Орфографиялык эрежелер.Презентация

Орфография

Орфография - адабий тилдин жалпыга бирдей кабыл алынган нормаларын

сактап, сөздөрдү бир түрдүү, катасыз жазуу эрежелери.

Кыргыз тилинин орфографиясы

негизги 4 принципке таянат:

1) Морфологиялык принцип

2) Фонетикалык принцип

3) Тарыхый (салттуу) принцип

4) Айырмалоочу (дифференциялоочу) принцип

Морфологиялык принцип

Орфографиянын морфологиялык принциби сөздөрдүн уңгусун туура жазууда колдонулат.

Бул принцип боюнча уңгу сөз жанаша келген тыбыштардын таасиринен улам айтылышынча ар түрдүү жазылбастан, бардык шартта

бирдей жазылат.

эреже:

• Аягы ч менен бүткөн сөздөргө

ч, т, с менен башталган мүчөлөр уланганда,

ч- ш өтүп айтылат, бирок жазууда ч жазылат.

Мисалы: жыгач+чы-жыгаччы,

багыныч+ту-багынычтуу, жыгач+чылык-жыгаччылык ж.б

2. Аягы з менен бүткөн сөздөргө с, ч менен башталган мүчөлөр уланганда,

з-с өтүп айтылат, бирок жазууда з сакталат.

Мисалы: аз+чылык-азчылык,

уз+чылык-узчулук, сөз+сыз=сөзсүз ж.б.

Асты сызылган сөздөрдүн туура

(Т) же ката (К) жазылганын

аныкта

1.Чон апам кумуш чач уштугун мага белекке берди.

2."Театр кийим илгичтен башталса, сабаттуулук дал ушул тыныш белгилеринен башталат" - дейт белгилүү тилчи Эсенбай Нурушев.

3. Балдар чачкан оюнчуктарын жыйнай башташты.

4. Сагыныштуу каттарын үзбөй жазып турду.

5. Ошол коркунуштуу күндөрдү эч ким эстегиси келбейт.

6. Сентябрь айынан тартып англис тили курсуна жазылууну чешти.

7. Ашуусу бийик тоо ашты, агыны катуу суу кешти .

8. Кара мурчтун кескин жыты мурунду ѳрд ѳ п кетти.

9. Ай, Сабыр, чай ичтинби ?

10. Курштугу менен айтчу сөзүнүн баарын айтып салды.

1.Чон апам кумуш чач уштугун мага белекке берди.

2."Театр кийим илгичтен башталса, сабаттуулук дал ушул тыныш белгилеринен башталат" - дейт белгилүү тилчи Эсенбай Нурушев.

3. Балдар чачкан оюнчуктарын жыйнай башташты.

4. Сагыныштуу каттарын үзбөй жазып турду.

5. Ошол коркунуштуу күндөрдү эч ким эстегиси келбейт.

6. Сентябрь айынан тартып англис тили курсуна жазылууну чешти.

7. Ашуусу бийик тоо ашты, агыны катуу суу кешти .

8. Кара мурчтун кескин жыты мурунду ѳрд ѳ п кетти.

9. Ай, Сабыр, чай ичтинби ?

10. Курштугу менен айтчу сөзүнүн баарын айтып салды.

1. Бул маселеде асчылык көпчүлүккө баш ийип калды.

2. Сүрөткө тартыш учун балдарды бир катарга тизсе да, өзүнө жакпады.

3. Сизчи , сиз барасызбы?

4. Канчалык башы менен жер касса да, муратка жетпей койду.

5. Азыр жашсын! Башын менен жер касчу учурун. Эмгектен качпа!

6. Кан басымы бийик адамдарга туссуз тамак ичүү сунушталат.

7. Сабагын убагында жазса , баарына жетишмек.

8. Бисчилеп аракеттене бер, сен да максатына жетесин.

9. Мойнун канчалык созсо да, эч нерсени кере албай койду.

10. Бугун сөссүз аткарам деген ишиңди эртеңкиге калтырба.

1. Бул маселеде асчылык көпчүлүккө баш ийип калды.

2. Сүрөткө тартыш учун балдарды бир катарга тизсе да, өзүнө жакпады.

3. Сизчи , сиз барасызбы?

4. Канчалык башы менен жер касса да, муратка жетпей койду.

5. Азыр жашсын! Башын менен жер касчу учурун. Эмгектен качпа!

6. Кан басымы бийик адамдарга туссуз тамак ичүү сунушталат.

7. Сабагын убагында жазса , баарына жетишмек.

8. Бисчилеп аракеттене бер, сен да максатына жетесин.

9. Мойнун канчалык созсо да, эч нерсени кере албай койду.

10. Бугун сөссүз аткарам деген ишиңди эртеңкиге калтырба.

эреже:

3. күнгө - күңгө, түнгө - түңгө, Асанга - Асаңга.

Берилген сөздөрдүн алды сызылгандары туура. Себеби н менен бүткөн сөздөргө г, к тыбышы менен

башталган мүчө уланганда, н-›ң отуп айтылат, бирок жазууда н менен жазылат.

Эскертүү! Туңгуч, ширеңке сөздөрү ң менен жазылат.

4. багынбас - багымбас, колдонмо - колдоммо.

Берилген сөздөрдүн алды сызылгандары туура.

Себеби н менен бүткөн сездерге б, м тыбышы менен башталган мүчө уланганда, н-м өтүп айтылат, бирок жазууда н менен жазылат.

Эскертүү! Апта күндөрүнүн аталыштары м аркылуу жазылат: дүйшөмбү, шейшемби, ишемби ж.6

Асты сызылган сөздөрдүн туура

(Т) же ката (К) жазылганын

аныкта

1. Мурунку замандарда техниканын мындай жетишкендиктери жомок катары кабыл алынмак.

2. Бүгүңкүдөн эртеңкибиз кызыктуу.

3. Түңкү смендеги иш адам үчүн оорураак келет.

4. Улам кийинки жаштардын акылы тунук, аракети күчтүү.

5. Алдыңкы жаштарды көрүп, келечекке болгон ишенимим артты.

6. Бирөөгө күнкор болбош үчүн билим алыш керек.

7. Кийиңки кезек "Жалын" жаштар уюмуна берилет.

8. Октябрь айы ортолоп, эрте эле караңгы кире баштады.

9. Чарчаңкы тартып турганынан бир азга жата калды.

10. Туңгуч чыгармасы чыкканда, кубанычы койнуна батпай кубанды.

1. Мурунку замандарда техниканын мындай жетишкендиктери жомок катары кабыл алынмак.

2. Бүгүңкүдөн эртеңкибиз кызыктуу.

3. Түңкү смендеги иш адам үчүн оорураак келет.

4. Улам кийинки жаштардын акылы тунук, аракети күчтүү.

5. Алдыңкы жаштарды көрүп, келечекке болгон ишенимим артты.

6. Бирөөгө күнкор болбош үчүн билим алыш керек.

7. Кийиңки кезек "Жалын" жаштар уюмуна берилет.

8. Октябрь айы ортолоп, эрте эле караңгы кире баштады.

9. Чарчаңкы тартып турганынан бир азга жата калды.

10. Туңгуч чыгармасы чыкканда, кубанычы койнуна батпай кубанды.

1. Экинчи бул маселе боюнча менден суранбай жур.

2. Ушактарга ишембейм дегенин менен, кулак түрүп каласын.

3. Жеңил жүргөндү жакшы көргөн бөбөгүм кийинбей кыйнады.

4. Анын жакшы көргөн адаты - чоңдорго жагынмай.

5. Ымыркайдын ич оорусу басылды окшойт, кечээгидей чирембей калды.

6. « Тебинбей жат, балам, суук тийип калат", - деди апасы.

7. Сагымбай тур, мен бат эле келем.

8. Атырды мынча кеп куюнбачы .

9. Бир карым майды бир эле жептир.

10. Көзүңдү жумба.

1. Экинчи бул маселе боюнча менден суранбай жур.

2. Ушактарга ишембейм дегенин менен, кулак түрүп каласын.

3. Жеңил жүргөндү жакшы көргөн бөбөгүм кийинбей кыйнады.

4. Анын жакшы көргөн адаты - чоңдорго жагынмай.

5. Ымыркайдын ич оорусу басылды окшойт, кечээгидей чирембей калды.

6. « Тебинбей жат, балам, суук тийип калат", - деди апасы.

7. Сагымбай тур, мен бат эле келем.

8. Атырды мынча кеп куюнбачы .

9. Бир карым майды бир эле жептир.

10. Көзүңдү жумба.

эреже:

5. б, в, г, д, ж тыбыштары менен бүткөн сөздөргө муче уланганда, алар каткаландашып, п, ф, к, т, ш түрүндө айтылганы менен, жазууда б, в, г, д, ж

аркылуу жазылат; каткалаңга жол берилбейт.

Мисалы: гербдин (герптин эмес). Петербургга (Петербуркка эмес), психологго (психолокко эмес),

багаждан (багаштан эмес) ж.б.

6. Бей- префикси а, о, у тыбыштары менен башталган сөздөргө жалганат, бирок уңгу сөз өзгөрүлбөстөн жазылат.

Мисалы: бейадеп (беядеп эмес),

бейубак (беюбак эмес), бейоопа (беёопа эмес) ж.б.

Ката жазылган сөздөрдү оңдо!

1. Гербтин автору - Асеин Абдраев.

2. Клупта эл жык-жыйма.

з. Машинаны гаражга киргизди.

4. Арап жомоктору мага аябай жагат.

5. Азамат штабтын жетекчиси болуп шайланды.

6. Оорунун баары нервтен болот экен.

7. Чүчкүргөнү басылбаганынан аллергологко барууга аргасыз болду.

8. Доклатты Муса Айтбаевич жасамай болду.

9. Гүл салынган вазаны комоттун үстүнө алпарып койду.

10. Пароходтун кыргызчасы "кеме" болот.

Фонетикалык принцип

Орфографиянын фонетикалык принциби сөздүн уңгусунун жана мүчөсүнүн кандай айтылса , ошондой жазылышына негизделген. Бул принцип көбүнчө с ѳ з мүчөлөрүнүн жазылышына таралат.

7. Мүчөдөгү тыбыштар уңгу сөздүн соңку тыбышына карай өзгөрүлүп айтылып жана жазыла берет.

Мисалы: -лар мүчөсү бакчалар, текчелер,

туугандар, мектептер ж.б. өзөрө берет.

8. карлуу/кардуу, түрлө/түрдө шаарлык/шаардык.

Бул сөздөрдүн экөө тең туура. Себеби р тыбышы менен бүткөн сөздөргө -лык, -луу-ла же болбосо

л менен башталган мүчөлөр уланганда, р менен да, д менен да жазыла берет.

9. энемдин - энемин, энемди - энеми, энемден - энемен - булардын эки варианты тең туура.

Себеби 1, 2 жактын таандык мүчөлөрү

менен бүткөн сөздөргө илик, табыш, чыгыш жөндөмө

мүчөлөрү уланганда, толук формасын да, кыска формасын да жазууга жол берилет.

10. апамдыкы - апамкы, атамдыкы - атамкы.

Бул сөздөрдүн да эки варианты тен туура. Жалпы таандык - ныкы мүчөсү кээде кыскарган -кы формасында да колдонулушу мүмкүн.

11. каалаймын/каалайм, окуймун/окуйм. Булардын баары тең туура жазылган. Этишке / жактын (-мын) жак мүчөсүн улаганда, аны кыскартып -м түрүндө жазууга да жол берилет.

12. келгенмин/келгемин/келгем.

Булардын баары тең, туура жазылган.

-ган мүчөсү менен аякаган этишке

1-жактын (-мын) жак мүчөсүн улаганда, аны кыскартып, үч түрдө тен жазууга жол берилет.

13. байыртан-байыртадан, илгертен -илгертеден.

Чыгыш жөндөмөдөгү тактоочтор кыска да, толук да түрүндө жазыла берет.

Берилген сөздөргө -л тыбышы менен башталган мүчө улап, сөздөрдүн мүчө улангандан кийинки эки вариантын жаз.

жар ,тор, шор ,чер ,каар, нур ,кур

14. карыным - кардым, мурунун - мурдун, мурунубуз - мурдубуз.

Бул сөздөрдүн да эки варианты тең туура.

Аягы уяң үнсүздөр (н, л) менен бүткөн сөздөргө таандык мүчөлөр уланса, эки түрдүү жазууга жол берилет.

Берилген сөздөрдү үлгүдө көрсөтүлгөндөй эки вариантта өзгөртүп жаз.

Үлгү: мурунным = мурунум, мурдум

карын+ын =

ийин+Ы=

эрин+ым=

дайын-ын=

кайын+ыбыз=

айыл+ынар=

дайын+ы=

моюн+ым=

пейил+ын=

15. иште+ар=иштээр, башта+ар-баштаар.

Үндүү менен бүткөн этиштерге -ар

мүчөсү уланганда, созулуп жазылат.

16. бар+ар=барар, ат+ар-атар.

Үнсүз менен бүткөн этиштерге -ар мүчөсү

уланса, кыска жазылат.

17. чири+ар=чирир, байы+ар-байыр.

Бирок ы, и тыбыштарынын созулмасы

жок болгондуктан, алар кыска жазылат.

Алды сызылган сөздөргө -ар мүчөсүн туура ула.

1. Айт..... созүң бар болсо, маалкатпай батыраак айт.

2. Бир аз убакыт өтсө, балдар менен тең жарышып чуркап кал..

3. Иште... алың барбы бугун?

4. Минтип айтсам, ал мен жөнүндө жаман ойло...

5. Биз кеч... суулар, биз бас... жолдор али алдыда.

6. Жылдыз мени көрдү бирок байка...- байкамаксан болуп басып кетти.

7 Мекенибизге кайт... күн да келер.

8 Жең..-жеңбесимди айта албайм, бирок болгон аракетимди жумшайм.

9. Ыйла... бала атасынын сакалы менен ойнойт.

• Өл... эчки койчунун таягына сүйкөнөт.

18. сеп+ыл=сээп, теп+ып=тээп.

Аягы п тыбышы менен аяктаган уңгу

этиштерге -ып мүчөсү уланса, ал

сөздөгү кыска үндүү созулма үндүүгө отуп, өзгөрүүгө учурап айтылат жана жазылат.

19. там+ып=таамп, тамып; эм+ып=ээмп, эмип.

Аягы м тыбышы менен аяктаган уңгу этиштерге -ып мүчөсү уланса, ал сөз өзгөрүүгө учурап да, учурабай да айтылат жана жазылат

Берилген сөздөрдүн мүчө улангандан кийинки түрүн же түрлөрүн жаз.

тап+ып=

кап+ып=

чап+ып=

теп+ып=

кеп+Ып=

септып=

ѳп+ып=

Кайсы сүйлөмдөгү алды сызылган сөз ката жазылган?

1. Оюна жакшы идея келгенде, алтын таап алгансып сүйүнүп кетти.

2.Айылда чөп чаап, мал багып эле өскөн бала болчу.

3. Тебип жибербесин, араак тур.

4.Айжан кошунанын ити каап албасын деп, мектепке дайыма айланып барат.

5. Көптөн күткөн жаан да эки күн тынбай жаап берди.

6. Эшикти катуу жабып ийди эле, уктап жаткан бөбөк ойгонуп кетти.

7. Кийимиңе май тамып кетсе, дароо жууй сал.

8. Торпок энесин ээмп кетиптир.

9. Качандыр бир убактарда жерге көөмп койгон кенчин таппай убараланды.

10. Улууларды ар дайым урматтап жүр - кемип калбайсын.

20. йа, йз, йо, йу болуп айтылган тыбыштардын бардыгы жазууда я, е, ё, ю тамгалары менен жазылат: аяк, киет, коён, аюу ж.б.

21. кый+уу-кыюу, бай+уу-баюу, сой+уу=союу. Аягы й менен бүткөн сөздөргө -уу мүчөсү уланса, й+уу=юу болуп жазылат.

22. кий+уу-кий үү , суйө+өө=сүйөө.

- үү, - өө мүчөлөрү уланса, анда й+уу=йуу,

й+ өө -йөө бойдон жазылат.

23. ая+оо=аео, боё+оо-боео, байы+уу= баюу. Аягы я, е, ё, ю, й+ы менен

аяктаган сөздөргө созулма үндүү уланса, жогорудагыдай жазылат.

Эскертүү!

Район, йод, майор сыяктуу орус тилинен өздөштүрүлгөн сөздөр жана бейадеп,

бейоопа, бейакыл (бей- префикси жалганган) сяктуу сөздөр 20-эрежеге баш

ийбейт.

Алды сызылган сөздөрдүн кайсылары ката жазылган?

1. Атам чайды коюуу демдетип алып ичкенди жактырат.

2. Ѳл ѳ р эчки койчунун таягына сүйкөнөт.

3. Кейип -кепчүү менен маселени чечүүгө болбойт.

4. Айран уюйун деп калыптыр.

5. Каникулда тайтамдыкына барып, журуп келдик.

6. Кой, жоготуп ийесин.

7. Черчение сабагынан чийме чийүү - менин сүйүктүү ишим.

8. Акылга салбай, жүрөктүн туюусу менен эле чечим чыгарып койдум.

9. Таяжем менен таякем Ак-Босогодо турушат.

10. Аркасынан туяк калышын Жараткандан жалбарып суранды.

24. Капкара, апаппак, сапсары.

Күчөтмө маанидеги кал-, жеп-, чоп-, оп,беп- сыяктуу формалар сөз менен чогуу жазылат.

25. Бейадеп, нааразы, натуура.

на-, бей-, префикстери жалганган сөзү менен чогуу жазылат.

Орфографиянын тарыхый (салттуу) принциби бир тилдеги сөздөрдүн мурдатан салт болуп калыптанып калган айтылышын сактап жазууда жетекчиликке

алынат. Кыргыз орфографиясында бул принцип өздөштүрүлгөн сөздөрдү

жазууда колдонулат.

26. Жюри, поэма, министр, гараж ж.б. Орус тилинен же ал аркылуу башка

тилдерден кирген сөздөр, негизинен, орус орфографиясындагыдай жазылат.

27. Авиабаза, велоспорт, киноискусство ж.б.

Биринчи компоненти авиа-, авто-, агро-, био-, гео-, теле-, термо-, радио- ж.б. элементтерден турган татаал сөздөр кыргыз тилинде да бирге жазылат.

28. Телекөрсөтүү автоунаа, гиперун ж.6. Биринчи компоненти оз алдынча

колдонулбаган сөздүн экинчи бөлүгү кыргызча которулуп алынса да, бирге

жазылат.

29. Кино өнөр жайы, радио толкуну, газ алмашуу ж.6.

Эгерде биринчи компоненти кыргыз тилинде өз алдынча колдонууга жарамдуу болуп, экинчи бөлүгү кыргызча которулуп алынса, мындай сөздөр айрым-айрым жазылат.

30. Самоор, керебет, устол ж.б.

Орус тилинен же ал аркылуу башка

тилдерден мурдатан өздөштүрүлүп, кыргыз тилинин тыбыштык өзгөрүүлөрүнө баш ийдирилген сөздөрдүн айтылышы боюнча жазылышына жол берилет.

31. Каникул (каникулы эмес), сутка (сутки эмес). Орус тилинде көптүк санда гана колдонулуучу бир катар сөздөр кыргыз тилинде жекелик формада гана колдонулат.

32. Шахматист - шахматчы, футболист-футболчу, комбайнер-комбайнчы.

Эки түрүн тен жазууга жол берилет.

Орфографиянын айырмалоочу (дифференциялоочу) принциби айтылышы

бирдей, бирок мааниси ар түрдүү болгон уйкаш сөздөрдү жана алардын ар кандай түрлөрүн жазууда колдонулат

33. бакыт - Бакыт, ажар - Ажар, ырыс - Ырыс ж.6. Бир эле сөз жалпы жана энчилүү ат катары колдонулса, алар айырмалуу жазылат.

34. сулу - сулуу, ар кандай - аркандай, эч ким - эчким ж.б.

Кээ бир сөздөр оозеки речте бирдей айтылса да, жазууда жана мааниси жагынан айырмаланат.

Ташымал

1. ки-теп, бо-ёк, алма-лар ж.6.

Сөздөр бир саптан экинчи сапка муунга бөлүнүү тартиби боюнча ташылат

2. тоо-лор, боо- су ж.б.

Созулма үндүү бир гана муунду түзгөндүктөн , созулманы бири-биринен ажыратып ташымалдоого болбойт.

3. Күн, кооз, эл, факт ж.б.

Бир муундан турган сөздөр ташымалданбайт.

4. ата, аалам, өмүр, ээлик ж.б.

Бир мууну бир үндүү тыбыштан турган эки муунду сөздөр да ташымалданбайт. Булар бирге жазылат

5. консуль-тация, подь-езд ж.б.

Ичкертүү (ь), ажыратуу (ъ) белгилери өзүнөн мурунку үнсүз тыбыштан бөлүнүп ташылбайт.

6. тая, чие, боё ж.б.

Йоттошкон я, ю, е, ё тамгалары менен келген муундар бөлүнүп ташылбайт.

7. канат-туу, кат-та, бак-кан ж.б.

Үндүү тыбыштардын арасына келген эки

окшош үнсүз тыбыш бири-биринен ажыратылып ташылат.

8. БУУ, КУУ, УАК, МАИ сыяктуу башкы тамгаларынан кыскартылган сөздөрдү бир саптан экинчи сапка ташымалдап жазууга болбойт.

9. мат-фак, мам-бас, рай-аким ж.б. Муундарынан кыскартылган сөздөрдү бир

саптан экинчи сапка ташымалдоого болот.

10. бей-убак, бей-оопа ж.б.

Бей- префикси сөздөн өзүнчө бөлүнүп ташылат.

11. Т.М. Мамбетжунушовдун, Б.Т.Рысалиевдин ж.6. Кишилердин кыскартылып алынган ысымы жана атасынын аты фамилиядан ажыратылып ташылбайт

30 см; 9 т., 100 ц. 125 кг., 67 г.

Цифрадан кийин келген км, дм, м, см, т, г,кг, сыяктуу кыскартылган сөздөрдү өзүнчө бөлүп ташууга болбойт.

Берилген сөздөрдү туура ташымалда

айнек, бейадеп, консультация, оён, коён, салттуу, разъезд, мэрим, узун, жээк, оюн, туюк, коньки, эпос

Берилген сөздөрдүн уңгуларын тап.

кызар, узар, агар, көгөр, саргар, таап, чаап, сээп, тээп, жуумп, көөмп, каап,

мойну, мурду, эрди, дайны, айлы, ийни