланюрт, Боташ, Османюрг, Хамавюрт, Ишарты, Атланавул, Буглен.

ОЬЗЕНЛЕНИ, ТАВЛАНЫ, ДЕНГИЗЛЕНИ АТЛАРЫ.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

1. Солакъ, Терик, Самур, Волга, Дон, Акъташ, Къойсув, Ярыкъсув, Нева, Дунай.

2. Таргъутав, Элбрус, Казбек, Кавказ, Урал, Карпат тав лар.

3. Каспий, Къара денгиз, Акъ денгиз, Азов денгиз, Къызыл ден­гиз, Балтик денгиз, Охот денгиз.

Магьачкъала.

Магьачкъала - Дагъыстанны тахшагьары. О табиатны бек арив еринде ерлешген. Ону бир ягъында - Каспий денгиз, бир ягъында - Таргъутав. Таргъутавда бир-бирине ювукъда олтургьан уьч юрт бар. Оланы атлары - Таргъу, Кахулай, Албёрюгент. Уьч де юрт тавну бойнуна такъгъан минчакълардай гёрюне.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Къара ва Балтик денгизлер — Атлантик океанны денгизлери. Къара денгиз бек терен. Онда яй узакъ ва исси бола. Ол — Россияны инг де исси денгизи. Къышда Къара денгиз янгыз Одессаны ягъында аз замангъа бузлай.

Къанатлы къыз.

Хадижат Ишартыда ярлы ожакъда тувгъан. Уллубий Буйнакский, Магьач Дахадаев булан ишлей. Хадижат душман елеген ерге барып, ону асгерини санавун, планларын биле ва большевиклеге айта. Бир керен Хадижатны Балага юртгъа йибере. Ол Гьасанлагьа бара. Гьасан бек илиякълы, къоркъунчсуз ёлдаш.

МАЪНАЛАРЫ БИР-БИРИНЕ КЪАРШЫ СЁЗЛЕР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Терен—сай, исси—сувукъ, къарт—яш, къысгъа—узун, юрюй—токътай, геле—тете, алды—берди, тутду—йиберди, узун—къыс­гъа, бийик—алаша, генг—тар, семиз—арыкъ, яхшы—яман, арек— ювукъ, нас—таза, ярыкъ—къарангы, къалын—юкъкъа, ач—токъ, авур—енгил, ятмакъ—турмакъ, бек—бош.

АХТАРЫВ ДИКТАНТ

Оьзенни суву къышда сувукъ, яйда исси бола. Таш авур, тюк енгил. Балта яхшы гесмей. О томакъ. Бичакъ яхшы гесе. О итти. Шагьарда уьйлер бийик, юртда алаша.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Пайдалы —..., терен—...,

шат—,..,, уллу—... , арив—...,

яхшы—..., игит—... , бийик—... ,

авур—..., сувукъ—... , юкъкъа—...,

ювукъ—..., учуз—... , назик—... ,

Мусаны къурдашы.

Мусаны бек тизив къурдашы бар. Оьзюню къурдашы булан Муса аз сёйлей. Неге десегиз, ону къурдашы—жымчыкъ. Жымчыкъ къарапай да тюгюл, сарипай да тюгюл. Ону къуйругъу зыл къара, тёшю сап-сари, яякълары сют акъ. Муса да огъар Акъакъ деп ат такъгъан.

Къардаш сёзлер.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

1. Ёлдаш, ёлавчу, ёлчу, ёлдашлыкъ, ёлсуз, ёлбашчы.

2. Тил, тилсиз, тилчи, тилчик, тилли, тилленмек.

3. Агъач, агъачлыкъ, агъачлыкъны, агъачлыкъгъа, агъачлыкъ­да.

4. Гёз, гёзлемек, гёзет, гёзетчи, гёзелдирик.

5. Сув, сувчу, сувлу, сувлукъ.

6. Бур, бурма, бурмакъ, бурав, бургъуч.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Сёзню маъналы гесеклерин айтдырыгъыз.

Агъачлыкъ, батмакълыкъ, охувчу, язывчу, бёлме, тюйме, йылавуч, иссилик, сакълавчу, татывсуз, чечеклер, чечеклерим, ёл­даш, къурдаш, сырдаш, отлукъ, тырнавуч, толду, тонлу, юртлу, шагьарлы, бычгъы, ачгъыч, батгъыч, тийсе, озса, уьстде, авчулукъ, тавдагъы, къаравулчулукъ, ярма.

гёзбавчу гёзню

гёзет гёзге

бурунчакъ гёзде

гёзел гёзден

гёзьяш гёзю

гёз-гёз акъсакъ а в

бурун акъчалыкъ авлакъ

бургъуч акъча авуз

бурма акъ авур

бурулув ач

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Агъачлыкъда.

Май ай — агъачлыкъны инг де леззетли ва къуванчлы заманы. Къыр гьайванлар, къушлар, жан-жанывар жанлы тербенишде болалар. Къушланы чарнайгъан шатлы тавушлары йыракъда да, ювукъда да эшитиле. Агъачлыкъларда арсландай гючлю, тюлкюдей гьиллачы, йыландай къоркъунчлу жанлар яшай.

Агъачлыкъ гьукуматны уллу байлыгъы гьисаплана. Агъачлыкъ якъмагьа агъач, къурулушгъа, мебельге материал бере. Ондан гемелер, арбалар ва башгьа затлар этиле. Агъачлыкъны гёрюнюшю негер де тие. Агъачлыкъдан низамсз агъач гесмек закон булан гери урула. (61 сёз).

Авлакъда.

Яй вакъти. Гьавалар исси. Эртен болду. Гюн чыкъды. Яшлар авлакъгъа гетдилер. Къаплан да олагъа иерди. Авлакъда яшлар жиелек чёпледи. Бир уьлкюден къоян чыгъып къачды. Кьаплан къоянны артындан чапды. (27 сёз)

ЖУМЛАНЫ АХЫРЫНДА ТОЧКА, СОРАВ ВА ЧАКЪЫРЫВ БЕЛГИЛЕР

БУВАРЫВ ДИКТАНТЛАР

Ачыкъ кёкде янгы ай гёрюндю. Ахшамгъы гьава шып ва йылы эди. Биз тангала музейге баражакъбыз. Бизин клубда бу гече концерт болажакъ.

Бавларда тюрлю-тюрлю емишлер бише.

Биринчи май.

Язбашны бу гюню шат кюйде лавуллай. Шагьар байрамча безенген. Байракълар елпиллене. Шат йырлар эшитиле. Яшлар, тизилишигиз!

Яшасын Ватанны оьктем къарчыгъалары! Яшасын меня сююмлю Ватаным!

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТЛАР

Яв-яв!

Ярыкъ юзюнг гёрейим,

Яв-яв!

Явгъангъа не берейим?

Яв-яв!

Гьабижайман, таримен,

Яв-яв!

Майлы къалач берирмен,

Яв-яв!

(Гь. Анвар).

Яшлар, къайда барасыз?

• Яшлар, къайда барасыз?

• Агъачлыкъгъа барабыз.

• Агъачлыкъда не этесиз?

• Гертме бар дей оьтесиз.

(Гь. Анвар).

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Жымчыкъ.

Мен авдан къайтып геле эдим. Ит де мени алдым булан чабып бара эди. Бирден ол абатларын аста этди. Мен ону алдында бир гиччи жымчыкъ бала гёрдюм. Ол уясындан дёгереген. Мени итим аста-аста огъар ювукълашды. Шо арада бир жымчыкъ терекден алдына тюшдю.

И. С. Тургенев.

Уллубийни къурдашы.

Анатолий асгер къуллукъдан азат этилген. Ондан берли дёрт йыл гетген. Уллубий Анатолийни гьаран таныды. Иржайгъанда тюгюл эсе ону студент Анатолийге ошайгъан ери де ёкъ.

Вагонлардагъы солдатлар оьзлени офицери Уллубийни къарышып къучакълайгъангъа къарап адагъанлар. «Уллубий, сен мунда ревкоммусан? Сен алмасмы эдинг, мен шунда къалсам?»

(М. Ягьияев.)

III КЛАС

ABAЗЛАР ВА ГЬАРПЛАР

Эринли ва эринсиз созукълар. Къалын ва инче созукълар.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Сегиз чабакъ.

Гьажи кёп сюйсюнмей гийинди. Ол къыргъа чыкъды. Эртенги гьава ону айыкъдырды. Елни сеси ёкъ. Гертиси, балыкъчылар елсиз чакъны сюймей. Гюнтувушдан эшеген ел балыкъ сирив булангъы толкъунланы ягъагъа къувалай. Атып да битгинче къармагъын тартма башлай.

Ш. Альбериев.

Бёрю ва ит.

Бир керен авгъа чыкъдым. Ит магъа багъып къоянланы къувалар деп, токътап тураман. Хыйлы заман гетди. Ит гелмей. О гетген якъгъа багъып астаракъ тербендим. Къарайман: ит де, бё­рю де ойнап тура. Бёрю сыртындан ятгъан, ит буса ону уьстюнде. Хыйлы заман къарап турдум.

М. Къадыров.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТЛАР

Къалын созукълары булангъы чёзлени бир тапкъыргъа, инче созукълары булангъы сёзлени экинчи тапкъыргъа языгъыз.

Алма, кокан, кюреге, гьармут, жие, шаптал, юзюм, баъли, къоз, оьгюзьемиш, жиелек, харбуз, пастан.

Эринли созукълары булангъы сёзлени бир тапкъыргъа, эринсиз созукълу сёзлени экинчи тапкъыргъа языгъыз.

Гёз, бет, сыпат, къол, тишлер, бут, тобукъ, аркъа, баш, боюн, елке, бурун, эринлер, тюк, оьт, бармакъ, тырнакъ, тёш.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Арба, дёгерчик, солгъу, кёкюрек, маршав, чомача, боюнса, арыш, гегейлер, мийлик, оьрече, башбав, ер, айын, авузлукъ.

Гёлек, шалбар, майка, опуракъ, мачий, чорап, этик, пальто, тёшлюк, чарыкъ, ишым, ямучу, тасма.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Къалын созукълу сёзлени языгъыз.

Алдын заманларда тойларда, йыбавларда, шатлыкъ мажлислерде йырчыланы бир-бири булан эришип сарын, йыр айтмагъа салагъаи адат болгъан.

Йырлайгъанланы бирлери арив авазы булан оза, бирлери буса йырлайгъан сёзлерини маънасы булан ута болгъан. Авазы да, сёзю де булан йыр ярышда биринчиликни алагъанланы аты ай­рокъда айтылып, авуздан-авузгъа тюшюп, халкъгъа белгили болуп гете болгъан.

Аткъай

Инче созукълу сёзлени языгъыз.

Ахшам эки къозубуз сирив булан къайтмай къалды. Оланы мен эки гюн изледим. Не этсем де пайда чыкъмай бугъай деп, къойдум. Дёрт гюнден сонг жиелекге баргъан яшлар Аччыбет деген ерде къозулар гёрген деп эшитип, излей чыкъдым.

М. Къадыров.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛAP

Бурчакъ шорпа ва гьармутлар.

Уьчюнчю «Б» класда ахырынчы даре. Агьмат учителге тынгламай. Ону ою гьармут бавда. Зенг къагъылды. Агьмат уьйге ёртду. Ол чалт ашады. Сонг экмек де, къазан булан бурчакъ шорпа да алып, «Гюнбетдеги» гьармут бавгъа тербенди. Кюсюм бажив берген деп къаравулчулагъа оланы бере. Къаравулчу ону гьармут бавгъа гийире.

Ялгъанны къуйругьу къысгъа бола. (46 сёз).

В. Атаев.

* * *

Агьмат къаравулчуну Амирбекни яшы Юнусман деп алдатгъан эди. Агьмат гьармут ашай, къазанны толтура. Тамазадан разилик ала. Ол бавдан чыгъып барагъанда эрине аш алып гелеген Кюсюм баживню гёре. Муса агъав къатынын гёрюп, ажайып бо­ла. Къаравулчу бары затны англай. Ол Агьматны гьилласына бек тамашалыкъ эте. Агьматны ялгъаны класына белгили бола. (46 сёз.)

В. Атаев.

Е, Ё, Ю, Я ГЬАРПЛАР ВА ОЛАНЫ КЪОЛЛАНЫШЫ.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Бёрю булан ёлугъув.

Будар къараса, къойлар уьркюп якъ-якъгъа чачылгъан. Къозу­лар акъыра. Уьлкю тюпде уллу талашыв бар.

Сайит, чокъмар башлы таягъын да алып, тувра о ерге чапды. Ябушуп турагъан бёрюню де, Пиратны да уьстюне нечик етишип къалгъанны Сайит оьзю де билмеди. Ону «Гьей гяур!»—деп къы­чыра туруп гелгенин гёрген бёрю сыпкъырылып бетге багъып къачды.

М.-С. Ягьияев.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТЛАР

Сёзлени эки тапкъыр этпп языгъыз: биринчисинде е, ё, ю, я гьарплар эки аваз гёрсетеген сёзлер болсун, экинчисинде бир аваз гёрсетеген сёзлер болсун.

Къолъявлукъ, ярай, Ильяс, терезе, тёшек, ер, ем, ябалакъ, янгырыкъ, янгур, гюз, кёк, юз, сюр, бешик, тел.

Бир сёзде с, ё, ю, я гьарплар эки аваз да, бир аваз да гёрсе­теген сёзлени айырын языгъыз.

Екмек, елев, эгев, эренлер, ёлакъ, ёлдаш, ёрме, ётел, ётелба­лам, юлдуз, юзе, юзюк, юксюз, юрек, юнлю, ябагъы, ялангёлек, яяв, яш-юш.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Сёзлердеги е, ё, ю, я гьарпланы авазлагьа айландыра туруп языгъыз.

Гёдек, бёрю, гюргюр, гёбелек, ябалакъ, жижек, бюлбюл, бёдене, аюв, тюлкю, чебич, эркеч.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Терек къыйыв.

Юреги бир затгъа бакъса, тамаша бола экен. Гече ятгъанман. Юхум гелмей. Тангала терек къыйывну не ерден башларбыз. Къыйгъан тереклерибиз болурму экен. Татли алмалагъа къыябыз. Аччыларын да ёкъ этип къоймагъай эдик. Эртен Мусалагъа бараман. Бир яш да ёкъ. Оланы артындан чабаман, къычыраман. Бирден уянып гетдим. (47 сёз)

А. Вагьабов.

Май байрамны къаршылав.

Терек къыйма бир нече гюн юрюдюк. Тюшден сонг ишлей эдик. Май байрам ювукъ болуп геле. Терек къыйывну Биринчи майгъа битдирмеге герек эдик. Къаттыгюнлерде де ишлемеге токъташдыкъ. Апрелни ахырынчы гюню гелди. Ишибизнн тез башладыкъ. тюшге ювукъ план толду. Биз булакъ башда ял алмагъа токъта дыкъ. (45 сёз.)

А. Вагьабов.

Гёзелдириклер.

Бизин хоншу къатын Патимат да мени абайым йимик ювукъдан гёрмей. Гёзелдириклер сала. Патимат бажнвню рецепти бу­лан абайыма гёзелдириклер алдым. Юртгьа юрегим алгъасай. Ярармы экен, ярамасмы экен. Ярады. Абай сююнюп не этегенни билмей эди. Дюньядагъы бары байлыкъны бергендей сююндю. Гёзелдириклени бир сала, бир тайдыра. (43 сёз.)

М.-С. Ягьияев.

СЁЗНЮ ГЕСЕКЛЕРИ. ТАМУР ВА СУФФИКС. БИР ТАМУРЛУ СЁЗЛЕР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Маъналы гесеклени тюбюне гьыз тартыгъыз. Тырнавуч, ₍савунчу, агъачлыкъ, орманлыкъ, бёлме, ёлдаш, отлукъ, гьайванчылыкъ, бавчулукъ, терекни, япырагъы, савлукъ, болду, алса, оьрде.

Суффикслени тюбюне гьыз тартыгъыз.

Бармакъ, къартыкълы, къаргъагъа, быргъы, чоргъа, бычгъы, гесертки, сибирткиден, белбавну, оюнчакълар, къурчагъыны, бюртюклер.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Бир тамурлу сёзлени языгъыз.

Гёзет, гёре, гёрмекли, сув, сувукъ, сувура, сувчу, сугъарыв, сувлукъ, сувута, авчу, авлакъ, авара, ава, ав, авурта, авдара, авункъу, авлия, тав, тавлу, тавдагъы, тава, тавакал, тавке, тавукъ, тав-таш, тавтюп, тавукъчу, тавукъчулукъ.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Сёзлеге суффикслер къошуп, янгы сёзлер эте туруп, языгъыз.

Бав, агъач, чыр, тувар, бузав, бёл, бур, ёл, яр, ярлы, сав, бар, гел, тур, ана, юрт.

Тамур сёзлеге къардаш сёзлер таба туруп языгъыз. Балыкъ ... , сув —... , бош —... , гел —... , гёз — ... , ав — къой — ... , къамуш — ..., дин — ... , дав — ..., ес — ... , етти — ... , тавукъ — ... , эртен — ... .

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Уллу эмен.

1. Бу уллу эмен терек дюньяда неченчи йыл яшайгъанына шагьатлыкъ этме болагъан гиши ёкъдур. Шо дарсы болагъанда олар агъачлыкъгъа гележек. Охувчу яшлар чечеклени кёп сюе. Геле­жек, мени гиччи къурдашларым гележек. Шатманлар оьмюрю къысгъа чечеклер. Иссилик артма башлагъандокъ, олар гююп, сёнюп къалалар.

А. Атаев.

Къошма сёзлер.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Буссагьат, итнигюн, талатгюн, арбагюн, хамисгюн, жумагюн, сонгугюн, къаттыгюн, бугюн, баштёбен, башэниш, бетгёрдю.

Бакъаяпыракъ, къатынтузлукъ, гийигот, акътерек, къаракъуш, къубагийик, къаражибин, атъёкъ.

Бир нече, бир тегьер, бир-эки, битмей-тюгенмей, ата-баба, элеке-селеке, бутакъ-сатакъ, гёк-ала, ерли-еринде, ер-ерде, дос-ювукъ, ичи-тышы, йик-йигинден.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Тамурлардан къошма сёзлер этигиз.

Аюв ... , гёз ... , акъ ... , авзу ... , таш ... , арба ... , арпа ... , аш ... , баш ... , ер ... , ётел ... , ит ... , ич ... , къаз ... , къозу ... , ат ... , къоз ... .

Тамур сёзлеге сёзлер къошуп чалмюк сёзлер этигиз.

Ата — ... , ем — ... , эсги — ... , гьапур — ... , дос — ... , ёлу — ... , жагъыр — ... , жангыр — ... , йым — ... , къайтыкъ — ... , къал ды — ... , элене — ... .

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Магьачкъалада къардаш-къурдаш нече де бар. Гече къалма тгошсе, оланы арасындан гьар гезик бирисин танглайман. Бир гюн шагьарда къалма тюшдю. Базагъан къурдашларыма бардым. Ол мени сувукъ-салкъын къабул этди. Эргишиге назик хасият къыйышмай. Гёнгюм бузулду. Юхум гелмей тавукъчакъны къаравуллайман. Юртдаман. Къурдашымны анасы ёлугъуп къалды. Огъар уланыны уьюндеги сувукълукъну айтып болмадым. (47 сёз.)

А. Устарханов

Бир къулакъ.

Кюлайны алып бизге бардыкъ. Акай шоссагьат бичакъ алып гелди. Кюлайны бёттебён этилген четенге салдыкъ. Четенни чубукъларыны арасындан кюлайны къулакъларын чыгъарып, Ке­рим къулагъын тутуп тартды. Мен башгъа якъгъа бурулуп токътадым. Языгъым чыгъа. Кюлай гьанцыллап йиберди. Кюлай четенни тюбюнден къачып чыкъды. Ол артына-алдына къарамай гетди.

Шолай мени кюлайым бир къулакъ булан къалды. (50 сёз.)

А. Вагьабов.

Уллу эмен яшавуна рази.

Бу тав арада йыллар булан оьсюп турагъан уллу эменни башын тюрлю-тюрлю ойлар къуршай. Ол бир-бирде оьзюню яшаву гьакъында да ойлаша. Ол къайдан гелген экен? Ону ата-бабалары йыракъ тавларда яшагъан буса ярай. Шо тавлардан урлукъну тели- янгурлар гелтирме де ярай. Эмен яшавундан рази. Табиат ону элеке-селеке этмей. (46 сёз).

А. Атаев.

Магьач.

Магьач йылав тавуш гелеген якъгъа багъып чалт юрюдю. Къонакъ уьйню эшигини алдында он йыллар болагъан яш олтургъан. Ол оьзюшо гиччи къоллары булан сувлангъан гёзлерин сибире. Сувукъ ва геч вакъти. Яш биргине-бир енгил ва йыртыкъ гёлек булан. Бирев ону хатирин къалдыргъан. Магьачны яшгъа языгъы чыкъды. Магьач да, яш да бир-бирине къарап токътагъанлар. (52 сёз).

И. Керимов.

ТИЛ ЧАСТЛАНЫ ГЬАКЪЫНДА УМУМИ АНГЛАВ

СЕЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Бичен, чубукъ, лапур, тёбе, бижакъ, аракъ, гебен, биченлик, орманлыкъ, бакъаяпыракъ, къозукъулакъ. къатынтузлукъ, ябушгъан, донтузтегенек, къычыткъан, бутакъ-сатакъ.

Сари, къара, къуба, къонгур, талгъыр, ала, къап-къара, сариек, сарипай, гёкшылт, гём-гёк, гёммек, боямыш, акъшылт, къараявуз.

Бар, гел, юхла, хорулла, бийи, ойна, ишлежек, чачгъан, сюре, нырлай, эди, гёрюне, салыр, юмур, гётерилежек, хозгъалды, терледи, чаба, сюзе, тепди, тебе, гёпдюре, гёбе, сокъ, согъа.

Бир, уьч, дёрт, етти, он бир, он тогъуз, минг, миллион, бирин­чи, экев, алтав, еттев, дёртде бир, он пай этип бир пайы.

ЭРКИН ДИКТАНТЛАР

Диктантда атлыкъланы тюбюне гьыз тартыгъыз. Текстге ат тагъыгъыз.

Ахшам эки къозубуз сирив булан къайтмай къалды. Оланы мен эки гюн изледим. Дёрт гюнден сонг жиелекге баргъан яшлар Аччыбет деген ерде къозулар гёрген деп эшитип, излей чыкъдым.

Къарайман, къозуланы экиси де бар, тек бири оьлген, бириси сав.

Саву ёлдашыны янындан таймай тургъан. Ол сирив булан оьзю къайтма болса да, ёлдашы болмайгъанны билип, ону сакълап къалгъан.

М.Къадыров.

Глаголланы тюбюне гьыз тартыгъыз. Диктантгъа ат тагъыгъыз.

Тезде шу юртну къыбласындагъы Лагъар дейтен булакъгъа чаба бараман. Эртен тез вакъти. Адамлар да къыргъа чыкъмагъан. Къарайман: хавну ягъасында олтургъан бёрю гёрюне. Ол къачмады. Хавда оьлген гамиш ятгъан. Бёрюню эки де гёзю чыгъып, алдына салланып тура.

Бёрю хавдагъы гамишни оьлтюрген, ягъагъа чыгъарып ашама сюйген. Сюйсе сюйсюн, чыгъарма гючю етишмеген. Тарта туруп, гёзлери чыгъып къалгъан.

М. Къадыров.

Прилагательноелени къоллап языгъыз.

Диктантны аслу маънасы недир?

Дарайбулакъ юртну оьр башында. Базыкъ эменни ичин алып этген ону онгайлы кершенине юз йыл да боладыр.

Булакъны уьст ягъындагъы яшыл от басгъан гиччи майданда яшлар ойнап тура эди. Тар сокъмакьдан булакъгъа тющдюм. Су­вукъ сувундан уртлап-уртлап ичдим. Яшлар атышып кажинни сындырма сюе. Таш башыма тийме де бола. Абийим де айтгъанлай, яхшы амаллары да, яхшы хыяллары да булангъы башгъа таш тиймес деп, токътайман.

Гертилей де, яшлар атышмадылар.

А. Устарханов.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Кирпи.

Уядан ялкъып кирпи бала къыргъа чыгъа. Ол бичени къаврагъан эсги гебенни къоя. Кирпи бала талада чечеклени гёре. Ону тергевюн бийик макъарлар, мазаллы эменлер тарта. Ол уьюне барагъан ёлну тас эте. Адашгъанын англап, йылама башлай. Кирпи балагъа янгыз къоян ёлугъа. Къоян огъар гьакъыллы насигьат бере.

Диктантгъа ат тагъыгъыз.

Камил тюшме, Рашит де оьрленмеге башлады. Рашит биринчи канзилерден енгил кюйде оьтдю. Канзилер тынч ерлерден этил ген тегиш ерлеге тутмагъа чюйлер къагъылгъан.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Существительноелеге белгилевючлер къоша туруп языгъыз.

Жижек, къазбала, бузав, хонажин, гидив, къозу, ирк, къочкъар, теке, эчки, тай, байтал, айгъыр, аргъумакъ, бугъа, сыйыр, эшек, къодукъ.

Прилагательноелеге сёзлер къошуп, сёз тагъымлар этигиз.

Эркин, генг, бай, аччы, татли, туршу, боямыш, къуба, талгъыр, яп-яшыл, къаралдын, къызыл, бийик, алаша, тар, семиз, арыкъ, къатанкъы, акъсакъ, мююзсюз.

Глаголлагъа сёзлер къошуп генглешген предложеииелер этигиз.

Оькюре, агъыла, яйыла, кёкюреди, явду, себеледи, къатгьан, ириген, йыртыллай, тёге, сююндю, сыргьалама чыкъдылар, охуй, къарай, юхладыкъ, турдукъ.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Китлан.

Бир гезик атам да, мен де агъачлыкъгъа бардыкъ. Биз уьлкюню тюбюнде гиччи тюлкю баланы гёрдюк. Ол къартыллай эди. Мен тюлкю баланы уьйге алып гелдим. Огъар Китлан деп ат да къойдум. Башлап ону жанагьда сакъладым. Биринчи гюнлер о ашамай эди. Аста-аста Китлан жанланды. Китлан ойнайгъан болду. Бир керен Китлан къыргъа чыгъып къалгъан. Ол Тарзан булан ойнай эди. (56 сёз.)

А. Межитов.

Къылыгъы къаламы.

Китлан геч къайтды. Оъзю де бек гьалек эди. Ол къыргъа аз чыгъа. Гьаман Тарзан булан ойнай. Бир гюн абзарда тавукълар хоталанып тура эди. Аркъалыкъланы тюбюнден Китлан чыкъды ва къызыл тавукъну тутду. Китланны елкесинден Тарзан да тугду. Китлан тавукъну, Тарзан Китланны йиберди. Етти аталардан берли гелген къылыгъы къаламы дагъы. (51 сёз.)

А. Межитов.

АТЛЫКЪ

СЕЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Ялгъав, къазан, хадира, бошгъап, хадира-хума, чиш, къашыкъ, налбеки, сукара, маша, гьавенк, ашлав, сылапчы, летен, чоюн, къумман, акъчалыкъ, къуткъа, кажин, сюйреме, хума.

* * *

Тери, гён, юн, ябагъы, элтир, йип, юммакъ, сомалакъ, ямучу, кийиз, арбабаш, халча, жугъарай, хали, дум, масилер, чарыкъ, бёрк, уюкълар.

* * *

Гьинкал, гьалпама, чишлик, долма, кюрзе, чуду, пилав, тахана, чилаз, буршуна, шорпа, къуймакъ, явъёрме, сокъта, экмек.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Текстге ат тагъыгъыз.

Мурат лагерге экинчилей гелген. Лагерь тавларда ерлешген. Ону гюнтувуш янында яшлар киринеген уллу кёл бар. Бугюн Мурат о кёл ягъада дежурный. Яшланы бирлери кирине. Эки яш кёл ягъада лакъыр эте. Мурат оланы гетген йыл таныгъан. Сари чачлы, сепкил бетлиси Арсен. Къырыйындагъы мазаллысы Исмайыл.

Я. Бийдуллаев.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Муратны батгъычы.

Гюн баргъан сайын къыздыра. Муна яшлар сувдан бир-бирлеп чыгъа башлады. Исмайыл, ягъагъа оьрленип болмай, сыргъалап сувгъа йыгъылды. Яшлар Исмайылны тартып чыгъардылар. Шондан сонг Мурат чече турагьан майкасын къайтарып гийди. Экинчи гюн яшлар киринме бардылар. Сувдан чыгъагъан ерде олар батгъыч гёрдю. Ону тюнегюн Мурат этип салгьан. (45 сёз.)

Я. Бийдуллаев.

Къазакъ да, Атабай да.

Къышны лап къылыч йимик сувукъ чиллеси. Тюкюрген тюкюрюк ерге буз болуп тюше. Гечеден берли лопа-лопа къар ява. Орамларда, ойтанларда къар кюрт тёбелер болуп гёрюне. Къа­закъ да, Атабай да башгъа яшлар булан бпрге бетден чана чабалар. Чана чабып ялкъгъанда, Атлан оьзенде ашыкъ, дандерек ойнайлар. Къазакъны къоргъашын къуюлгъан бир алхаед бар. Ону булан уруп ашыкъланы чачып йибере. (49 сёз).

С. Ибрагьимов.

ХАС ВА ЖЫНС АТЛЫКЪЛАР

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Биз борчлубуз.

Жан авруйгъан къардашгъа этилеген кёмек санавлу болма тюшеми? Тюшмей. Дадайым давгъа бармагъан. Исрапил агъай баргъан. Ону «Къызыл юлдуз» ордени ва медаллары бар. Фа­шист Германиядан элибизни азат этгенлени алдында биз гьар за­ман да борчлубуз.

А. Устарханов.

Оьтемишни тарихинден.

VII асруда бизин топуракъда ерлешген Хазар пачалыкъгьа къаршы Арап халипалыкъ чапгъынларын башлай. VIII-нчи асруну башында эки де пачалыкъны арасындагъы давлар гючлене. 713-нчю йылда Маслама-ибн Абдал-Мелик башчылыкъ этеген арап асгер Оьтемишни ва Алхожагентни къырыйында ерлешген Таргъу шагьарны къамавгъа ала. Къумукъланы шо замангъы тахшагьары Семендерден (гьалиги Таргъу, Магьачкъала бар ер) гел­ген Хазар асгер арапланы Дербентге къачып гетме борчлу эте.

А. Къадыров.

ЭРКИН ДИКТАНТ

Диктантгъа ат тагъыгьыз.

Гьали-гьалилерде мен Иса Солтанов тувгъан Гьажимажагьат юртда болдум. Школаны абзарында Советлер Союзуну Игити Сол­танов Иса Къылычевичге салынгъан эсделик бар. Бу эсделикни школаны завучу Солтанагьмат Алхаматов оьз харжы булан эт­ген. Эсделикни къурувда пионерлер Рустам Атакъов, Тавболат Алханматов, Артур Идиков, комсомоллар Айна Алимханова, Жамиля Будайхановиа, Артур Халитов яхшы кёмек этген.

А. Мамаев.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Хас ва жынс атлыкъланы тапкъырлагъа языгъыз.

Чычкъанлар.

Жакъав институтну битдирди. Ону «Загьмат» деген колхозгъа йиберди. Ону къатыны Сугьайбат юртгъа барывну ушатмаса да, рази болду. Оланы Атакъ дейген уланы да бар. Аташка отарда чычкъанланы биринчилей гёре. Ол бек къоркъа. Чычкъанлар оьзюн ашап къояр, сюйреп тешикге алып гетер деп къоркъа. Ола­гъа къонакълай Мустапа гелди. Ол Атакъгъа оюнчакъ чычкъан гелтирген. Эр де, къатын да, оюнчакъны гёрюп, кюлеп йибердилер.

М. Абуков.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Ажай сав болду.

Аскер Ажайны гёрмеге гьар гюн бара. Ажайны къырыйында­гъы къатын Татув Аскерни макътай. Ажай сав бола. Ону Аскерлеге гелтире. Юртдан Салавутдин агьайы гелди. Юртгъа барма чыкъдылар. Аскер шат. Кюлайы Акъбилек чи янгыз къала. Ёлда яш булан бир къатын ёлукъду. Салавутдин агъайы къол гётермегенге машинни токьтатмай оьте. Ажайы ону ёлдан къайтара. Ол Салавутдинни къатыны Айнаны гелини Айгьанат болгъан. (56 сёз.)

А. Устарханов.

Оланы атлары унутулмас.

Нугьай Батырмурзаев 1865 йылда Яхсайда тувгъан. Ол яш заманындан башлап охувгъа иштагьлы болгъан. Оьзге халкъланы тилинден къумукъ тилге асарлар гёчюре. Ол чебер хабарлар, повестлер яза. Язывчуну «Языкъ Гьабибат», «Давут булан Лайла», «Гьарун булан Зубайдат» деген китаплары бугюн де охувчуну эсинде. Нугьай Батырмурзаев халкъын азатлыкъгъа чакъыра. Ол «Тангчолпан» журналда терен маъналы макъалаларын чыгъара. (51 сёз.)

И. Асеков.

Ат туягъын тай басар.

Зайналабид атасыны ёлун узата. Бир къолу булан яза, бириси къолуна къылыч тута. Атасы Нугьай ва къалам ёлдашлары бу­лан оьзю чыгъаргъан «Тангчолпан» журналда халкъны ябушувгъа чакъырагъан шиъруларын чыгъара. Зайналабид Яхсайдагъы башлапгъы школадан сонг Хасавюртда реальный училищени оьр къыйматлар булан битдире. Ол билимин Къазанда, Астраханда узата. Зайналабид яшлайын эсги къурумгъа къаршы ябуша. Ол «Ишчи халкъ» деген газетни редактору бола. (56 сёз.)

И. Асеков.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Ишарты, Къакъашура, Къоркъмаскъала, Алхожагент, Эрпели, Буглен, Жюнгютей, Къазаныш, Темиравул, Темиркъую, Байрамавул, Хамаматюрт, Гьели, Яхсай, Къызылюрт, Атланавул, Къаранай, Чиркей, Бетавул, Батышура, Герайавлакъ.

Москва, Ленинград, Къазан, Уфа, Ташкент, Каспийск, Къара денгиз, Шура оьзен, Кавказ тавлар, Таргъутав, Айгъази, Уллубий Буйнакский, Жалалутдин Къоркъмасов, Абусуфьян Акаев, Солтансайит Къазбеков, Магьач Дахадаев.

АТЛЫКЪЛАНЫ САНАВГЪА ГЁРЕ ТЮРЛЕНИВЮ.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Къоз.

Бырынгъы заманларда адамлар, лап гючлю агъуланывлардан сакъланмакъ учун, эртенлер ачкъарынгъа эки къозгъа ва эки инжирге бираз туз да къошуп ашай болгъанлар. Къозну майы уьфюрюгонде ташы бар адамлагъа кёмек эте деп айта. Къозну япыракълары къайнагъан сувда ятса, адамны гёнюнде болагъан аврувлар тая деп ёрайлар. Ичеклердеги аврувлагъа къозну яшыл къабугъун къайнатып иче болгъан.

ГЁНГЮНДЕН ДИКТАНТ

Диктантгъа ат тагъыгъыз.

Бир юртда бир хан болгъан. Шо ханны денгиз ягъада бавлары болгъан. Бавларда не емишлер де бише. Бир гюн хан вазирлерн булан бавгъа бара. Къараса, биревлер бавлагъа уллу пасатлыкъ салгъан, Емиши бишген бала тереклени тамурлары булан чыгъа- .рып алгъан. Уллуларын буса сындыргъан. Бир уллу бавда бир сама сав терекни къоймагъан.

Аяв Акавов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Днепр учун ябушувлар.

Шо чапгъынланы заманында Азербайжанны къоччакъ уланлары кёп санавдагъы душман булангъы ябушувда яратгъан кюйдеги игитликлени гёрсетди. Юзлер булан уланлагъа ва къызлагъа орденлер, медаллар берилди. Бир нечелери Советлер Союзуну Игити деген атгъа ее болдулар. Хыйлылары оьр офицер чинлар булан савгьатландылар. Мен шо заман мухбир гьисапда армияда болгъан бусам, гьали оланы гьакъында бир китап язар эдим. (53 Сёз.)

А. В. Сулейманов.

Днепр учунгъу ябушувланы айта туруп...

Сувдан чыгъарып болмай фашистлер Днепрни ягъасында кёп зат къоюп къачма борчлу болдулар. Денгиз ягъада 150-ден де артыкъ машин бар. Уллу юк ташыйгъан машинлер, тюрлю-тюрлю савутлардан, талап алгъан маллардан, музейдеги суратлардан толгъан эди. Бир машинге юкленген къуругъан пастан ящиклеге тамаша болдукъ. Олар да къайдан гелген экен. Олар Ташкентден болмагъа герек деп ойлашдым. (54 сёз.)

А. В. Сулейманов.

СЫПАТЛЫКЪ. СЫПАТЛЫКЪНЫ МАЪНАСЫ. АТЛЫКЪ БУЛАН ГЕЛЕГЕН СЫПАТЛЫКЪ.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Сари, боямыш, яп-яшыл, къызгъылт, лап бийик, ажайып арив, эпсиз эрши, бийик-бийик, алаша, къонгур, талгъыр, къуба, гёкша, гёк-ала, гёкчек, узунсув, къараявуз.

Юртлу, тавлу, тавдагъы, гюзпо, гюндюзню, намуслу, инг ул­лу, авлакъдагъы, язбашдагъы, гьакъыллы, авлия, зыр-авлия„ зыл-къара, тунчукълу, тузсуз, исбайы, салкъын, гёзел, бавукъ, къагьрулу.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Сыпатлыкълагъа атлыкълар къоша туруп язы­гъыз.

Гёк, уллу, бийик, алаша, чий, къуру, сав, аврувлу, чалт, аста, мазаллы, арыкъ, аччы, татли.

Атлыкълагъа бир нече сыпатлыкълар къошуп, сёз тагъымлар этигиз.

... терек, ... бутакъ, ... тамур, ... чечек, ... от, ... бичен, …, са­лам, ер, ... тёбе, ... тав, ... таш, ... тала, ... агъачлыкъ, ... оьзен.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Сыпатлыкъны оьзю байлангъан сёзю булан языгъыз.

Нажирбеклеге эчивю гелди. Хадижат эчивню шат тавушун Нажирбек шоссагьат таныды. Уьйге жанланыв тюшдю. Хадижат йыракъдагьы юртда яшай. Ол яшны атасыны уллу къызардашы. Къаттыгюнлер эртенги автобус булан шагьаргъа геле. Тотуханым да, ону гиччи уланы Нажирбек де ону къучакъладылар. Тотуха­ным яшына гиччирек тююнню берди. Оьзю алмалар булангъы, уллу тююнню тутду. Ашама олтурдулар. Нажирбек, аччы зымых ны чайнайгъандай, бетин бюрюшдюрдю.

М. Гьусейнов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Моллакъа ювугъум.

Бу гезик ону гёрмеге Яхсайгъа бардым. Ону алаша балчыкъ. уыо бар. Къатыны да гечинип, къарт Моллакъа янгыз тура. Уьюнде къутургъан оьгюзню мююзюне илинмеге заты да ёкъ. Бир стол, бир гиччи карават, къашыкь-аягъы, гиччи шкафда савут-сабасы.

Кёп геч болгъунча олтурдукъ. Ятгъандокъ юхладыкъ. Эртен мен тез турдум. Моллакъа юхлап тура. Ону татли юхусун бёлмес учун ятып тербенмей тураман. Гёзлерим ачыкъ. (57 сёз.)

Ш. Альбериев.

Моллакъаны келпети.

Мен Моллакъаны келпети булан сизин таныш этейим. О бойгъа алаша гиши. Базыкъ бурну, къалын эринлери, ломайдан яралгъан чал тюсде базыкъ мыйыкълары бар. Къашлары да базыкъ. Мангалайыны, яякъларыны бюрюшмелери къарт эмен терекнн къабугъуна ошай. Даим алдына къарап тонкъу йимик юрюй. Башына ялпакъ кепка тюгюл дагъы зат да гиймей. Ону алгъасап гёрмессен. (51 сёз.)

Ш. Альбериев.

Ажайым.

Ажайым савлугъу булангъы тири къатын. О гьакъыллы къа­тын. Атабыз да, анабыз да этеген ишин къарт ажайгъа сорап эте. Мен огъар нече де аявлу эдим. Къайда бара буса ажайым мени алып бара, Биз башгъа авулдагъы къардашларыбызгьа да барабыз. Мен моюйман. Мен ону узун капотун тутуп юрюймен. Аявлу ажайымны капотун тартаман. Ажайым ачувланмай. (51 сёз.)

А. Устарханов.

ЭКИ БИР ЙИМИК ТУТУГЪУ БУЛАНГЪЫ СЫПАТЛЫКЪЛАНЫ ТЮЗЬЯЗЫЛЫШЫ

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Уллу, гиччи, къатты, аччы, къоччакъ, исси, татли, мазаллы, санлы, саппа-сав, тюппе-тюз, итти, леззетли, таллы, янгурлу, къон­гур, боранлы.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Сыпатлыкъланы оьзю байлангъан существительноеси булан языгъыз.

Къоян бала.

Сари-ала будай тарлавгъа етишдик. Тар ёл булан барабыз. Бетиме исси ел уруна. Ел чачларымны елпиллете. Къарайман: бийик отланы арасында гиччи къоян бала! Тутма сюйдюм. Къоян къачьш къалын будайланы арасына гирип гетди.

М. Сатиев.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Тангала Уьстюнлюкню гюню. Уллу Ватан давну ортакъчысы Давут сызлайгъан эсги яраларына тынглай. Исси чакъ алышынма сюе. Къалсынны кабинетини алдында Давут кёп адамны гёрдю. Яппа-яш секретарь къыз телефондан жавап бере. Давутну гиччи къызыны къызы булан бир оьмюрлю болма ярай.

Ш. Альбериев.

Ярыкъ юлдузлар.

Яманны, яхшыны гиччилер уллулардан гёрюп биле. Сенден уллу бары да гишилер янгыз янгы затны айта деп эсинге гелмесин. Оьмюрюнде осал къылыкъ булан оьлюп тетегенлер де бола. Уллулагъа гьакъыл береген гьакъыллы яшлар да бола. Яшавда оьзюн тутуп билмек уллу усталыкъ, ннг инче чеберликдир. Шо­лай яшланы ярыкъ юлдузлар булан тенглешдирме ярай. (49 сёз.)

А. Устарханов.

Лагерни гёрюнюшю.

Лагер уллу агъачлыкъны къырыйында ерлешген. Акъ кетеден этилген чатырлар яшыл отгъа яйылгъан къаз сирив йимик гёрюне. Бийик къурухну башында къызыл байракъны тав ел елпиллете. Пионерлени шат йыр тавушлары йыракълагъа яйыла.

Гёзетге гелген яшлар агъач ягъада янтайгъан. Олар лагерни гёрюнюшюнден леззет ала.

Оланы бийиксув къаркъаралы, итти бурунлу, арыгъы - Умар. Сари тюклю, дёгерек бетли, семиз эринлиси Муса эди. (57 сёз.)

А. Вагьабов

САНАВ. САНАВ ВА ГЕЗИК САНАВЛУКЪЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Дёрт, етти, тогъуз, он бир, он дёрт, он беш, йигирма, элли, алтмыш, етмиш, сексен, токъсан, минг, юз элли алты, онунчу, бешинчи, юз алтмыш сегизинчи, уьч-дёрт, бир минг тогъуз юз сексен тогъузунчу.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР Революционерни яшлыгъы.

Бир минг тогъуз юз еттинчи йылны яйында Уллубий Ставропольдан Тифлисге геле. Мунда уланъяшлар охуйгъан биринчи гимназияны бир бёлюгюнде, бир классда охужакълар.

К. Алиев.

Революционерни яшлыгъы.

Ставрополь гимназияны директору И. Виноградов къол салгъан кагъыз бар. Онда булай язылгъан: «Буйнакский Уллубий-Бек Ставрополь гимназияда бир минг тогъуз юз биринчи йылны февраль айындан бир минг тогъуз юз еттинчи йылны йигирма еттинчи авгуетуна ерли охуду. Бир минг тогъуз юз алты еттинчи охув йылда ол гимназияны бешинчи класын яхшы къыйматлагъа битдирди».

К. Алиев.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ Революционерни яшлыгъы.

Айланып бир минг тогъуз юз уьчюнчю-бир минг тогъуз юз дёртюнчю охув йылы етише. Пача гьукуматы япон давда дёртюнчю йыл утдура. Тогьузунчу майда бир минг тогъуз юз бешинчи йыл пача тахшагьарда демонстрациягъа чыкъгъан ишчилеге къыргъын сала. Ставропольда да алатолпан башлана. Он экинчи ян­вар бир минг тогъуз юз бешинчи йыл. Тюш вакъти халкъ демон­страциягъа жыйылгъан.

К. Алиев.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Сегизинчи март.

Къатынланы халкъара гюню Сегизинчи март бу йыл дюньяда етмиш еттинчи керен белгилене. Биринчилей школагъа баргъан, Коммунист партиягъа гирген театрда ойнагьан къатынлар — уллу батырлар.

Гьали дагъыстанлы он беш къатын илмуланы доктору, дёрт юз къатын илмуланы кандидатлары. Иигирма эки къатын -— Со­циалист Загьматны Игити. Юз етмиш эки къатын СССР-ни, РСФСР-ни гьюрметли атларына ее болгъан. Дёрт минг къатын- гъа «Игит ана» деген гьюрметли ат берилген. (59 сёз.)

3. Атаева.

Жалалутдин Къоркъмасов.

Жалалутдин Къоркъмасов — белгили революционер! Ол Темирхан-Шурадагъы реальный училищеде охугъан. Сонг Ставропольдагъы гимназиягъа тюшген. Сегиз йылдан ол рус тилни ях­шы уьйренген. Гимназияны битдирип, он тогъуз йыл болагъанда охумагъа Парижге гетген. Онда университетни эки факультетинде охуй. Жалалутдин бир минг тогъуз юз дёртюнчю йылда ата юртуна къайта. Инкъылап (революция) ишлери саялы туснакълагъа тюше. Эки йылгъа туснакъгъа йибериле. (53 сёз.)

К. Алиев.

ИШЛИК

Ишликни заманлары.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Хозгъама, хоталанмагъа, харманмагъа, хашьша, атылма, тербенмеге, бетлешмеге, битеген, битдире, бегиле, бегите, гесдиреген, гесеген, гёпюре, гёче, чююлдю, пышгъыра, хоруллай, юхлай, солуду, тынглагъан, англай, ойлашабыз, авруду, акъыра эди, сююнген, къайгъырыша, шюшгюрдю, уяна, айыкъгъан, кюлей, йылагъан эди, сызлай.

Атыла эди, юрюй болгъан, бара тура, геле бола, баргъай эди, охусун дагъы, берсин хари, кёмеклешсин сана, юхлап турсун, ай­та тура болгъан, чала эди, гесе болгъан, къурутсун дагъы.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТЛАР

Иш булан, гьаракат булан байлавлу глаголланы бир тапкъыр­гъа, оьз-оьзлюгюнден болагъан ишни гёрсетеген глаголланы экин­чи тапкъыргъа языгъыз.

Атыла, гёрюше, мавуллай, сюзе, тебе, ойлашгъан;, гёреген, эшите, абдырады, сююндю, сюртебиз, ншыла, тюртюндю, сыргъалай, чаба, тербенген эди, сызгъыра, сюре, гюе, гёрюне, пышгъы­ра, къакъыллай, учагъан, къалкъа, юзе.

Ишликлени заманлагъа гёре тапкъырлар этигиз.

Къача, чача, йырлары, сюрюнген, йыгъылгъан эди, туварды, екген, юклежек, тартар, баражакъ, тургъуздум, авдара эди, сылай, къурутгъан эди. Сындыргъан болгъан, гийиндиремен, сыйпажакъ эди, сыйладым, абурламагъан, сюе, айтылды, бузлагъан, ирижек, къатгъан, йымышар, гетежек, ойлашгъан, билди.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Лобанлардан къутулгъан кююм.

Оьлтюрмедим. Таза шашгъан эдилер, шкафны ичин тюнтюген эдилер. Таза инжитди. Къаппьун салдым. Лобанлар ичине гирмей. Ал къолу булан узатылып эт гесекни ала. Сайки, мени авлиягъа гьисап эте. Ачувум чыкъды. Спирт булан хамур басып тешикни алдына салдым. Къарайман: къонакъларым эсирип ята. Айыкъгъанда юзюп чыгъарсыз деп Яхсай сувгъа ташладым.

Ш. Альбериев.

Миятлы ГЭС.

Миятлы ГЭС-ни къурулушуна баргъанбыз. Эртенги чакъ салкъын буса да язбашны аламатларын ачыкъ кюйде: гьис этесен. Булутсуз кёкде гюнеш иржайгъан; Гьава таза. Жанлар эркин тыныш ала. Адамланы тавушлары геле. Машинлени моторлары оькюре. Ариде кранлар гёрюне. Бувгъанны бою булан бетон къуюла. Базыкъ болат чубукълар быргъыланы къучакълап чаташа.

А. Сайитов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Диктантгъа ат салыгъыз. Огъар план тизигиз.

Юртда атланы кёп оюетен Акайым деген тиши бар эди. Ол атны яхшысын къайдан табып да гелтире эди. Бир керен Акайым бир ерден бек тизив ат гелтирди. Биревлер о атны Арабиядан гелтирген деп де сёйледи. Гёрген-гёрген тамашалыкъ эте, тюкюрмейли оьтмей. Акайым гьар гюн зыл-къара атына да минип, юртдан бир айлана бола.

А. Аскерханов.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Ишликлени гетген заманны къалиплерине салып языгъыз.

Лавлай, темтирежек, ачувлана, къыйналар, гьазирлене, шатлана, сююнежек, акъыра, кюлей, иржаяжакъ, юхлар, турар, охужакъман, кёмеклеше, айрыла, байлана, иче. сора, исинер, къартыллай, чаба, оькюре.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Агъайым булан агъачгъа бараман.

Январь айны къагьрулу бир гюнюнде агъайым агъачгъа бармагъа бнгарылды. Агъайыма мени де алып бар деп тиледим. Чакъ сувукъ экенге мени алып бармагъа сюймей эди. Мен ону тилей, туруп рази этдим. Агъачлыкъны ягъасына етишдик. Сонг бир къолну ичине тюшдюк. Машинни бурмагъа онгайлы талада токътадыкъ. Агъач къаравулчу Жаппар ёлукъду. Ол бизге агъач гесме ярайгъан ерни гёрсетди. (58 сёз.)

А. Абакаров.

Аюв булан ёлугъув.

Мен ялкъдым. Ормангъа гирип агъач емишлер ашайман. Арадан эки сагьат гетгендир. Бийик гертме терекге миндим. Ондан айлана якъ арив гёрюне. Шыплыкъ. Агъач гесеген балталаны тавушлары къолну ичин янгырта. Къаршыдагъы бетден тюшюп гелеген гьайванны сюлдюрю гёзюме илинип гетди. Терекден астаракъ тюшдюм. Бир къаралдын аюв тувра мен бар талагъа багъып геле. Къоркъмакълыкъдан адап къалдым. Агъайыма къычырдым.. (54 сёз.)

А. Абакаров.

Мен кабинкагъа гирип къалдым. Аюв машинни шишаларын тырнама башлады. Мен къоркъуп, машинни сигналын басып йибердим. Аюв къоркъду, тек гетмеди. Ол машинге тигилип токътагъан. Агъайым етишип гелди. Ону гелегенин гёрюп, аюв къачып ормангъа гирип гетди. Агъайым мен кабинкагъа гирип токътагъаныма бек сююндю. Ол мени оьзлер агъач гесеген ерге алып гет­ди. (49 сёз.)

А. Абакаров.

ЖУМЛА.

ХАБАР, СОРАВ ВА ЧАКЪЫРЫВ ЖУМЛАЛАР

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Хабар, сорав ва чакъырыв жумлаланы табып, токътав белгилени салыгъыз.

Къоччакълыкъны дазусу.

Биз чарлакъда гьазир болуп токътагъанбыз. Терезелени шишалары сына. Бирден: «Къаршылыкь этмекни маънасы ёкъ! Чыгъыгъыз. Сиз къуршавдасыз!» - деп къычырдылар. «Сизин онугъузну оьлтюрмейли, ким оьле! Бола бусагъыз тутугьуз мени савлайын!» Ол терезеден атыша. Мен терезе тюпдеги караватны башына автоматны салып атышаман. Бирден уьйню ичи ярыкъ бо­луп гетди. «Сонг не болду? Сав гиши къалдымы?» - деп сорады Залыгин.

А. Мамаев.

Охума тюшме сююп.

Атам-анам мени ёнкютюп оьсдюрдю. Шогъар олар гьали бек гьёкюнелер. Мен де бармакъларымны хабаман. Гьей, авлиябаш! Оху, яш, оху!» - деген сёзлеге къулакъ асмадым. Эки дарсда гьаран олтура эдим. Нечик буса да школа битди. Атам: «Бар, яш, институтгъа тюшме къара!» - дей. Мени техникумгъа тюшювюме рази тюгюллер. Мен институтда охуп боламанмы? Экзаменлеге бардым. Эки де алып, ёлума тюшдюм.

С. Солтанбеков.

ЯPATЫВЧУЛУ КЪ ДИКТАНТЛАР

Хабар жумлаланы сорав жумлалагъа айландырып языгъыз.

Загьидатны анасы больницагъа тюшген.

Бир керен Аймесей авруп больницагъа тюше. Загьидат атасы булан янгыз къала. Анасыны орнун тутуп, уьй къуллукъну кюте. Атасы ону макътай. Бу агьлюде тюкен экмек бир де ашалмай. Аймесей гьар заман кёрюк экмек эте. Гьали тюкенден экмек алма тюше. Хоншулагъа кёрюк экмек этдирме ол арив гёрмей.

М.-С. Ягьияев.

Хабар жумлаланы бирлерин чакъырыв жумлалагъа айландыра туруп языгъыз.

Кёрюк экмек.

Атасы Загьндатгъа: «Ананг аврумай буса, кёрюк экмек ашар эдик дагъы», - дей. Загьидат бнр зат да айтмай къоя. Атасы ишге гете. Загьидат къуру агъачлар булан кёрюкню ягъа. Анасы йимик хамур баса. Уьч экмек эте. Олагъа сюркюч де сюрте. Кёрюкге экмеклени сала. Башлапгъы экмекни тюбю бираз къарала. Бириси экмеклер бек арив бите. Экмеклени аривюн исси кюйде анасына алып бара. Атасы да бек сююне.

М.-С. Ягьияев.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Гёдекни киринивю.

Бир гюн ахшам гамишибиз тувардан къайтмады. Къозлап сама къалмагъанмы экен? Атам: «Тез барып изле, авлакъда къалма ярамай!» - деди. Аякъмашиниме де минип, излеме гетдим. Талчыкъмай не этейим! Гьар ахшам оьзю къайта эди чи! Гьали не болуп къалды. Юрт ягъада бир гьайван гёрюнмей. Къарангы бола тура. Оьзен ягъагъа чыкъдым. Сувну ичинде гёдекни башы гёрюндю. Гамиш оьзен ягъада къозлап, гёдеги сувгъа тюшюп къалгъан. (59 сёз.)

М. Сатиев.

Къызгъанмай: гъайсызлыкъ.

Бригада чювюннюрге каза ура. Сагьат онда яшлар ишлеп битген. Исси. Яшлагъа гирме икълыкъ къайда? Олай уьй де ёкъ. Арекден бир гиччи машин гёрюндю. Шо машин яшлагъа бир-эки ящик баъли ташлап гетген буса! Огь, бир байрам болажакъ эди! Тийишли тюгюлмю дагъы! Къызгъанамы? Къызгъанмай. Гьайсызлыкъ. Яшлар чы гьали кпринер эди. Къайда киринме ер? Ону гьайын ким эте? (54 сёз.)

И. Ибрагьимов.

Тогъузунчу май

Гюнню шавлалары терезеде йыртыллады. Аселдерни гёзлери оьзлюгюнден ачылып къалды. Огь, арив тюшю бёлюндю дагъы! Аселдер гёзлерин юмду. Бёлюнген тюшюн янгыдан къайтарма боламы дагъы? Ол караватдан тюшдю. Бугюн чю байрам. Тогъу­зунчу май! Аселдер жувунду ва балконгъа тюз болду. Орамлар адамлардан толгъан. Аселдер тез анасына чапды. «Башлаиа тура! Байрам башлана тура! Биз къачан чыгъабыз? - деп анасына сорады. (55 сёз.)

М. Гьусейнов.

4 КЛАСС

АВАЗЛАР ВА ГЬАРПЛАР

II — III класларда гечилген материалны такрарлав.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТЛАР

Сёзлени къалын ва инче созукълугъуна гёре тапкъырлар эти­гиз.

Гёлек, шалбар, тёшлюк, бёрк, этик, къолгъап, чарыкъ, чорап, майка, капот, опуракъ, тастар, явлукъ, калош, элек, къазан, тастымал, чолпу, чомуч, къашыкъ, чиш, сукара, бошгъап, стакан, ялгъав, чоюн, тава.

Сёзлени уьч тапкъыр этигиз: биринчи тапкъырда эринли со­зукълары булангъы, экинчисинде эринсиз созукълары булангъы, уьчюнчюсюнде эринли ва эринсиз созукълары булангъы сёзлер болсун.

Улан, къыз, аша, ана, эркъардаш, къызардаш, зукъари, къариген, хоншу, къардаш, ювукъ, арек. къонакъ, дослукъ, аталыкъ, иссилик, сувукълукъ, къар, янгур, боран, сыгъанакъ, балчыкъ, исси. сувлу, гунукъ, булутлу.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Е, ё, ю, я гьарплар язма тюшеген ерлерде эшитилеген авазла ны языгъыз.

Юрек, оьпке, тёш, кёкюрек, ичек, гёз, яякъ, бел, тюк, аякъ, бою, сою, боюн, бет, мююз, елин, эмчек, сют, ювурт, ер, юген, ертурман, еркъаш, ялкъын, гегей, гёчерагъач, оьрече, боюнса.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Е, ё, ю, я гьарпланы къолланышын англатыгъыз.

Биринчи сентябрь.

Сентябрни бири - яшавумда инг насипли, инг сююнчлю гюн. Гетген гече адамшавлу юхлап болмадым. Биринчи дарсым нечик оьтер экен? О сегизинчи класда орус тилден болажакъ. Магъа дёртюнчю класны экисин де, бир сегизинчи класда орус тил ва адабият дарсланы да бергенлер. Шу сегизинчи классда Басир ишлеме герек болгъан. Школагъа тез гелип къалгъанман. Учителлер ва школаны ёлбашчылары гелип битмеген.

И. Керимов.

Охув - насип.

Ильяс деген пакъыр гишини Абидат деген къызы бар эди. Ильяс оьзюню пакъырлыгьындан Абдулла байгъа къуллукъ эте. Ильяс Абдулланы хоншусу. Шо саялы да Абдулла ону оьзге ялчыларындан ювукъ гёре. Къатыны Рабият да булан Ильяс къы­зы Абидатны охутма къаст эте. Авул молласы Исмайыл къызларын охута. Абидатны шонда охума сала. Абидат охумакъ уллу насип экенни биле. (54 сёз.)

Я. Батырмурзаев.

Абидат мактапда охума сюе. Абидатны мактапда охутмагъа Ильясны гючю етишмей эди. Бир гюн Ильяс Абдулла байгъа кёмек излеп барма гокъташа. Ильяс бугюн тез турду. Эсги яшыл чепгенин де гийип Абдуллалагъа тербенди. Абдулла Ильяс булай тез негьакъ гелмегенни англады. Ильяс, уяла туруп, мурадын айтды. «Сен гьакъыллы адам деп хыял эте эдим. Янгылыш экенмен. Яхари, къызъяшгъа охув негер тарыкъдыр?» — деди Абдулла. (55 сёз.)

Я. Батырмурзаев.

СЁЗ

Сёзню составы. Тамуру бир сёзлер. Къошумчаланы тюзьязылышы.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Сёзню маъналы гесеклерин айырыгъыз.

Булутлу, тогъайгъа, оьзенде, тырнавуч, агъачлыкъдагъы, сувлукъ, биченлик, къурдаш, ёлдаш, татывлу, ачгъыч, сюргю, бычгъы, уьтюргю, чалгъы, сакълавчу, авчу, кантчы.

Тамурланы тюбюне гьыз тартыгъыз.

Бурун, бурунлу, бурунчакъ, бургъуч, бурма, боюн, боюнса, бою-сою, бичимли, бичимсиз, башбав, башаякъ, баш-баш, башалман, гезив, гезивчю, гезик, гезикли, гён, гёнделен, гёнчарыкъ.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Гьар сёзге бир тамурлу сёзлер (скобканы ичинде гёрсете ту­руп) языгъыз.

Баш, таш, гюн, гюч, гётерме, гьайлы, гьакъыл, дерт, ёл, бав, тав, орам, орман, уру, исси, ичи, къаравул, къайгъы, насип, сав.

Къардаш сёзлени табып, гьыз тартыгъыз.

Къамуш, къамушлукъ, къамучу, къаммакъ, къарт, къартлыкъ, къартайгъан, къарт-къурт, къартыкъ, къартыллай, къойчу, къой, къойчулукъ, къоймакъ, къол, къолсуз, къолайсыз, къолланыш, къолкъотур. къолбав, къолтукъ, къоллай, къолчукъ.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Тамурланы, къошумчаланы тюзьязылышын англатыгъыз.

Къумукътюзде къыш.

Къумукъ тюзге къыш бакъатъа мингендай аста геле. Ону су­ву гъун бизге дув Каспийни гёк сыртындан уьфюреген къагьрулу еллер етишдире. Темиркъазыкъ якъларда къар октябрь айдокъ явмагьа башлай. Бизде буса бир-бирде декабрни ахырларында да ерни уьегюн акъ шаршав япмай. Тек сувукълукъ гьар заман бир йимик гелмей.

Б. Атаев.

Бир сувукъ гюн.

Ноябрь айны ахыр жумасы. Чакъ сувукъ, лопа-лопа къар ява. Къанболат кёлню боюндагъы къамушлукъгъа багъып бирев чаба, ёрта геле. Ол, заман-заман токътап, къояндай бурлугъуп артына къарай. Къулагъына къолун салып тынглай. Сонг ол йылгъын, жыгъана тереклени арасына гирип чонкъая.

Гьавчулар аралагъан къубагийикге ошай. Ол сыкъ къамушлукъгъа гирди ва савутларын тергеди.

Б. Атаев.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Гюз.

Гюз гелди. Япыракълар саргъалды. Гюзлюк будайлар ер ярып чыгъып геле. Оьгюзьемиш, гертме гьали де бишмеген. Бузавчу яш гезивюн генг авлакъгъа яйгъан ва оьзю, тёбе бетде олтуруп, балабанын кюйлей. Къаршы бетдеги акъ улакъ къулакъларын тик тургъузуп, атыла ва дёрт де какичин ерге къагъа туруп, ойнакълай. Къозулар да, бузавлар да уллу шатлыкъда. Баягъы улакъны командасы булан дагъы да бек атылалар. Бузавчуну балабанына боюнларын узата. (54 сёз.)

М. Хангишиев.

Гьиллачы бёрю.

Бёрю гьиллачы жан экен. О къойчуланы да, къош итлени де алдата. Къойчулар сирнвню бир башында буса, сиривню бириси башына тюше. Аз-маз туманлы гюн эди. Юваш ел уьфюре. Бёрю гёрюнмей. Тюшге таба талада бир къаммакъ гёрюндю. Ону ел учуруп гелеген йимик. Къойчу огъар тергев бермей къоя. Бёрю къаммакъны артына яшынып геле болгъан. (51 сёз.)

И. Керимов.

Къошма сёзлени тюзьязылышы

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Авзачыкъ, ажыр-нажыр, азархана, акъсакъал, акъсай-токъсай, акътерек, акъбалчыкъ, аллы-артлы, къаттыгюн, арбагюн, гюнбатыш, къагъбаш, къозукъулакъ, къатынтузлукъ, къатынгиши, къардаш, къолъявлукъ, савбол, тавукъбалам, тавукъчакъ.

Язбаш, талашгьан, бакъаяпыракъ, тахшагьар, баштёбен, башалман, башениш, башюсте, башкъусмакъ, баштигинден, башкакич. башсыз-бавсуз, башбав, белбав, башы-гёзю, бир нече, бир тегьер.

Бир-бир, бир-гьавур, бирден-бир, бирср-бирер, беш-бетер, бетьярыкълыкъ, бетъявлукъ, гелив-гетив, гёре-багъа, гюп-гюндюз, гьаран-гьаран, дём-дёгерек, ер-ерде, еркъаш, ете-етмей, жура- жура, къайсын-бирин.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Къошма сёзлер эте туруп языгъыз.

Бел, къатын, акъ, бакъа, тели, сокъур, къуба, ат, баш, ер, бет, къозу, гийик, эр, къыз, улан, арслан.

ЭРКИН ДИКТАНТ

Диктантгъа ат тагъыгъыз.

«Зурнай авазгъа тешигинден чыгъып тынглайгъан эки тюл­кю гёрдюм», — деди.

«Тирменни ягъасындан муна буссагьат гелдим, авазы ёкъ, — деди Баммат. Инанды, зурнай сокъгъанда чыгъагъан тюлкю балаланы гёрмеге ким сюймей! Барабыз, барабыз, Гьасантёбеден оьтюп Тобургъутёбеге чыкъдыкъ. Гьасиликалам, алдатгъанын билдим. Магъа юген сама салмагьанмы экен деп, бетимден-башымдан къолумну айландырдым. Сайки, югенни барын-ёгъун тергеймен.

А. Устарханов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Хоншуланы кёмеги.

Исабекни къатыны Айшат айтылгъан тири зат эди. Ол артда-артда зайып болуп къалды. Авур ишге тиймейгенли беш-алты ай да бола. Биртине-бир къызы да шагьаргъа эрге тетип, эр-къатын болгъан кюйде яшап туралар. Яшавну дынкъы аз болмай. Гьай, участка дейсен, гьайван, ем дейсен. Бары миллет тамазаны уьстюнде. Булагъа авул-хоншусу кёмек эте бола. Заман-заман хоншусу Бадир булагъа кёмекге яшларын йибере. (55 сёз.)

А. Устарханов.

Клубда.

Баягъы машинге частлар бережек гиши ахшам гележек. Ажай бек татывлу къарын чудулар этген. Уланлар къарын чуду ашадылар ва клубгъа багъып тербенди.

Чепкени-бёркю, маси-мачийлер, хынжал-белбаву булан гелеген эки де агъа-инини Къагьир гьаран таныды. Онда бийивлер уьйренеген дагъы да уланъяшлар, къызъяшлар бар эди. Бир нече керен такрарлагъан сонг, олар ял алма токътады. (50 сёз.)

А. Устарханов.

АТЛЫКЪ

III класда гечилген материалны такрарлав.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТЛАР

Существительноелени языгъыз.

Къызыл нарт.

Гьар заманда, бир заманда, иннырлар дёгерек заманда, черенлер дёртгюл заманда, къаргъаны авзу мююз заманда, къапчыкъны авзу кийиз заманда, оракълар орагъан заманда, оргъанлар къуру къалгъан заманда, бир ачлыкъда, бир токълукъда, молланы па- пахы къалсын покълукъда, бир болгъан, бир болмагъан, бир элде, бир шагьарда, гьакъылы къайтыкъ, къылыгъы янтыкъ бир хан болгъан, ичи толуп къап-кьара къан болгъан, аты да Къабан бол­гъан, яхшылыкъгъа бек чабан болгъан.

Аяв Акавов.

«Атабыз—Адам

Анабыз—Гьава...»

Берекет—ерден,

Кёкден нюр ява.

* * *

Дюньяны вакиллери

азиз анадашларбыз.

Топуракъ булан кёкге

эркелейген яшларбыз.

Оьч болмай, оьртен якъмай,

окъ атмай, тюбек чакъмай,

бир атадан ругь алып,

бир анадан тувгъандай,

къачан яшарбыз?!

Б. Магьамматов.

Хас ва жынс существительноелени табыгъыз.

Къувунлу гюнлер.

Шо гюн Сабир де, Айша да уьйге бирче къайтдылар. Сабирни жувунма онгарылагъанын билип, Айша, акъчалыкъны да алып, сувгъа гетди. Айша булакъ башда эшитгенин Сабирге айтды. Са­бир бек алгъасап уьйден чыкъды. Абидинни арбасын гьайдап гелеген туварчы яш ёлукъду. Ол Абидин Вагьитни артындан гелген кюйню хабарлады.

И. Шабаев.

Кьызыллагъа айтып къояжакъ.

«Вагьитни де, Абидинни де больницаны ичинде оьлтюрме герекми?» - деп сорады Зиявутдин.

«Шо иш къыйын иш тюгюл. Больницаны адамына Вагьигге де, Абидинге де ичирмек учун агъуну бережекбиз. Шо адам дарманны орнуна агъуну бережек. Ол адамгъа алтын берилежек», - деди Абдулманап уланына.

Зиявутдин шо гюн шагьагъа гетди. Набилеге, Олягъа атасы Абдулманап ва ону ёлдашлары къургъан планны англатды.

И. Шабаев.

СЕЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Язбаш, гечорта, гечекъуш, гийигот, гьажитарн, гьапур-чупур, ёлбаш, ертурман, ётелбалам, жугъарай, жибижей, зыбызгъы, зухтюп, итбурун, ябушгъан, савусгъан, ичкъарын, къолбав.

Шорпа, тахана, чишлик, гьинкал, гьалтама, долма, чуду, буршуна, бурчакъ шорпа, къуймакъ, кюрзе, пилав, къувурма, чилав, гьалива, мурапа, чапелек, экмек.

Ата-ана, агъа-ини, къалды-къулду, яш-юш, къатын-къыз, къарт-къурт, халта-хулта, хадира-хума, савут-саба, чайын-чююн.

Халча, жугъарай, дум, хали, шаршав, тёшек, ястыкъ, перде, торлар, кружева, шанжал, диван, карават, стол, къазан, ялгъав, къашыкъ.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Къызардашлар.

Къызардашлар аявлу эркъардашларыны къаны тёгюлген топуракъны гёрмеге гелгенлер. Муна, къызардашлар халкъны алдында къатып токътагъанлар. Уллусу Маржанат ортада токътагъан. Ол алтмыш чагъында. Тамагъына тыгъылгъан йылавун яшырма къарай. Тек гёзьяшлары тынгламай. Эринлери къартыллай. Ону къырыйындагъы Умугьанат. Ол бек гьалек. Ону янашасында къызардашланы гиччиси Умужат токътагъан. Умужат ягьгьа къызардашланы барысындан да гючлю. Умужат уллу къызардашы Батувну да ягьландырма къарай. Батув огъар тынгламай. Ол токътавсуз йылай. Къьгчырып йылама да гьап-гьазир. (67 сёз.)

М.-С. Ягьияев.

Къызардашлар яс этелер.

Бары халкъ къарап токътагъан. Мундагъылар Батув айтып йылайгъан сёзлени билмесе де, агъылып гелеген гёзьяшларын сибирелер. Къызардашлар да энни, сёйлегенден пайда ёкъну билип, Батувну иннемей къойгъанлар. Оланы Батув айтагъан ваягьлагъа юреги чыдамады. Гёзьяшлары соравсуз тёгюлме башлады. Гьалиге ерли чыдама бажаргъан Умужат да тарланды. Тезден чыкъма гьасирет гёзьяшлары гёрюндю.

Гиччи сай оьзенни къырыйындагъы бу юрт Уллу Ватан давну заманында эки йыл немецлени къолунда болгъан. Эркъардашлары оьлген ерни гёрме гелгенлер. (69 сёз.)

М.-С. Ягьияев.

АТЛЫКЪЛАНЫ ГЕЛИШЛЕГЕ ГЁРЕ ТЮРЛЕНИВЮ

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Атлыкълар къайсы гелишни къалибинде экенни айтыгъыз.

Булакълардан сув иче туруп.

Машинни гьайын этмей, ёлдашгъа биревню де алмай, ёлгъа янгыз чыкъма токъташдым.

Ёлум — яшлыгъымда къалгъан булакъгъа. Арадан кёп йыллар оьтдю. Мен биченликдеги булакъгъа бармагъанман. Тангны салкъынлыгъында мен къакъадан оьтдюм. Гьатта къыш гюнлерде де мунда исси бола. Онда булакълар ёлукъма башлады. Токътап бир-эки увуч уртлап янывумну басылтдым. Яшлыкъда биз биченликге барагъанда булакълардан иче туруп бара эдик.

Б. Гьажикъулиев.

Диктантгъа ат тагъыгъыз.

Юрюлген ёлну азлыгъына къарамайлы, алдагъы гюнгю алаша жыгъаналар, тегенек уьлкюлер бупон сийрек гёрюне. Сол янда къальщ юрюйген агъачлыкъны яры оьсе-оьсе, бийикликге гётерилген. Бир-бир ерлерде оьзен, чорт къайтыкъланып, ёлгъа гелип уруна. О къайтыкъны къолтугъу минг йыллыкъ тал тереклени агьачлыгъы болуп къалгъан. Терек тюплерде янгы йымышакъ от оьсюп геле. Оьзеннн бириси ягъында эмен тереклени аталары оьсген.

М. Хангишиев.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Гелиш къалиплени байлангъан сёзлери булан языгъыз.

Гечени узагъында ашгъа айланагъан ашбазлар тант вакътиде уланлагъа эпеиз югъунчлу эт шорпа бердилер. Ашыбызны ашап, атланы тумарлап, ертурманын тергеп, савутланы сыйпап турагъанда ярыкъ болмагъа башлады.

Р. Расулов.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Баш гелишдеги сёзлени тийишли гелиш къалиплени сала туруп языгъыз.

Инкъылап давлары.

Манас бой... давлар тез битди. Бичераховлар ингилис... кёмеги булан бизин къызыл асгер... Анжи... багъып тартылмагьа борч лу этди.

Душман Анжи ... тюбюнде оьзюне оьлюм тапмагъа герек.

Магьач бары да гючюн салып душман ... шагьар ... гирмеге къоймай сакълама къаст этди. Бичерахов да оьзюню армиясы... Анжи ... багъып юрюдю. Шагьар ... этеклеринде токътагъан топ лар ... атышыв башланды.

Р. Расулов.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Биченден гелме, тавдан тавгъа чыкъма, ярны ягъасы, оьзен бойгъа багъып, оьзенден чыкъма, будайланы ичинден, агъачлыкъ­ны гёрме, чечеклерден этилген, тавланы гёзеллиги, тавну бети, къакъадан чыкъма, майдавгъа багъып, гюзге таба, янгурдан сонг.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Языкъ Гьабибат.

Язны аривлюгю гетди. Къышны кёп сувукъ заманлары етишди. Бираз алдын яп-яшыл болуп къувлуп турагъан тавланы уьстюн къар басды. Тюрлю опуракълар гийип тойгъа барагъан къызлар йимик безенген тереклер де япыракълары тёгюлюп, кир гийген йимик болуп гёрюне. Тереклени арасында олай-булай юрюйген жымчыкълар сувукъдан яшынма ер излей. Олар бир ерден бир ерге чаба. Табиатдагъы сувукълукъ языкъ Гьабибатны яшавун

дагъы сувукълукъгъа ошай. Ону къайгъы басгъан. Яшавунда шатлыкъ ёкъ. Ол билимсиз къалып, насипсиз болду. Эрден тюзелмеди. (70 сёз.)

Я. Батырмурзаев.

Тархунай къызыллагъа кёмек эте.

Шо гечени эртенине Кёстекге Хасавюртдан акъ къазакълар хапарсыздан чапгъын эте. Тез ионлерде чапгъынны гёзлемейген партизанланы иши терс тюше. Олар артгъа тайышматъа борчлу бола. Артгъа тартылагъан асгерни якълайгъан къызыл иартизан­ланы бешиспн акъ къазакълар оланы дарагъачлагъа аса. Шо иар­тизанланы бириси Тархунайны ботаюртлу къонагъы Ибрай эди. Юзугъу Ибрайны душманны къолундан оьлмеклиги Тархунайны жаиына ажайып почлю таъсир эта.

Акъ къазакълардан ону ахырынчылай гёнгю чыгъа. Ол къызыл партизанлагъа кёмек этмеге ойлаша. Тархунай Ибрайны уланы Сатыбалны акълардан яшыра. (75 сёз.)

Б. Атаев.

ОРУНЧА, БЕТ ОРУНЧАЛАР, ОРУНЧАЛАНЫ ТЮЗЬЯЗЫЛЫШЫ

ЭРКИН ДИКТАНТ

Менмен, бизге, олар, оланы, сизге, мени, огъар, сизде, сизде де, магъа, сагъа, менде, сенде, менден, ондан, бизден, бизин, сизин, сизде де, ондан, онда, сизсиз, бизбиз.

ЭРКИН ДИКТАНТ

Диктантлагъа ат салыгъыз. Атлыкъланы бир-бир гезиклерде орунчалар булан алышдырыгъыз.

Къойларым да, Алабайым да булан Ханбийлеге гиргенде, экинни вакъти болгъандыр. Шо гюн Ханбийни уьч ити къой булан къыргъа бармай, абзарда къалгъан болгъан. Олар мени Алабайымны уьстюне чапды. Къара уллу ит чабувунда Алабайгъа урунуп гетди. Алабай ону къакълыкъдырды. Тек мен шо заманда Ала­байгъа: «Вёре, тийме, къонакъ итни къуйругъу бут арасында яхшы!» - деп, бармакъ силледим. Алабай магъа багъып къарап, токътап къалды. Итлер чи айрылма хыялы ёкъ. Ялчылар гирип айыра турагъанда, Ханбий чыгъып гелди. Ол: «Булар чы ону оьлтюрюп къояр», - деп акъырды. Мени хатирим къалды. Мен де огъар: Олай оьлтюртеген итим ёкъ мени», - дедим.

А. Сулейманов.

Ана.

Арт вакътилерде, эс табып уллу болгъанда, Умукюрсюн ажай булан мен бир нече керенлер ёлукъдум. Ону асил сёзю, саламатлыгъы, сабурлугъу мени тамашагъа кьалдыра эди. Юртда шатлы жыйынларда, огъар абур этип, халкъны алдындагъы етолда олтурга. «Магъа этген абуругъуз саялы бек разимен», - дей.

Зайналабидни иниси Абдулгьамитге къыз тувуп. Умукюрсюн ажай Илму деп ат къойгъан. «Мени агьлюм, уланларым илмуну, билимни артындан тюшгенлерден зди. Мен де што саялы уланымны къызына Илму деп къойгьанман», - дей.

С. Токъбулатов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Уллубийни анасы.

Уллубий Уллубойнакъда бий-шавхал тайпадан къалгъан ярлылашгъан агьлюде тувгъан. Ону атасы Даниялбек орус асгерии офицери болгъан. Уллубийни анасы Сагьидат Паравул юртдагъы оьзден тайпадан.

Даниялбекни башлапгъы къатынындан тувгъан Магьарамбек «тёбенлени» сансымайгъан темтек хасиятлы адам. Атасы Сагьидатны алгъанын о тайпасына хорлукъ гьисап эте. Бир тюн Сагьи­дат Магьарамбекге агъачны бувнап бер деп тилей. Ол да сен ма­гъа, бийни уланына, агъач гесдирмеге сюемисен деп. Сагьидатны балта булан паралап оьлтюре. Уллубий йыл ярым чагъында анасындан айрыла. Огъар змчек. берип, ана болуп губдешш къатын Суйдух оьсдюрген. (80 сёз.)

К. Алиев.

Къойчуларда къонакълыкъда.

Пионерлени ерлешген ерине ювукъда колхозну къон къошу бар. Ондагъы къойчулагъа концерт гёрсетмеге пионерлер алданокъ гьазирленген. Олар экскурсияны ахырынчы гюнюнде концерт бер­ме токъташгъан эди. Иш башгъа кюйде болуп къалды. Олагъа къошну одаманы ёлугъуп къала. О да яшланы къошгъа къонакьлай чакъыра. Ахшам яшлар къошгъа багъып тербенелср. Оланы къаршылама одаман Муртазали ва бирдагъы бир къойчу чыгъа лар. Яшлагъа итлер гьаплап чаба. Муртазали урушуп, оланы гери ура. «Сиз къоркъмагъыз, олар сизге тиймелжек», - дей къойчуланы жагьили. (70 сёз.)

ИШЛИК

III класда гечилген материалны такрарлав. (Ишликни маънасы. Ишликни заманлары).

СЕЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Отлай, кишней, кишенледи, авлана, бёлюне, чомулгьан, гёмюлген, юзе, гётерилди, тюшдю, минген, оърленежек, яба эди, сюрюнюр, гёрежек эди, сарнай болгъан, солугъандыр, оргъан экен, бутады бугъай, юклесана, тёше чи, арчы дагъы. Тавшалгъан, талаша, тазалай, тайдыра, тайышдыра, такрарлай, тайгъалай, такъсырлады, такъдыргъан, талай эди, талана туруп, тамамлашды, тартынажакъ, тартылажакъ.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Заманлагъа гёре тапкъырлар этип языгъыз.

Къабарды, къабуздура, къавгъалажакъ, къаврады, къавшалар, къажыллай, къазаякъландырды, къаздыра эди, къайгъырышды, къайпаимай, къайнатажакъ, къакъыллады, къалынлаша, къалышмай, къампайгъан, къангыгъан, къаплажакъ, къартыллай, къаршылашмады.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Глаголланы уьч де замангъа салыгъыз.

Гёчюрме, гийинме, гиришме, гётерме, гюйдюрме, гючлендирмеге, гьазирлемеге, гьайдамагъа, гьарсиллемеге, гьюрметлемеге.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Къозу.

Ашап тойгъанда, 'Гараш гьар заман оьзю къайтып геле эди. Бу гезик къайтмады. Эшикге телмирип къалдыкъ. Шону гёрсек аявлу ёлдашыбыз Фоминни тёрген йимик болабыз. Тюш болду. Ахшам болду. Тараш гелмей. Гьалекленип къыргъа чыкъдыкъ. Ону ювукъ арадан гёзлейбиз. Гьеч табып болмадыкъ. Къозу гелмежек. Ол оьлгендир. Яда тувгъан ерине къайтып гетгендир.

Уьчюнчю гюн разведкадан гелегенде, оьлген ёлдашыбызны къабуруну уьстюнде бир къара зат гёрдюк. Гелип къарайбыз, къозу дёрт бюкленип къурдашыны къабуруну уьстюнде буюгъуп ятгъан.

И. Керимов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Такъалыбакъа.

Сувдан чыкъгъан бир къамуш хозгъалма башлады. Не заг экен деп. тавушумну чыгъармай пысып тура эдим. Такъалыбакъаны башы гёрюндю. Айлананы тергеп къарай. Бираздан о сувну уьстюнде къалкъыды. Сонг буса татавулну хырына багъып юзме башлады. Хыргъа оьрленди. Ол будай тарлавгъа барма сюе деп эсиме гелди. Алдында бир чонкъ болгъан экен. Гиччи чонкъ ха­ри! Будайгъа къарайгъан къаравулчуну атыны туягъыны белгиси болма ярай. Такъалыбакъа шо чопкъгъа бёттёбен йыгъылып къалды. Аякълары илинме зат излеп, гьавада ойнай. О оьзю туруп болмаса, кёмек этме гьазирмен (77 сёз.)

М. Сатиев.

Моллакъа ювугъум.

Мени Моллакъа деп бир ювугъум бар. Оьмюрюмде мен олай гьакъыллы адамгъа къаршылашмагъанман. Огъар гьали токъсан дёрт йыл бола. Узакъ олтуруп, терс хабар сёйлеп турмай. Гишини лакъырын бир де бёлмей. Оьзюню лакъырын бёлегенни оьлеген от чакъы сюймей. Ол хабаргъа сугъулуп, гьакъылын гёрсетме сюеген адамны ушатмай. Бир керен бир ёлдаш уллу-уллудан сёйлемеге башлагъан эди. Моллакъа, огъар бираз тынглап, сёзюн бёлме къоюп, булай деди: «Мен сагъа бир насигьат берейим: сен англамасанг да, тынгласанг къолай». Гелген гиши лакъыргъа дагъы къошулмады. Моллакъа лакъырны очаргъа айландырма сюй­мей. (80 сёз.)

Ш. Альбериев.

ИШЛИКЛЕНИ БЕТЛЕГЕ ГЁРЕ ТЮРЛЕНИВЮ. БЕТ КЪАЛИПЛЕНИ ТЮЗЬЯЗЫЛЫШЫ

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Гиремен, ойлашасан, лакъырлашабыз, гёрежекмен, сорашажакъбыз, сююнебиз, гёрюнесен, ишлейбиз, язасыз, кёмеклеше, баргъанбыз, алышдыргъансыз, сакъладым, ойнадынг, къаршылашды.

Сюрюнесиз, къоркъмажакъсыз, тюшюндюк, ийире, тюте, жува, сюзерсен, тойдукъ, алып барасан, гёзлерсиз, айта турарсыз.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Ишликлени бетлеге гёре тапкъырлар этигиз.

Табулдукъ, табушдурдум, тазаларсан, тайдырарман, тартышды, тартындыкъ, тапдырарсан, тамурлашды, теренлешдигиз, таяндыгъыз, утдурдугъуз, учурарсыз, уялдым, уватдынг, уваман, узатасан, ушана, хабаман, хошландырабыз, хартыллата.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Ишликлени заманын, бетин айтыгъыз.

Кюлайым сют сюе.

Гече юхлама ятдым. Тюрлю-тюрлю ойлар геле. Кюлайыма нечик ат къояйым. Нечакъы ойлашсам да, арив ат табып болмадым. Эртен тез турдукъ. Кюлайыма къарайман. Ол четенни тюбюнде бюрюшюп ятгъан. Мен берген аш гесеклени ашамагъан. Магъа къарай. Сют берсенг, ичер эдим деп сама ойлашмаймы экен. Анама кюлай ач экенин айтдым. «Дюр гьали, сют де берип сакъламасакъ къутулмай эдик», - деп хонтурланды. Анам гамишни савду ва гамишни гезивге къошма гетди. Мен бираз сют алып, кюлай­ны шинтасына тёкдюм.

А. Вагьабов.

ИШЛИКНИ ЖУМЛАДА РОЛЮ

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТЛАР

Иесини де, хабарлыкъны да тюплерине гьызлар тартыгъыз.

В. И. Ленин.

Володяны беш йыллыкъ заманында анасы охумагъа уьйретди. Володя да, Оля да китапланы журналланы сююп охуй эдилер. Атабыз яшлар учун язылгъан китапланы кёп ала. Узакъ къалмай Володя рус халкъны яшавундан хабарлар охума башлады. Ол оюнну да кёп сюе. Яйда къызардашы Оля булан абзарда чаба, бавда тереклеге мине. Гимназияны биринчи классына Володя тогъуз йыл ярымлыкъ чагъында гирди. Ол тынч ва тёнгюллю охуй эди.

М. Ульянова.

Охулагъан жумлалардан иесини де, хабарлыкъны да язып алыгъыз.

Гамиш «ашагъан» гёлек.

Дадам айыпны гёдекге салмай.

Дадам айтагъангъа анам рази болмады. Артда да дадам га­мишни сатажакъ болду. Гёлекни чи гамиш ашамагъан. Мен чи ону йыртып пара-пара этип, къыйылгъан тереклени байламакъ учун школагъа элтген эдим. Атам ону сатар деп, мен бирдокъда инанмадым. Мен юхладым. Мен эртен геч турдум. Къарайман: дадам къолунда акъча да булан геле. Ол гамишни сатгъан. Базаргъа чапдым. Бирев, гамишни башбавун да тутуп, базарда эретургъан. Гамиш магъа багъып къарады. Мен бек уялдым.

Иесиси де, хабарлыгъы да булангъы предложениелени генглешдире туруп языгъыз.

Къыш гетди. Кьарлар ириди. Язбаш гелди. Тереклер бюрленме башлады. От яшгъарды. Къой-къозу чыкъды. Сыйырлар бара. Олар тоймай. Бёрюлер геле. Олар улуй. Чагъанлар къычыра. Хурт-хомурсгъа тербенген. Сувлар агъа. Сыйырткъыч чарнай.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

ИЕСИ БУЛАН ХАБАРЛЫГЪЫ ГЕЛИШИВЮ.

Къурдашлар.

Тюш болгъунча Темир де, Болат да агъачлыкъны алдындагъы бир гиччи къолтукъгъа чыкъды. Олар шонда къойчу Асадулланы гёрдю. Къойлар отлай. Эки де яш аш хапмакъ учун уллу эмен терекни салкъынында олтурду. Алабай да, Къанна да яшлардан гёзлерин айырмай. Олар йымышакълагъа бозара. Яшлар йымышакъланы къап-яртысын итлеге бердилер. Темир Болатгъа: «Ах­шам болгъунча чёплежекбизми?» - деп сорады. «Биз корзинкалар толмай туруп, къайтмасбыз», - деди Болат. Къойлар уьркдю ва бир якъгъа сюрлюкдю. Итлер къой сирив чапгъан якъгъа ба­гъып чапды.

Ш. Альбериев.

тергев диктантлар

Сатыбалны бек яшырды.

Уьч де солдат Тархунайны ат аранын, гётермесин, уьйлерин тюнтюп чыгъа. Гьеч биревню де танмай. Олар къызыл партизан Сатыбалны излей. Солдатлар уьйдеги ябагъы тёбени сюлчелей. Олар бир нече керен сюлче сугъа, тек ябагъыгъа сюлче толу кюй­де батмай.

Тюнтюв токътала. Солдатлар гете, Тархунай да, къатыны да тюнтювню вакътисинде жанын увучуна алып тургъан. Олар Саты­балны шоссагьат ябагъыны тюбюнден чьигъарып ала, бетин-башыи тазалай.

Экинчи гюн Тархунай Сатыбалны Кёстекден яшыртгъын чы­гъара. Сатыбал къача туруп, бийик къамушлукъгъа гире. Къамушлукъну ичи булан бара ва ачыкъ ерге чыгъа. (80 сёз.)

Б. Атаев.

Аюв балалар.

Айлана якъгъа къарадым. Бирден оьзенге багъып барагъан аювну гёрдюм. Ону арты булан эки де баласы ёрта туруп бара. Олар сувсапгъа янгъангъа ошай. Бу бойларда аювлар болмай эди чи! Булар къайдан чыкъгъан экен? Аюв балалагъа бек тамашалыкъ этдим. Олар гиччи яшлар йимик гьайсыз оюнчу затлар. Балалар ойнакълай туруп чаба. Олар бир анасындан оьтюп гете, бир артда къала. Бир-бири булан ябуша, якъ-якъгъа къача. Сонг анасыны къырыйына геле. Анасы олагъа акъыра, низамгъа сала. Тынгламайгъанына къапас ура. Сонг олар тынглавлу юрюй, чапмай. Бираздан баягъы ябушма башлай. (82 сёз)

М.Абуков

ИШЛИКНИ БЕЛГИСИЗ КЪАЛИБИ

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Белгисиз къалипдеги ишликлени языгъыз.

Эришген, энишледим, эретура, эркелей, эсгересен, юкъдураман, ювукълашасан, юклербиз, юлю, юмундукъ, юрюгенбиз, ягъылажакъ, ялбараман, яйнай, якълагъансан, яратабыз, ярашамысыз, явадыр.

СЁЗЛЮК ДИКТАНТ

Оьсмеге, чачма, орнатмагьа, сугъарма, ормагъа, сюрме, къазма, тазаламагъа, къыйма, чалмагъа, сувурма, чёплемеге, тёгюлме, бишме, къатывсырамагъа, чечекленмеге, бюрленмеге, бадыра ма, сёнмеге, оьрленмеге, саргъалмагъа, яшгъармагъа, бузлама, очакъланмагъа.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Кюлай эсимде булан.

Амай беремен деген кюлай эсимден таймай эди. Ону алмагъа барма сюе эдим. Къошгъа барайым деп, анама айтмагъа да къоркъаман. Анам бармагъа тарыкъ тюгюл деп къойса, не этермен. Анам айтгъанны этмей болмайман. Шо саялы анама Акайны арачы этмеге токъташдым. Акай булан сёйлеп мен уьйге къайтдым. Бираздан Акай бизге гелди. Ол оьзю булан мени алып барма сюйдю ва анама тиледи.

Анайым уьч экмек алды, оланы уьстюне согъанланы салды. «Къойчуланы уьстюне бош барма арив тюгюл», - деп, магъа узатды.

М. Абуков.

ГЛАГОЛНУ БЕЛГИСИЗ ФОРМАСЫ

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Белгисиз формадагъы глаголланы языгъыз.

Эришген, энишледим, эретура, эркелей, эсгересен, юкъдураман, ювукълашасан, юклербиз, юлю, юмундукъ, юрюгенбиз, ягъылажакъ, ялбараман, яйнай, якълагъансан, яратабыз, ярашамысыз, явадыр.

СЕЗЛЮК ДИКТАНТ

Оьсмеге, чачма, орнатмагьа, сугъарма, ормагъа, сюрме, къазма, тазаламагъа, къыйма, чалмагъа, сувурма, чёплемеге, тёгюлсе, бишме, къатывсырамагъа, чечекленмеге, бюрленмеге, бадырама, сёнмеге, оьрленмеге, саргъалмагъа, яшгъармагъа, бузлама, очакъланмагъа.

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТ

Кюлай эсимде булан.

Амай беремен деген кюлай эсимден таймай эди. Ону алмагъа 5арма сюе эдим. Къошгъа барайым деп, анама айтмагъа да къоркъаман. Анам бармагъа тарыкъ тюгюл деп къойса, не этермен. Анам айтгъанны этмей болмайман. Шо саялы анама Акайны арачы этмеге токъташдым. Акай булан сёйлеп мен уьйге къайтдым. Бираздан Акай бизге гелди. Ол оьзю булан мени алып барма сюйдю ва анама тиледи.

Анайым уьч экмек алды, оланы уьстюне согъанланы салды. «Къойчуланы уьстюне бош барма арив тюгюл»,- деп, магъа узатды.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Белгисиз къалипдеги ишликлени языгъыз.

Ярышда.

Спорт гийимлер гийип,

сан-санын этип найнай.

Чабагъан яш «жайранлар»

артындан етме къоймай.

Базыкълар назик болма

чыкъгъан йимик ярышгъа,

амал ёкъ артда къалма,

багьана ёкъ барышгъа!

Атакъаздай оралып,

савлугъун бавдан тапма

савлай агьлюсюн алып

атасы чыкъгъан чапма.

Юрюй мунда бир къарт да, къартлыкъдан къачма сююп,

чабып йибере, гьатта

къолларын чююп-чююп.

Ким дейим. Ким де чаба,

оьмюрюн бираз созма.

Уллу гьаким де чаба,

бары гьакимден озма.

М. Атабаев.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Магъа он етти йыл болмагъа ярай. Атам-анам мени етишген жагьилге гьисаплай эди. Хоншубуздагъы Мамасы деген яш булан къурдашман. Биз гёзетге бара бола эдик. Оьгюзлени отлама йи берип, булкъалагъа юрюйбюз. Шолай бир гече булкъадан чыгъып, оьгюзлени янына бармагъа деп тербсндик. Агъачлыкъны тар сокъмагъы булан барабыз. Бизге багъып бир ап-акъ периште геле. Къачмагъа сюйдюк, тек къоркъмакълыкъдан шону этмеге де бажармадыкъ. Арггъа-артгъа юрюдюм ва сюрюшоп йыгъылдым. Бутум авуртуп, олтуруп къалдым. Къачма болмайман. Ёлдашым мени къоюп гетме болмады. О атасына салкъын сув алып гелеген къатын болгъан. (82 сёз.)

А. Вагьабов.

Мишикни макътаныву.

Бир агъач къаравулчуну аты да, эшеги де, мишиги де болгъан. Олар есисине этеген ишлени айта. Мишик макътана: «Сюйме чи сюе о мени. Гьатта оьзюню уыонде сакълай. Ол юхлайгъанда ювургъанны тюбюне гирип къалмагъа да ихтиярым бар. Тюнегюн бнр эдепсиз чычкъан будай урламагъа гирип гелип кьалгъан эди. Мен болмагъан бусам, бир къапны да гётерип гетмеге гьазир эди. Мычкъанны тутуп хожайынны алдына салдым. Ашамады. «Сапна атама тюше, сагъа гьали», - деди. Мен де къояманмы. Чайка май ютдум. Биз, яшлар, бприбиз де гьарам затны ашап яшамайбыз. Шо ит чи негьакъ шорпа ичип тура». (87 сёз.)

И. Магьамматов.

ЖУМЛА. ЖУМЛАЛАНЫ ЭКИНЧИ ДАРАЖАЛЫ УЬЮРЛЕРИ. ГЕНГЛЕШГЕН ЖУМЛАЛАР

ЯРАТЫВЧУЛЫКЪ ДИКТАНТ

Жумлаланы генглешдиригиз.

Гюн чыкъмагъан. Анам да турду. Биз чыкъдыкъ. Гиши ёкъ. Адамлар юхлай. Мен бардым, учитель гелмеген. Бир нече яш бар. Учитель гелди. Барыбыз да гетдик. Гюн чыкъды. Агъачлыкъ жанланды.

Бир гёзлю дев.

Булар къачалар. Дев чаба. Адамлар денгизге багъып юрюйлер. Денгизде бир геме гёрюне. Булар гемечиге ишара этип, ягъагъа чакъыра. Гемечи гелтире. Адамлар гемеге багъып юрюйдер. Дев йыгъыла. Дев къычыра. Башгъа анакъда яшайгъан дев, къолуна терек де алып, бу авазгъа чаба. Адамлар денгизни ичине юрюйлер.

Аяв Акавов

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Ярлы яш.

Октябрь революциядан алдагъы вакъти. Халкъ ярлы яшай. Яз вакъти. Табиат яшгъаргъан. Бир яш тик тавну бегинден оьтеген ёл булан юрюп бара. Огъар он-он бир йыллар болма ярай. Яланаякъ, шалбарына ямавлар салынгъан. О онгъан гёлек гийген. Къолунда чубукъ. Яш чубукъ булан ёл бойдагъы тереклеге ура туруп бара. Ол сызгъыра. Ол бир-бирде йырлап да йибере. Бурунчакъда эки эшек гьайдап барагъан адам ёлугъа.

М.-С. Ягьияев

Магьач

Магьач Али булан Хунзах базаргъа етише. Базарда кёп адам бар. Али четенлени тюшюре ва сатывун башлай. Магьач бир янда эшекленн сакълай. Шо вакътиде муну ягъына оьзюню чагъындагъы уьч яш геле. Олар шоссагьат атылып эшекге мине. «Тюшюгюз!» - деп Магьач чабып бара. «Гет мундан!» - деп яшланы бириси ону тёшюне тюртюп йибере. Магьачны ачуву чыгъа. Ол яшны теберип тюшюрме къарай. Бирден ябушув башлана. Магьач сабий заманындан берли ябушма уьйренген. Ол яшланы экисин йыгъа.

М.-С. Ягьияев.

ЭРКИН ДИКТАНТ

Мен авдан къайтып геле эдим. Биз терек ара булан юрюй эдик. Ит мени алдым булан чабып бара эди. Бирден ол абатларын аста этди. Ит энкейип, яшыртгъын юрюмеге башлады. Мен ону алдында авзундагъы сариси, тёбесиндеги къарын тюклерп таймагъан бир гиччи жымчыкъ бала гёрдюм. Ол уясындан тюшген. Мени итим аста-аста огъар ювукълашды. Шо арада бир къара тёшлю къарт жымчыкъ терекни уьстюнден итни алдына тюшдю. Ол итни уьстюне атылды. Ону гиччи къаркъарасы бютюнлей къартыллай эди.

И. С. Тургенев.

АЙЫРЫВ ДИКТАНТ

Ишликлени белгисиз формалагъа сала туруп языгъыз.

Бир болгъан, бир болмагъан, бир юртда етти яш чум чёплеме агъачлыкъгъа баргъан болгъан.

Яшлар чум чёплей. Кюлбай ашай. Яшланы дорбалары тола ту­ра. Кюлбайны дорбасы бош. Ахшам бола. Яшлар адаша. Бир якъда итлер гьаплайгъан тавушлар эшитиле. Бириси якъгъа къарайлар. Ярыкъ гёрюне. Яшлар ойлашалар. Кюлбай сёйлей. Ол от ярыкъгъа барса яхшы дей. От да ягъып Эней олтуруп тура. Эней сююне. Кюлбай адашгъанын энейге айта. Эней яшланы ятдыра ва гьарведе тишлерин билей.

Яшлар юхлап къала. Кюлбай юхламай болгъан. Эней тёлеге гире.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Гюз

Гюзню аламатлары башланды. Увакъ сыгъанакъ себелей. Къушлар исси якълагъа алгъасады. Бара-бара булутлар арта бара. Япыракълар саргъая. Саргъайгъан япыракълар терекни къоя. Тёгюлген япыракълардан ерлер саргъая. Тереклер гюн сайын ялангъач бола бара.

Али бу гёрюнюшге ажайыплыкъ этии къарай. Огъар яйда етти йыл битген. Ол охувчу. Учитель дарсда гюзню гьак'ьында айтды. Али кёп затны англады. Учителине кёп соравлар берди. Али, яйда биз енгил гийинегенде, тереклени къалын япырагъы болагъангъа тамаша бола. Къышда биз тонлар, пальтолар гиебиз, тереклер буса ялангъач бола. Олар сувукъ болмаймы экен? Шо соравланы Лли анасына да бере. (85 сёз.)

М. Абуков.

Ахшам болду. Авур къызыл тюсдеги гюн батды. Гюнбатыш къызгьылт. Къошгъа бакъгъан чакъа сиривню алдын гьаран сакълап Башир абатлана. Сирив къошгъа ювукълашды. Къозулар аналарына багъып чапдылар. Минглер булан авазлар бири-бирине къошулуп, йыракълагъа эшитилеген туташ бир авазгъа айланды.

Башир сиривню алдын буруп айландырды. Гююк къойну ар­тына иерген тёбеси акъ къойну баласына иргъагъын узатды ва ону, ал къолларындан тутуп, салландырды. Сонг ол сиривге гёз къаратды. Тёбеси акъ къой гьар къозуну ийислеп айлана эди. Ба­шир огъар баласын табып берди. Сари етим улакъ гьар эчкини бир хоталай. Къозулар, улакълар аналарын тапгъынча, ол тоя. (88 сёз.)

М. Хангишиев.

БИР ЖЫНСЛЫ ЧЛЕНЛЕРИ БУЛАНГЪЫ ЖУМЛАЛАР

СЁЗЛЮК ДИКТАНТЛАР

Бёрю, арсланкъаплан ва тюлкю, порсукъ да, кирпи де; бир бол­гъан, бир болмагъан; не кёкде, не ерде; ерде де, кёкде де; уллу да, гиччи де; анасы ва къызы, сёйлей, тек гьалсыз, йыртыллай, тек къартыллата, къуруда да, сувда да, эртен де, ахшам да.

Гелди, амма токътамады; сыйырлар, гамишлер, къойлар ва эчкилер; юрюй ва артына къарай; бара, геле тура; оьгюзьемиш, чум, гертме ва ябушгъан; къабакъ да, картоп да, чита да, хыяр да, оччам да.

ЯРАТЫВЧУЛУКЪ ДИКТАНТ

Бир жынслы членлени гёрсетигиз, предложениелер этип языгъыз.

Бизин бавда алма, гьармут ... Яшлар экскурсияда къолкъотур да, оьгюзьемиш де..., Туварда сыйырлар да, ... Мени сумкам да, ... Авлакъда къойлар, ... Хоншуну арив, ... Мен эртен, ...

АНГЛАТЫВ ДИКТАНТЛАР

Бир жынслы членлени гёрсетигиз, токътав белгилени англатыгъыз.

Салават гьёкюндю.

Салават школагъа етишди ва класгъа гирди. Партасында къутукъ гёрдю. Къутукъну ичинде карандашлар да, бир манат акъча да бар эди. Салават къутукъну кисесине салды, коридоргъа чыкъ­ды. Школаны экинчи къатында, тамда, тас болгъан затланы салагъан такъта бар.

Такътаны уьстюнде портфелни ачгъычы, эки ручка, бузагъан бир резинка гёрюне. Ол кисесине къолун сукъду, эки якъгъа къарады, класгъа багъып гетди.

А. Вагьабов.

Агъачлыкъ - байлыкъ.

Агъачлыкъны оьзюн айтмагъанда да онда яшайгъан къыр жанлар: къоянлар, тюлкюлер, донгузлар, аювлар, порсукълар - олар бары да байлыкъ тюгюлмю? Оланы терилеринден адамлагъа пайдаланмакъ учун нече тюрлю зат этиле!

Чум, гертме, алма, оьгюзьемиш ва оьзгелери оьзлени артындан аз яшны агъачлыкъгъа чапдыртамы?!

А. Вагьабов.

Уллу эмен

Уллу эменни бадырап оьсген бутакълары гьавагъа эркинине яйылгъан. Эртен тезде де, тюшде де, ахшам гюн артылып барагъанда да, гюнеш оьзюню шавлаларын терекден бир де къызгъанмагъан. Бу терекни урлугьу къайдан гелген, къайдан чыкъгъан? Ону тавлардан телиянгурлар, уллу ташгъынлар гслтиргендир. Шо урлукъ топуракъны тюбюне тюшюп, тамур ташлап, терек болуп оьсгендир.

А. Атаев.

ЭРКИН ДИКТАНТ

Диктантгъа ат тагъыгъыз. Бир жынслы членлени тас этмей языгъыз.

«Къайда къалды мени анам, инилерим? Мен къайдаман?» — деп ойлаша гиччинев Бишев, анасын, уясын, иннлерин тас этип, ач да болуп. «Ювукъдан сют ийис геле. Къайдан геле сют ийис?» — деп бу сютге ийис алып юрюй. Тек шо янгъа бараман десе, бир тамгъа, бир де оьзге затлагъа урунуп къала. Канзилсге тюзлене. Бишев биринчи алаша канзиге мине. Экинчи канзиге оьрленме сюе. Атылып минмеге бишевню гючю чатмай: гьалсыз, гиччи. Ол экинчи канзини хырына илине, арт аякълары булан тебере, тырнаша.

Гь. Давутов.

ТЕРГЕВ ДИКТАНТЛАР

Тав гёрюнюш.

Дёрт де янына къарап Наби бек тамаша болду. Яшыл тавлар, отлавлар, нече тюрлю чечек. Гюн баргъан сайын гьаваны къыздыра башлады. От арада яшынгъан тереклеге къонгъан увакъ жанлар, жымчыкьлар тюрлю тавушлар булан жырыллайлар, чарнайлар. Генг къанатлы уллу къушлар гём-гёк ачыкъ кёкде саркъьш уча. Тав бетлени бою булан оьсген чум, ябушгъан, гертме тереклер чечек ачгъан. Бирлерини емиш тююрлери де болуп тура. Вагьит сиривню яшыл отгъа яйгъан. Наби гидивю булан ойнай, чечеклер жыя, гюмелеклени тутма чаба. Гидив ону артындан айрылмай. Къойлар къарышып ашайлар. Вагъит киселерине хоталанды, спичкасын изледи, эки якъгъа къарады. (88 сёз.)

М.-С. Ягьияев.

Къой къош.

Колхозну къотанлары юртдан айтардай йыракъда тюгюл. Эртен-ахшам къойланы отлавгъа элтегенде, мен кёп кеп ала эдим. Язбаш ювукълашды. Къойлар, эчкилер къозлама башлады. Гьали къошда дагъы да къужурлу болду. Алдымдан гиччи назик бутлу къозулар, улакълар ёрта. Къара, сари, ала ва тюрлю-тюрлю тюслердеги бурма къозулар ойнакълай. Олар гиччи сувлардан, аркъа йимик ерлерден, ойтанлардан атылып, айланьш ва чабып оьтелер.

Сиривлер чыгъагъанда арив бола. Кьабургъада Алабай, Доммай, Дёртгёз саламат юрюйлер. Алдында, артында гёзел енгли, сав къаркъаралы, иргъакълы, башлыкълы къойчулар ёл гёрсете, ёл тюзлейлер.

Къозулар, улакълар аналарыны артындан къулакъларын къагъа туруп юрюй. Къойчулар къычыра ва сызгъыралар. (89 сёз.)

А. Салаватов.

Уьйде жибин учма да амал ёкъ.

Энни эркек я охумай, я телевизоргъа къарамай, я радиогъа тынгламай. Ол толу кюйде ял ала. Ону гюнлюк низамында дагъы да алышынывлар болгъан: ахшам тез ята, эртен геч тура. Бетин-башын жувуп битгендокъ, ваннагъа салкъын сувну да онгара, ашамагъа гирише. Тойгъанда, залда бираз ари-бери юрюй, эки-уьч керен эсней, сонг ваннагъа гире. Ваннагъа гиргинче, аягъыны учун тийдирип къарай. Гьар тийдиргепде санлары зырыллай, хыйлы инжине. Сувгъа гире. Бара-бара къаркъарасы уьйренишип, къурчу къанып, къалкъыма башлай. Муна шондан сонг уьйде жибин уч­ма да амал ёкъ. Аш гьазир экенни айтма тюгюл ихтияр берилмеген (90 сёз.)

Б. Гьажимуратов.

2