Qədim Amerikanın “aygözlü” insanları (albinosları)

Qədim Amerikanın “aygözlü” insanları (albinosları)

Dünyada o qədər qədim, unudulmuş əfsanələr və adət-ənənələr var ki, bu gün onlar haqqında çox az bilirik. Bir zamanlar bu əfsanələr qürurla nəsildən-nəslə ötürülsə də, amansız zaman onları yavaş-yavaş udmuşdur. Ən sirli nağıllardan bəziləri bir vaxtlar yerli tayfalar tərəfindən diqqətlə qorunduğu Şimali Amerika qitəsinə aid edilə bilər. Avropalı müstəmləkəçilər ilk dəfə hindu torpaqlarına ayaq basanda bir çoxu adət-ənənə, görünüş və dil baxımından tamamilə fərqli olan müxtəlif tayfalarla təmasda olmuşlar. Bu ilk təmasdan bəri tamamilə unikal əfsanələr qorunub saxlanılır və Avropa salnaməçiləri tərəfindən orijinal formada sənədləşdirilirdi. Şübhəsiz ki, bütün yerli Amerika əfsanələri arasında ən sirlisi, avropalıların gəlişindən çox əvvəl hindularla döyüşən və assimilyasiya olunmuş sirli ağdərililərin, “aygözlü insanlar”ın hekayəsidir.

“Ay gözlü insanlar”ın sirri haqqında nə bilirik?

Amerikaya yeni köçənlər çeroki hindu tayfaları ilə ünsiyyət qurmağa başlayanda, qəbilədə bir çox nəsillər üçün mövcud olan özünəməxsus şifahi ənənəni gördülər. Hətta o dövrdə, təxminən 1700-cü illərin ortalarında, bu hekayə çox qədim sayılırdı və hindu kəndlərinin yalnız bir neçə ağsaqqalı tərəfindən dəstəklənirdi. Onlar Amerikanın cənub-şərqində çerokilərin oraya gəlməsindən də əvvəl yaşamış unikal “irq” sayılan sirli “aygözlü” insanlardan danışdılar. Rəvayətə görə, ağdərili bu insanlar “gündüz görə bilmirdilər” və çerokilərlə döyüşürdülər. Nəhayət, hindular “aygözlüləri” qovmağa və bir çox nəsillər boyu onların yaşadıqları torpaqlarda məskunlaşmağa müvəffəq oldular. Əfsanəyə dair ilk Avropa sənədi 1797-ci ildə məşhur amerikalı botanik və professor Benjamin Smit Burtonun öz kitabında ağsaqqallardan birinin sözlərindən “aygözlülər”in hekayəsini qələmə aldığı vaxta təsadüf edir. Professor Amerika hökuməti ilə çeroki tayfası arasında vasitəçi kimi xidmət etmiş polkovnik Leonard Marberiyə istinad edir. Burton yazır: “Hindular deyirlər ki, indi məskunlaşdıqları bölgəyə ilk dəfə gələndə orada günəşin işığında yaxşı görə bilməyən bəzi “aygözlü insanlar”ın yaşadığını görmüşlər. Bu bədbəxtəri çerokilər qovmuşlar. Sonrakı məqalədə deyilir ki, Burton sirli irqin albinos olduğuna və gündüz vaxtı onların görmətiklərinə inanırdı.

Albinosla pirat Lionel Vafer arasında qəribə görüş

Burton daha sonra uelsli dəniz kəşfiyyatçısı Lionel Vayferin hekayələri ilə paralellik aparır. Vayfer, 1699-cu ildə nəşr olunan “Yeni Səyahət və Amerikanın təsviri” adlı kitabında Kuna hinduları arasında Darien Kistmusunda (indiki Panama ərazisi) qarşılaşdığı bütün albinos icmalarını xatırladır. “Bu ölkənin əhalisi arasında o qədər qeyri-adi bir üz növü var ki, mən dünyanın heç bir yerində beləsini görməmişəm və eşitməmişəm. Onlar ağ rəngdədir və hər iki cinsi əhatə edir; onlar digər hindulardan əsasən dəri rənginə görə fərqlənirlər, lakin təkcə bu deyil. Onların dərisi ədalətli avropalılar qədər ağ deyil, əksinə süd kimi ağ, bizimkindən daha yüngül və ağ atın dərisinə çox bənzəyir. Onların başqa bir diqqətəlayiq xüsusiyyəti də var: bədənlərinin hər tərəfi az-çox, dərisinə ağlıq qatan, süd kimi ağ rəngli incə qısa tüklərlə örtülmüşdür. Cavan saqqalları daim kökündən qoparmaq adətləri olmasaydı, kişilərin saqqallarında ağ “küləş” olardı. Qaşları da başlarındakı tüklər kimi süd kimi ağ rəngdədir və çox nazik, altı-səkkiz düym uzunluğunda və qıvrılmağa meyllidir və hətta qəribədir, onların göz qapaqları uzunsov formada əyilir və açılır, küncləri aşağıya doğru göstərir və nöqtələri aşağıya doğru yönəldilmiş aypara şəklində bir tağ meydana gətirir. Buradan, həm də aylı gecədə gündüzdən daha yaxşı görmələrinə görə onlara “aygözlü” deyilir. Ən aydın gündə belə günəşdə zəif görürlər; günəş onların istiqamətində parlayırsa, gözləri zəif və sulu olur; ona görə də buludlu, tutqun gün olmasa, gündüzlər çölə çıxmırlar. Amma gündüzlər süst, axmaq və narahat olmalarına baxmayaraq, aylı gecələr gələndə ayağa qalxıb aktivləşir, meşələrə qaçır, çöl ördəkləri kimi tullanırlar; gecə meşənin qaranlığında gündüz digər hindular kimi sürətlə qaçır, o qədər də güclü və şəhvətli olmasa da, eynilə çevikdirlər. Mis dərili hindular onları canavar hesab edərək, öz rəngli hinduları qədər onlara hörmət etmirlər”. Vaxt keçdikcə bir çox başqa sənədli dəlil ortaya çıxdı və bunların hamısı, bir qayda olaraq, çeroki qəbiləsinə aid edilirdi. Ezekiel Sanford “İnqilabdan əvvəl ABŞ tarixi” və B. R. Karroll “Cənubi Karolina Tarixi Kolleksiyaları”nda “aygözlü” adamlar haqqında əfsanələri çeroki əfsanələri kimi yazırlar. 1902-ci ildə yazıçı Cems Mooney Benjamin Bartonun əvvəlki hekayəsini topladığı digər oxşar hekayələrlə əlaqələndirməyə çalışdı. Onun “Çeroki mifləri” kitabı ilk Amerika tarixçisi Con Heyvudun işinə yenidən nəzər salır. Sonuncu 1823-cü ildə “Tennessinin təbii və doğma tarixi” kitabında “Kentukkidən və ehtimal ki, Qərbi Tennessidən qismən məhv edilmiş və qovulmuş ağdərililər” haqqında yazmışdı. Çeroki əfsanəsinə görə, onlar “aygözlülər”in ilk yaşadığı yerdə məskunlaşmaq üçün onlarla döyüşməli olmuşlar.

“Ağ aygözlülər”in çerokilərlə müharibəsi

Heyvud, Kiçik Tennessi çayında “ağ adamlar” ilə qarşılaşmalarını təsvir edən nəsillərə ötürülən çeroki hekayələrini toplayır. Orada hindular içərisində “baltalar, silahlar və digər metal qablar” olan istehkamlar aşkar etdilər. Hekayələrə görə, Tennessi çayı boyunca Çikamoqaya qədər bir sıra istehkamlar uzanırdı. Onlar üç belə qalanın dəqiq yerini də göstərdilər. Görünür, işğalçı çerokilər bu “ağ adamlara” qarşı müharibə apararaq onları Böyük Çikamauqaya qədər qovmuş, burada Mooneyesin ərazini sülhlə tərk etməsinə icazə verən bir müqavilə bağlamışlar. Cems Mooney, hinduların əraziyə ilk gəlişi zamanı Hivasi çayının şimalında yaşayan “çox kiçik və tamamilə ağ” insanlar haqqında danışan çeroki ağsaqqallarının hekayələri ilə daha iki müstəqil mənbə aşkar etdi. Sonradan bu insanlar qərbə qaçdılar. Bununla belə, bu mövzuda ən yaxşı hekayələrdən biri Tennessi ştatının ilk qubernatorlarından olan Con Sevierin hekayəsidir. Onun dövründə Appalaçinin bir çox əraziləri çeroki xalqının torpaqları hesab olunurdu. Con Sevier 1782-ci ildə Corciyada unikal bir yeri, Mount Fortu ziyarət etmişdi. ​Orada o, möhtərəm doxsan yaşlı çeroki lideri Oconostota ilə görüşmüş və ondan liderin əcdadlarından öyrəndiyi qəribə bir əfsanə eşitmişdi. Əfsanədə deyilirdi ki, qala böyük suyun o tayından gələn “ağ adamlar” tərəfindən tikilmişdir. Oconostota bildirib ki, bu adamlar “böyük suları keçərək əvvəlcə Mobile yaxınlığındakı Alabama çayının mənsəbinə enmişlər”. Bu “ağ insanlar” eyni “ay gözlü”lər ola bilərmi?

Amerikalı macəraçı, hüquqşünas, rəssam, yazıçı və səyyah Corc Katlin Mandan qayığını Uels “korakl”ına bənzər hesab edirdi

(P.S. Korakl - əsasən Uels çaylarında, həm də İngiltərənin qərb və cənub-qərbində, İrlandiyada və Şotlandiyada istifadə edilən kiçik ənənəvi qayıq). Başqa bir yerli Amerika mifi də “aygözlü insanlar”ın hekayəsi ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Bu, erkən orta əsrlərdə dəniz kəşfiyyatçısı olan Uels şahzadəsi Madok ab Ovayn Qvinnedd haqqında mifdir. Çoxsaylı nağıllara görə, vətənində vətəndaş müharibəsindən qaçan gənc Uels şahzadəsi Madok qərbə yelkən açdı və nəhayət Şimali Amerikaya çatdı. Onun “Yeni torpağa” gəlişinin təxmini ili 1170-ci ildir. Bu o deməkdir ki, uelsli Madok Amerikanı Kristofer Kolumbdan təxminən 300 il əvvəl kəşf edib?! Madok mifinə Britaniya Uelsindəki qədim şifahi əfsanələr və yerli Amerika hinduları arasında rast gəlinir. Çoxları deyir ki, Amerika torpağına ayaq basan uelslilər vətənlərində evlərində olanlara bənzər çoxlu daş qalalar tikiblər. Onlar başqa tayfalarla vuruşub, yerli əhali ilə nikah bağlayıblar. Tamamilə mümkündür ki, buna görə bəzi erkən Avropa köçkünləri bütün digər “qırmızı dərililər” kimi olmayan yerli qəbilələri təsvir edirdilər. Onlar daha çox avropalılara oxşayırdılar, saqqallı, qırmızı saçlı və mavi gözlü idilər. Bu hekayələr həm də deyir ki, “Uels hindularının” belə qəbilələri qəribə şəkildə uels dilini xatırladan bir dildə danışırdılar və bəzi tədqiqatçılar hətta onlarla bu dildə ünsiyyət qura bilirdilər. Orta əsr uelsliləri yerli xalqla qaynayıb qarışdı. Belə ki, 26 noyabr 1608-ci ildə Virciniya sioualıların dilində danışan yerli qəbilə olan monakalıların kəndlərinə gedən kapitan Kristofer Nyuportun kəşfiyyat qrupunun üzvü Peter Uinn ingilis həmyaşıdı və siyasətçi Cona məktub yazmışdır. Nyuport məktubunda Egertona məlumat verir ki, ekspedisiyanın bəzi üzvləri monakan dilinin Peter Uinin səlis danışdığı uels dili ilə oxşar olduğuna inanır və ondan tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərməsini xahiş edir.

Adena mədəniyyətinin kurqanları

O dövrün tədqiqatçıları tamamilə əmin idilər ki, mandanlar kimi bir qəbilə aborigenlərlə evlilik ittifaqına girən Uels nəslindəndir, çünki mandanlar digər hindlilərdən xarici görünüş və adət-ənənələrə görə çox fərqli idilər. Uelsli orta əsr tədqiqatçıları ilə “ay gözlər”in nəzəriyyələrini birləşdirə bilən maraqlı yerlərdən biri də Fort dağı deyilən yerdir. Corciyada yerləşən bu dağın zirvəsində bir vaxtlar nəhəng qalanın qalıqları olmuşdur. Təxminən 270 metr uzunluğunda olan daş divar Avropanın qala və qala tikmə ənənələri ilə tikilib. Bəlkə bunlar “aygözlü” insanlar tərəfindən tikilən Uels orta əsr yaşayış məntəqələrinin xarabalıqlarıdır? Hər halda, yerli əfsanələr bunun belə olduğunu söyləyirlər. Belə qədim xarabalıqlar təkcə bu bölgədə deyil. Sevier, dostu, mayor Amos Stoddarda yazdığı məktubda, çeroki rəisi Okontostotanın ona Corciyaya qədər uzanan Alabama çayı boyunca daş qalaların xarabalıqlarının çerokilərə qarşı müdafiə məqsədilə “Uels adlı insanlar tərəfindən inşa edildiyini” söyləyir. Sonralar çerokilər onları bölgədən qovmuşlar. Con Sevier daha sonra 1799-cu ildə edilən maraqlı bir kəşfi xatırladır: hər birində Uels gerbi həkk olunmuş mis zirehdə altı skelet tapılmışdır. Buna görə Sevier əminliklə bildirdi ki, şahzadə Madok və onun uelsliləri həqiqətən Alabama və Corciyaya çatan ilk ağdərililərdir. Məşhur yazıçı və tarixçi Tomas Hind 1824-cü ildə eyni şey haqqında yazırdı: “Ohayo çayı üzərində İndiana ştatının Ceffersonvill yaxınlığında altı əsgərin qalıqları tapıldı, üzərində Uels gerblərini təsvir edən döş nişanları da vardır”.

​Bəlkə “aygözlülər” Daş dövünün amerikalıları olmuşlar?

Maraqlıdır ki, “aygözlü” insanlar əfsanəsi Ohayo ştatının çerokiləri arasında da mövcuddur. Burada bəzi ağsaqqallar deyirdilər ki, “aygözlülər” eradan əvvəl 500-cü illərə aid olan Adena mədəniyyətinin kurqan inşaatçıları da ola bilərlər. Bu, şahzadə Madokun ekspedisiyasından xeyli əvvələ təsadüf edir. Qədim Amerikadakı bu kurqan inşaatçılar haqqında çox şey sirr olaraq qalır. Onlar o dövrün buzlaqlarını keçərək başqa qitəyə gəlmiş, bu torpaqda məskunlaşan daş dövrünün tarixdən əvvəlki ağdərili insanları ola bilərdimi? Kurqanların qazıntıları zamanı maraqlı tapıntılar əldə edilmişdir. Məsələn, Qərbi Virciniya ştatındakı Krel kurqanında ayaqlarından başın yuxarısına qədər hündürlüyü 205 sm-ə çatan “bir vaxtlar ən güclü adam”ın “çox böyük” skeletinin qalıqları tapılmışdı. Bu “ay gözlü insan” ola bilərdi. Bunlar Şimali Amerikanın cənub-şərqində izlər qoyan tarixdən əvvəlki qırmızı saçlı və qırmızı saqqallı nəhənglər haqqında əfsanələrlə əlaqələndirilə bilərmi? “Aygözlü insanlar”ın sirri bir çox faktlarla təsdiqlənir, lakin onların kim olduqları və haradan gəldikləri hələ də tam tədqiq edilməmişdir.

Mənbə: https://bit.ly/3QI3uXw

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).