Məktəb - şagird münasibətlərində inandırma metodu

Məktəb - şagird münasibətlərində inandırma metodu

Məktəblilərə tərbiyəvi təsirin müxtəlif mənbələri arasında müəllimin təsiri xüsusi yer tutur. Sosial-psixoloji nəzəriyyənin və ünsiyyətin pedaqoji təcrübəsinin öyrənilməsinə əsaslanaraq, kommunikativ təsirin iki əsas metodunu: inandırma və təklif vasitəsilə təsiri ayırmaq olar. Müəllimin hər hansı təsiri son nəticədə şagirdlərin münasibətlərinin, düşüncələrinin, hisslərinin, hərəkətlərinin formalaşmasına, möhkəmlənməsinə və ya dəyişdirilməsinə yönəldilmişdir, yəni məktəblilərin psixikasının və davranışının bütün aspektlərinə təsir etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, inandırma və təklifin psixoloji təsir mexanizmləri eyni deyil.

İnam insana və ya sosial qrupa dünyaya baxışlarına, reallığı bilməyinə və qiymətləndirmələrinə inam bəxş edən dünyagörüşünün elementi (keyfiyyətidir). İnanclar davranış və iradi hərəkətlərə rəhbərlik edir. Ən yüksək (mütləq) inam dərəcəsi, bir çoxları üçün imanı (etibarı) təcəssüm etdirir. İnandırma, bu anlayışı elmi biliyin tələblərinə, əxlaqın tələblərinə uyğunlaşdırmaq üçün ilk növbədə insanın şüuruna, onun özünü və xarici dünyanı dərk etməsinə təsir göstərməkdir. Ancaq inandırmaq insanın təkcə ağlına deyil, həm də hisslərinə təsir edir. Beləliklə, inandırma bir insanın digərinə və ya bir komandaya elə bir təsiridir ki, onların vəhdətində rasional və emosionallığa təsir edərək, cəmiyyətin tələblərinə cavab verən, əxlaq prinsip və normalarında ifadə olunan yeni baxışlar, münasibətlər formalaşdırır və ya davranışını dəyişdirir. “İnandırma” termini iki mənada işlənir: birincisi, təsir üsulu kimi, ikincisi, inandırıcı təsir. İnandırma müəllimin şagirdlərə pedaqoji təsir metodu kimi məktəblilərin fikir və əxlaqi meyarlarını formalaşdırmağa yönəlib, onlar üçün praktik fəaliyyətə bələdçi olur, yəni məktəblilərin öz əqidəsinin inkişafına səbəb olur. Pedaqoji təsir nəticəsində inanclar möhkəm olur, müəyyən prinsiplərə, insanın həyat mövqelərinə əsaslanır. Bu zaman inanclar fərdin dünyagörüşünün müəyyənedici komponenti kimi çıxış edir ki, bu da dünyaya, insanların həyatına baxışlar sistemini təmsil etməklə yanaşı, həm də insanın ideoloji, mənəvi görünüşünü səciyyələndirir. İnamlar məktəblilər tərəfindən təbii, ideya-siyasi, əxlaqi və digər biliklərin mənimsənilməsi prosesində formalaşır.

Buna uyğun olaraq elmi, fəlsəfi, etik, siyasi-hüquqi, estetik, peşəkar (məsələn, pedaqoji) inanclardan danışılır. Halbuki bilik və inanc eyni şey deyil. Çox vaxt şagird müəyyən konkret vəziyyətlərdə necə davranacağını bilir, mübahisədə hansı nöqteyi-nəzərdən dəstəklənməli olduğunu bilir və bununla belə, bu biliyi həyatda özünü təsdiq etmək ehtiyacı kimi yaşamır. Belə bir şagird üçün söz əməllə ziddiyyət təşkil edir, onun bilik və davranış vəhdəti olmur, onun biliyi əqidəyə çevrilməyir (idraki dissonans). İnancların mövcudluğu biliyinə uyğun hərəkət etmək üçün formalaşmış ehtiyacdan xəbər verir. İnancları şəxsiyyətin şüurlu tələbatları sistemi kimi nəzərdən keçirmək olar, onlar öz baxışlarına, prinsiplərinə, dünyagörüşünə uyğun hərəkət etməyə sövq edir, yəni inanclar şagirdin daxili fəaliyyətini stimullaşdıran fəaliyyət üçün mühüm motivdir. İnanclar doğru və ya yalan ola bilər. Onlar yalnız obyektiv reallığa uyğun gələndə dəyərli şəxsiyyət xüsusiyyətidir. Yanlış inanclar əxlaqsız hərəkətlərə səbəb ola bilər. Beləliklə, məktəblinin dostluq haqqında əxlaqi təsəvvürlərinin yanlışlığı qarşılıqlı məsuliyyət, sövq etmə, aldatma kimi davranış formalarını müəyyən edir. Biliyin inanclara keçidi ilə sosial əxlaqi dəyərlərin şagird üçün şəxsi əhəmiyyət kəsb etməsi vacibdir ki, cəmiyyətin xarici tələbləri onun daxili ehtiyaclarına çevrilsin.

İnanclarda verilən düstur həyata keçirilməlidir: başa düşdüm -təcrübədə yoxladım -qəbul etdim, yəni başa düşdüm, özüm üçün qəbul etdim, fəaliyyətimdə və davranışımda bunu rəhbər tutacağam. Əhəmiyyətli şəxsiyyət xüsusiyyəti əqidədir. Aydın şüura və obyektiv fəaliyyət qanunlarını dərindən dərk etməyə əsaslanan öz fikirlərinin doğruluğuna möhkəm inam, öz prinsiplərinin düzgünlüyünə sarsılmaz inam bu işdə əsasdır. Pedaqoji prosesdə inandırma metodu məktəblilərin fəallığının stimullaşdırılması vasitəsi kimi müəllimlə şagirdlər, şagirdlər və sinif yoldaşları, şagirdlər və cəmiyyət arasında münasibətlərin tənzimlənməsinin mühüm forması kimi çıxış edir. Professor A. G. Kovalev yazır: “İnandırmaqla, şüurun, fəaliyyət motivlərinin yenidən qurulmasına nail olmaq, həyat tərzini dəyişdirmək istəyini formalaşdırmaq və bununla da şagirdi özünü təhsilə təşviq etmək mümkündür”.

Pedaqoji təcrübədə sözün köməyi ilə inandırıcı təsirin müxtəlif formalarından istifadə olunur: hekayə, izahat, sübut, söhbət, mühazirə. Bu şifahi ünsiyyət formalarının hər biri özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir və eyni zamanda, müəllimin inandırıcı şifahi təsiri üçün ümumi tələblərə cavab verməlidir. Təsir metodu kimi inandırmanın mümkün qədər qəti olması üçün o, bir sıra tələblərə cavab verməlidir:

- inandırmanın məzmunu və forması fərdin yaş inkişaf səviyyəsinə uyğun, şagirdlər üçün başa düşülən və əlçatan olmalıdır;

- inandırma məktəblilərin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla qurulmalıdır;

- bütün şərtlər daxilində hökm ardıcıl, məntiqli, sübuta əsaslanan olmalıdır;

- inandırma həm ümumiləşdirilmiş müddəaları (prinsiplər və qaydalar), həm də konkret faktları, nümunələri ehtiva etməlidir.

-uşaqla ünsiyyət qurarkən, tərbiyə metodu kimi inandırmada vizual-məcazi material, nümunələr böyük yer tutmalıdır;

- Başqalarını inandırmaqla, pedaqoq özü verdiyi məlumatlara dərindən inanmalıdır.

Şagirdlərdə adekvat empatiyaya səbəb olan ehtiras, müəllim nitqinin emosionallığı şagirdlərin təkcə zehninə deyil, həm də hisslərinə təsir etməyə imkan verir. İnandırıcı təsirin effektivliyi üçün şərtlərə, ilk növbədə, onun məzmunu və inandırıcının səlahiyyəti ilə müəyyən edilən təsirin özünün gücü daxildir. İkincisi, inandırıcı təsirin effektivliyi təsirə məruz qalan şəxsin psixi anbarının xüsusiyyətlərindən, inandırıcılığın qurulmasında onların nəzərə alınmasından asılıdır. Bu, inandırıcı təsirin ünvanlandığı şəxsin ehtiyaclarına, maraqlarına, münasibətlərinə, zövqlərinə, düşüncə xüsusiyyətlərinə aiddir. Üçüncüsü, inandırmanın effektivliyi inandıranın və onların münasibəti zamanı əmin olan şəxsin intellektual və emosional vəziyyətindən asılıdır. İnandırmağı mənəviyyatla eyniləşdirmək olmaz. İnandırarkən mövqe sübuta yetirilməlidir. Adətən əxlaqi söhbət aparılarkən deyilənlərin hamısı yaxşıdır və çox izahlar şagirdə məlum olur, əxlaqın özü isə şagird tərəfindən müəllimin, pedaqoqun davranışı, rəsmi borcunun təzahürü kimi başa düşülür. Şagirdlər əxlaqla bağlı sözlərə istehza ilə yanaşa bilərlər. Söz vasitəsi ilə inandırmaq bacarığı məntiqin qanun və qaydalarını bilmək tələb edən böyük sənətdir. Məntiq elmi bizə inandırıcı təsirimizi dəlillərə söykənməyi öyrədir, çünki sübut inandırmanın effektivliyi üçün ən vacib şərtdir. Məntiq elminə görə, sübut bir fikrin həqiqətinin başqa düşüncələrin köməyi ilə əsaslandırıldığı məntiqi hərəkətdir. Bu və ya digər müddəaları sübut etmək onun doğruluğunu artıq sübut olunmuş başqa müddəalar vasitəsilə müəyyən etmək deməkdir. Söhbətdə, diskussiyada, hər hansı bir məsələnin müzakirəsi zamanı müəllim öz fikirlərinin düzgünlüyünə şagirdləri inandırmalı, mühakimələrinin doğruluğunu sübut etməli, şagirdlərin yalan hesab etdiyi həmin fikirləri, mühakimələri və anlayışları təkzib etməlidir.

İstənilən sübut üç hissədən ibarətdir: tezis (sübut edilməli olan şey), arqumentlər (tezisin nə ilə sübut edildiyi) və nümayiş (sübut üsulu). Tezis (yunan dilindən tərcümədə - “mövqe”, “bəyanat”) - həqiqəti sübut edilməli olan bir cümlədə qısa şəkildə tərtib edilmiş əsas fikirlər deməkdir. Tezis (məntiq) həqiqəti arqumentlə sübut edilməli və ya antitezislə təkzib edilməli olan müddəadır.

Arqument (təməl, arqument) müəyyən bir müddəanın - tezisin doğruluğunu sübut etmək üçün ayrıca və ya başqaları ilə birlikdə istifadə olunan məntiqi müddəadır. Tezisin doğru hesab edilməsi üçün bütün arqumentlərdə düzgün məntiqi nəticələrin köməyi ilə tezisin sübutu üçün kifayət qədər doğru məlumatlar olmalıdır.

Nümayiş (latınca - göstərmək) məntiqi mülahizədir. Bu zaman tezisin həqiqəti və ya yalanı arqumentlərdən (arqumentlərdən) əldə edilir. İcra üsuluna görə, bir növ ümumi mühakimə olan tezis tək və ya daha az ümumi mühakimələrin köməyi ilə əsaslandırıldıqda sübut induktiv, hər hansı tək və ya xüsusi olan tezis isə deduktiv ola bilər. Nəticə şəklində sübut birbaşa və ya dolayı ola bilər. Birbaşa sübut bəzi şübhəsiz başlanğıca əsaslanır, ondan tezisin həqiqəti çıxarılır. Dolayı sübut, ziddiyyətli müddəanın həqiqətini təkzib etməklə tezisin doğruluğunun əsaslandırıldığı sübutdur. Sübutların bir növü bənzətmə ilə sübutdur ki, bu da yalnız ehtimal olunan bilikləri verir. Sübut qaydaları, yəni tezisin həqiqətinin arqumentlərin həqiqətindən çıxarılmasını təmin edən qaydalar məntiq qanunları ilə müəyyən edilir. Dörd məntiq qanunu elmə çoxdan məlumdur: eynilik qanunu, ziddiyyət qanunu, xaric edilmiş orta qanun və kifayət qədər səbəb qanunu. Eynilik qanunu mülahizə prosesində anlayışların özlərinə müəyyənlik və eynilik tələbini ifadə edir. Ziddiyyət qanunu bildirir ki, eyni mövzu haqqında eyni vaxtda, eyni baxımdan qəbul edilmiş bir-birinə zidd olan iki mühakimə (fikir) birlikdə doğru ola bilməz. Bu qanundan xaric edilmiş orta qanun əmələ gəlir: eyni obyekt haqqında eyni zamanda və eyni münasibətdə alınan iki ziddiyyətli mülahizədən biri mütləq doğrudur, digəri yanlışdır, üçüncüsü verilmir. Kifayət qədər səbəb qanunu öyrədir ki, hər bir düşüncə həqiqəti sübut edilmiş başqa fikirlərlə əsaslandırılmalıdır. İnandırma zamanı bəzən şagirdin təklif olunan arqumentlərə və nəticələrə tənqidi münasibətini aradan qaldırmaq lazımdır. Tənqidi münasibət arqumentlərin məntiqi qeyri-kamilliyi, onun çoxluğu və ya məntiqi səhvləri, şagirdin öz təcrübəsinin ziddiyyətli təsiri, gündəlik təcrübənin təsiri altında formalaşmış münasibətlər, arqumentlərin öyrənilənlərə zidd olduğu hallarda yarana bilər.

Ədəbiyyat:

1.Ковалев А. Г. Психология личности. М.,1970

2.Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. М., Наука, 1975

3.Педогогический словарь. М.,1960

4.Под ред. А. В. Петровского. Общая психология. М.,1976

5.www.wikipedia.org

Mənbə:

https://moluch.ru/th/4/archive/5/111/

Şəkil Dunya-az.coma məxsusdur.

Materialı hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü