Олонхо, оонньуу, ахсаан

Олонхо, оонньуу, ахсаан.

«Олонхо тердун-олоххо». Онон олонхону ис дьинин, кыазын уерэтии оссо да салзанар, бу мунура биллибэт улэ буолар. Биhиги обугэлэрбит олонхолору быдан дьыллар быыстарыгар сутэрбэккэ-оhорбокко илдьэ кэлбиттэригэр билинни кнлуэнэ дьон махтаныах эрэ тустаахпыт.

олонхо тыла… саха омук бастын баайа, кэрэ киэргэлэ, ойун – сурэзин угус уйэлээх албан айымньыта, тахсар дабаана, хоройор чынчаала. олонхо тылыгар озо тнhн эрдэттэн уерэнэр да, соччонон урдуур, сайдар, саха тылыгар – баайыгар сыстар, олоххо бэлэмнээх киhи буола иитиллэр.

олонхону озозо тиэрдэргэ араас керуну кердуеххэ, араас ньымалары туттуохха наада- ол олонхо педагогиката буолар.

Оссе 1981 сыллаахха, Алексеев Афанасий Егорович СГУ урдуку математика кафедратын старшай преподавателя, «некоторые проблемы коренизации преподавания математики в якутской школе» диссертационнай улэтигэр: «Олонхону уерэтэн баран, сахалар бэйэлэрэ уhуну, иэни, ыйааhыны, бириэмэни кээмэйдиир кээмэйдээхтэр, киэн эйгэ±э сатаан сылдьар хайысхалаахтар диэн бэлиэтээн аhарбыта.

Холобур, «былас»-сажень, «биэрэстэ»- верста, «Hйэ»- век, «ытыс сир»- площадь… Бу нйднбуллэр барыта олонхо±о кестеллер, ону математиканы кытта сибээстиэххэ сеп», диэн суруйбут.

Онон озону ахсаан, уруhуй, оонньуу ненуе ебугэлэр угэстэригэр, олонхо дьикти алыбар ылан иитии-уерэтии бу тыыннаазымсытыы диэн буолар.

Бугунну олохпут сурун тосхоло- озону тнрннбут айыл±атыгар сеп тубэhиннэрэн, алтыhыннаран, дьыл кэм кэрдии хаамыытынан салайтаран, ол аата озону терут угэскэ оло±уран иитии- уерэтии, уhуйуу буолар.

Угэс кеметунэн о±о айылгыта култуураЗа озо айылгытыгар угэс кууhунэн дьайар, аhар. ОЗону торут култуураны тилиннэрэн, салгыы сайыннаран, уhуйан иитии бугунну тосхолугар олорсон, угэс суолтата уhулуччу улаатар.

Киhи быhыытынан сайдыы таhымын саха норуота олонхо±о хоhуйар. Айыл±а туох баар дьиктитин, кистэлэНин, айар кууhун киhи доло±ойугар, нйугэр онорон керуутэ – бу олонхо уерэ±э. Билии, онно оло±уран сайдыы кэскиллээх.

Биhиги ебугэлэрбитигэр о±о кыра эрдэ±иттэн, олонхоhуту истэ уерэнэн, олонхо±о сыстара, кини куустээх санаатыгар, тылыгар – еhугэр уерэнэрэ.

Билинни кэмнэ олонхону сазаланыа±ыттан бутунр диэри истэр озо а±ыйах, ол иhин озо олонхозо интэриэhин унскэтиэххэ, кууhурдуеххэ. Оччозо эрэ биhиги олонхобут тарзаныа, чэчириэ, сайдыа.

Ону хайдах ситиhэбит? Онно биир суолунан «оонньуу» буолар. Оонньууга иитэр – уерэтэр улахан кыах баар. Озо кыра эрдэ±иттэн оонньуур, оонньуу сылдьан сайдар, толкуйдуур, ыраналыыр, ырытар.

Озо дьарыгын сайдыытынан кердеххе, оонньуу, уерэх, айымньы – о±о киhи буолар уктэллэрэ.

Оонньуу о±олор болзомтолорун, араас эттиктэр уратыларын, нНу – дьуhуну дьуерэлии тутулларын сайыннарар.

ОлоНхо тыла еhе баайынан тугу да кытта кэмнэммэт суду айымньы. Олонхо5о Yеhээ, Орто, Аллараа дойду ойууланар, утары туруулара, киирсиилэрэ, кыайыылара кнстнр. Онон оНорон кердеххе «Сырдык – харана» киирсиитигэр ен-дьуhун эмиэ оруоллаах. Озо оонньуу олорон олонхо – геройдарын эмиэ учугэйгэ – куhа5анна араара, ену дьуhуну таба тутарга уерэнэр.

Оонньуу ненуе о5о олонхо алыбар ылларар, олонхону тыыннаа5ымсытан керер, онорон керер дьо5урун (фантазиятын) сайыннарар.

Олонхо5о араас оонньууну оноруохха сеп: «Кубигы хомуйуу», «Олонхоттон куукула», «пазлы хомуйуу» уо.д.а.

«Ньургун Боотур» олонхо 9 ырыатынан «Бои трех миров в стране олонхо» диэн оонньууну о5олор да, улахан да дьон себулээн оонньууллар.

Алын-орто суhуех кылаастарга олонхону математика уруогар киллэрэн, уруhуй ненуе тиэрдии бу олонхо эмиэ биир сайдар суола буолар. Мин «задачи из мира Олонхо» диэн улэни «Ньургун Боотур» олонхо тозус ырыатын онорон, уруhуйунан кемелеhуннэрэн олонхону озолорго тиэрдэбин. О5о суоттуу олорон анализтыыр, тэнниир, араас эттиктэри онорон керер.

Онон, олонхону уерэтиигэ араас керуннэри киллэрэн озону сайыннарыы бу биhиги сорукпут буолар.