Мустафа Кемаль Ататюрк

Мустафа Кемаль Ататүрктүн реформалары.

Аткарган: Токтожумаев Бахтияр

• Мустафа́ Кема́ль Ататю́рк ;  Гази Мустафа Кемаль-паша
• Осмондук жана түрктүк реформатор, политик, мамлекеттик ишкер; Турция Республикасынын түзүүчүсү жана биринчи лидери; Турция Республикасын биринчи президенти, заманбап түрк мамлекетинин түзүүчүсү.
• 1918-жылдын октябрь айында биринчи дүйнөлүк согушта Осмон империясы жеңилген соң турция дагы элдик кыймылды жана революциянын ошондой эле Анатолунун эркиндиги үчүн согуштун башында турган.Султандык башкарууну жоюп республикалык системаны алып келген.

Көптөгөн политикалык, социалдык жана маданий реформаларды жасаган :1922-ж 1-ноябрда султанаттыкты жойгон. 1923-жылдын 29-октябрда республикалык бийлик орногон.1925-жылы светтик окууну, дервиштик ордендердин жабылышын,кийим реформасын жүзөгө ашырган.1926-жылы уголовный жана жарандык кодекс европалык түрдө кабыл алган .

1928-жылы алфавитти латындаштырууну, түрк тилин арабтык жана перстик тилдерден тазалаган, динди мамлекеттен бөлгөн.1934-жылы аялдардын укугун,титулдарды жана феодалдык түрдө кайрылууну жойгон, фамилияы киргизген.Улуттук банк жана улуттук дүң чарбаны чыгарган.Ал ар бир төрт жыл президенттик постту алгандыгы учүн жана ошондой эле “элдик республикалык”партиясынын алмашкыс башчысы болгондуктан анын мартабасы жогорулаган жана диктатордук мансапты өзүнө ыйгарган.

Мустафа Кемаль Ататүрктүн балачагы: Мустафа Кемал Ататүрк 1881 -жылы 19-майда ошол мезгилде Осмон хандыгынын  карамагында болгон гректердин Салоник шаарында төрөлгөн. Жарык дүйнөгө келгендеги аты – Мустафа. Кичинекей чагынан  айтканын эч кимге бербей эркин өскөн Мустафа  мектеп жашына келгенде ата-энеси ага кандай билим берүү боюнча эки айры пикирде болушат. Динге жакын апасы аны куран үйрөнүүсү үчүн медреседе окуусун тилесе, ал эми  атасы заманбап билим берген окуу жайга тапшырткысы келген. Адегенде  энесинин сунушу менен диний мектепте окуй баштап, бир аз убакыттан кийин светтик билим берген Шемси Эфенди мектебинен окуусун улантат. Ататүрк мындай  мектепте окууга шарт түзүп берген  атасына өмүр бою ыраазы болгон. Мустафа  сегиз жашка толгондо атасы каза болот. Мустафа  өмүрү  мындан ары  аскер тармагы байланыштуу болот. Мустафа   1893 -жылы, Салоник  калаасындагы башталгыч аскер мектебине өткөн. Кемел – кыргызча айтканда «Мыкты» деген кошумча ысымды ушул  башталгыч аскер  мектебинде окуп жүргөндө, анын  мугалими математиканы теңдемелерин жакшы чыныгаргандыгы үчүн  койгон

1899 – жылы  Стамбулдагы Осмон  аскер  колледжине өтөт. 1902 -жылы  окуусун улантып Стамбул аскер академиясына  тапшырат. 1905 -жылы Башкы штабда капитандык чинде жүрүп, бийликке каршы иш жүргүзгөн деген шек менен бир нече айга камакка алынат. Бирок бат эле бошотулуп, Дамасктагы аскердик бөлүккө жөнөтүлөт. Жаш офицер иш-жүзүндө  эле султан Абдул Хамиддин бийлигинин ички да, тышкы да саясатына абдан абдан каршы болчу.Анткени анын Ата-Журту батыш державалардын колониясына айланып бара жатканын көрүп.Кемелдин жанын кашайтчу.Андан тышкары султан Абдул –Хамиддин тегереги жалаң курд,черкес,лаз,аджарлыктардан турганы Кемелдин кыжырын келтирген.  Ал фрацуз агартуучуларынын, англис либерализминин идеяларын өздөштүрүп, түрк патриот акындарынын ырларына кызыкчу. 1904-1908 -жылдары Мустафа Кемаль Осмон өкмөттөгү жана армиядагы жемкорлук  менен күрөшүү үчүн революциялык маанайдагы жашыруун   “Ватан (Мекен) “-деп аталган уюмду уюштурат.

  1908 -жылы Осмон  империясынын бийлигине” кенже түрктөр “-деп аталган революциялык  кыймылынын өкүлдөрү бийликке келген. Бирок Кемел менен “кенже –түрктөрдүн  “кээ  бир башчылары менен көз карашы келишпегендиктен, саясаттан алыстайт.Аны Осмон өкмөтү Францияга жөнөтөт. 1911 -жылы  Стамбул  башкы генералдык штабда иштейт.Ошол  эле  жылы  Түркияга караган Ливияга  Италия  басып кирет.Тобруктун  алдында Кемел Италиянын аскерлерин талкалайт.Бул согушта Түркия жеңилсе да Кемелдин ысымы ,өлкөнүн армиясынын ичинде  жоокер жылдызы жанат.  Ал эми  экинчи Балкан согушунда болгарларды жеңет. Кемел Түркияда чет элдик таасирдин күчөшүн  каалаган эмес .Ошондуктан Түркияны башкарган Энвер- пашанын саясаты аркылуу ,расмий Стамбул   Германия менен Австро-Венгрияга кошулуп  Батыш менен Россияга каршы согушка катышуусуна каршы болгон.Тагдырдын тамашасы дегендей   1913 -жылы  Мустафа Кемел Болгариянын  борборуна София калаасына аскер  атташе  кызматына дайындалат.Ал 1914 -жылы  подполковник наамын алат. Болгарияда  Мустафа Кемаль 1915 -жылга чейин кызмат өтөйт. Андан кийин  Текирдаг шаарына  19-чу дивизияны кураганы  барат. Дарданелл кысыгы үчүн айыгышкан салгылашта Кемелдин кошууну өзгөчө эрдиги менен айырмаланат.Себеби кечээки түрк дыйкандары мыкты даярдалган австриялалык аскерлердин  чаабулун мизин кайтарып жатканда.Кемел аларга : Мен силерге чаабул койгула –деп буйрук бербейм.Мен силерге Ата-Мекен үчүн курман болгула –деп  буйрук берем-деп кайрылган. Анын  19-чу дивизиясынын 57–чү полку  ушул Дарданелл операциясында баардыгы каза болот.Кемелдин   сөздөрү  бүт  өлкөгө тарайт.Мындай эрдиги үчүн Кемел полковник наамын алат.

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат!!!