Кыргыз тили сабагы. Кыргыз эли колдонгон жазуулар боюнча презентация

№ 52 “КЫРГЫЗ- Т Y РК ДОСТУГУ ”

МЕКТЕП-ЛИЦЕЙИ

КЫРГЫЗ ТИЛИ ЖАНА

АДАБИЯТЫ МУГАЛИМИ

ИЛГИЗ ШАМЫРЗАЕВ

11 - КЛАСС

САБАКТЫН ТЕМАСЫ

КЫРГЫЗ ЭЛИ КОЛДОНГОН ЖАЗУУЛАР

САБАКТЫН МАКСАТТАРЫ

К Y Т Y Л YY Ч Y НАТЫЙЖАЛАРЫ

Билим берүүчүлүк: Кыргыз эли колдонгон жазуулардын тарыхы, алардын өз мезгилиндеги артыкчылыктары жана кемчилдиктери тууралуу маалыматтарга ээ болушат

• Берилген суроолорго туура жоопторду узата алышса;
• Ар бир тилдин артыкчылыгы жана кемчилдиги туурауу өз оюн эркин билдире алса

Тарбия берүүчүлүк: Тарыхты урматтоого, мугалимди кунт коюп угууга, бири - биринин оюн сыйлоого тарбияланышат

• Сабактын эрежелерин туура сактай билишсе;
• Досторунун пикирине жолтоо болбой, тартипти сактай билсе

Өнүктүрүүчүлүк:

Сүйлөө чеберчилиги

жана ой жүгүртүү

жөндөмдүүлүгү өнүгөт

• Сабактын жүрүшүндө мүмкүн болушунча кыргыз тилинде так жана таамай сүйлөй билишсе;
• Өз оюн тартынбай эрежени сактоо менен билдире алса

• Сабактын тиби: аралаш сабак

• Сабактын формасы: жупта, топтордо иштөө
• Сабакта колдонулуучу ыкмалар: интерактивдүү, дедуктивдүү

• Предметтер аралык байланыш: тарых, география, адеп
• Сабактын жабдуулары: акылдуу доска, ватман, маркер, магниттер, ноутбук, кыймылдуу сүрөттөр, слайддар жана Kahoot! программасы

НЕГИЗГИ БӨЛҮК / КИРИШҮҮ

Саламдашуу, классты жоктоо, окуу куралдарынын толуктугуна маани берүү, класстын жана окуучулардын тазалыгына көз жүгүртүү

САБАКТЫН ЭРЕЖЕЛЕРИ

КӨҢҮЛ БУРУҢУЗДАР!

Кол

көтөрүп

сүйлөй -

бүз!

Телефондорубузду үнсүз абалга келтиребиз!

Мугалимди кунт коюп угабыз!

Керектүү маалыматтарды убагында жазып алабыз!

БААЛОО БАРАКЧАСЫ

ОКУУЧУНУН АТЫ - ЖӨНҮ: Токторова Арууке

1

2

Жооп берүүдө сөз корун туура пайдаландым

3

Сабакка жигердүү катыштым

4

Суроолорду бердим жана суроолорго жооп бердим

5

Өз оюмду эркин билдире алдым

Башкалардын оюн сыйлап, аларды уга алдым

ЭГЕРДЕ САБАКТЫН ЖЫЙЫНТЫГЫНДА ОКУУЧУЛАР:

• 20 -25 упай топтой алышса, анда “5” деген баага ээ болушат;
• 15 -2 0 упай топтой алышса, анда “4” деген баага ээ болушат;
• 10 - 1 5 упай топтой алышса, анда “3” деген баага ээ болушат;
• 1 - 10 упай топтой алышса, анда “2” деген баага ээ болушат;

МЭЭГЕ ЧАБУУЛ

КЫРГЫЗ ЭЛИ БУЛ УЧУРГА ДЕЙРЕ ТӨМӨНКҮ ЖАЗУУЛАРДЫ КОЛДОНГОН:

Орхон - Энесай жазуусу

Араб жазуусу

Латын жазуусу

Кириллица жазуусу

Орхон - Энесай жазуусу

Жазууларды окугандар

Орхон - Энесай жазуусун тапкан, изилдеген окумуштуулар

АРАБ ЖАЗУУСУ

Кыргыз элинин бир жазуудан экинчи жазууга өтүп тургандыгынын мааниси орто кылымдардагы тарыхыйы шарттар менен түшүндүрүлөт. Анын дагы бир күбөсү катарында кыргыз элинин араб жазуусун пайдалангандыгын айта кетсек болот. Бул жазууга кыргыз элинин качан өткөндүгү тууралуу так маалымат жок. Бул жазууга өтүүнүн себебин ошол мезгилдердеги ара халифаттарынын Орто Азияга жасаган бир канча жортуулдары менен салыштырсак болот. Бул жазууну кыргыздар ХХ кылымдын башына дейре колдонушкан. Орто кылымдардагы даңазалуу инсандар Махмуд Кашкари жана Жусуп Баласагындар да дал ушул тилде “Түрк тилдеринин сөздүгү”, “Кут алчу билим” дастандарын жазышкан. ХV кылымдын аягы ХVI кылымдын башына Сайпидин Ахсыкенди кыргыз тарыхы боюнча жыйнаган араб тамгасы менен жазган. Ал эми XVIII кылымда ата-бабаларыбыз Орусияга, Кытайга жазган каттарын араб тамгасы менен жазышкан.

Бирок араб алфавити кыргыз тилинин тыбыштык өзгөчөлүктөрүн толук чагылдыра алган эмес, б.а. бир эле тамга сөз башында, сөз ортосунда, сөз аягында ар башка жазылып, анын асты, үстүнө коюлуучу кошумча белгилери көп болгон. Мунун өзү окуу, жазуу ишин өтө кыйынатып, кыргыз тилинин фонетикалык өзгөчөлүктөрүн толук көрсөтө алган эмес. Ошондуктан 1925-жылы май айында болуп өткөн мугалимдердин туңгуч съездинде араб тамгасына караганда колдонууга жеңил болгон латын тамгасына өтүүнүн зарылдыгы талкууланган. Бул маселенин курч коюлушунун дагы бир себеби ошол кездеги адамдардын көбү латын алфавитине өтө баштагандыктан анын да алдыңкы жактары болгон. Араб жазуусун кыргыздар 1928-жылга чейин пайдаланып, андан кийин латын жазуусуна өтүшкөн.

Араб жазуусунун төмөндөгүдөй кемчилдиктери бар болгон:

Араб алфавитинин курамында үндүү жана ичке тамгалар жетишсиз болгон;

Бир эле тамга сөз башында, ортосунда, аягында ар түрдүү жазылган. Араб алфавитинин оңдон солго карай жазылышы жазууну татаалданткан;

Алфавиттин курамындагы 24 тамга кыргыз тилинин тыбыштык өзгөчөлүгүн толук тейлей алган эмес.

ЛАТЫН ЖАЗУУСУ

Латын алфавити Батыш грек жазуусунун негизинде Байыркы Римде б.з.ч. VII кылымда пайда болгон. Алгачкы латын алфавитинде 20 тамга болгон: А, B, C, D, E, F, H, I, K, L, M, N, О, P, Q, R, S, T, V, X. G тамгасы, грек тилинен кирген сөздөрдү жазганда колдонуу үчүн Y, Z тамгалары кошулган. U , J , W тамгалары Кайра жаралуу доорунда гана такай колдонулган. 1927 - 1940 - жылдан аралыгында латын жазуусун колднушкан . Кыргыз элинин сабатсыздыгын жоюп, жазуусун өнүктүрүп, маданиятын жогорулатууда латын алфавитинин аткарган ролу өтө чоң болгон.

Б . М. Юнусалиев да бул тууралуу өз оюн билдирип кеткен . Ал эми 1939 - жылдан тартып кыргыз жазмасын орус алфавитине өткөрүү жөнүндө басма сөздөрдө кеңири талкуу жүрө баштады .

Латын жазуусунун кемчилдиктери т өмөндөгүдөй :

Латын алфавити орус тилинен өздөштүрлгөн жаңы сөздөрдү, саясий-коомдук терминдердин туура жазылышын камсыз кыла алган эмес;

Бир эле сөз орус тилинде да, кыргыз тилинде да ар башка жазылган;

Бир эле республикада эки алфавиттин колдонулушу полиграфиялык иштерге кыйынчылыктарга алып келген .

КИРИЛЛИЦА ЖАЗУУСУ

Кириллица жазуусу Пётр I нин реформасынан кийин киргизилип, ар кандай өзгөрүүлөр менен азыркы орус алфавити түзүлгөнгө чейин колдонулган . Орус алфавити Орто Азиядагы бир канча мамлекеттердин, анын ичинде кыргыз алфавитинин түзүлүшүнө негиз болгон. Кыргыз эли 1941-жылдан баштап кыргыз алфавитине өткөн. Кыргыздарда бул учурга чейин болбогон е, ё, я, ю, ц, щ, ъ, ь, х тамгалары киргизилген . Ошол учурдан баштап ушул күнгө чейин ушул алфавит пайдаланылып келинет . 1939 - жылы октябрда Фрунзе шаарында интеллигенциялардын чогулушу болуп : кыргыз жазуусун орус алфавитине өткөрүү жөнүндөгү маселе талкууланат . Анда кыргыз эл акыны А . Токомбаев мындай дейт : “Алфавит элдин маданиятын өнүктүрүүнүн эң маанилүү фактору болуп саналат . Латын алфавити кыргыз тилине кирген толуп жаткан жаңы сөздөрдү камтый албай калды” . Орус алфавити дүйнөдөгү эң бай алфавиттердин бири . 1940 -41-жыл дардан тартып жети жылдык жана орто мектептердин 1 - класстары жаңы алфавит менен окууга өтүшкөн . Т . Актанов жана М . Абрамов түзгөн жаңы “Алиппе” китеби жаңы алфавит менен басылып чыкты .

Орус криллицасынын негизинде түзүлгөн жаңы кыргыз алфавитинде төмөнкүдөй өзгөчөлүктөр киргизилген :

• Орус алфавитиндеги бардык тамгалар кабыл алынып, тамгалардын окулушундагы жалпы эрежелер сакталган;
• Кыргыз тилинин ктыбыштык өзгөчөлүктөрүнө ылайык кыргыз алфавитинин курамына ө, ү, ң тамгалары киргизилген.
• Орус жана кыргыз тилдериндеги сөздөрдү бирдей жазуу максатында к, г, ж тамгалары киргизилген эмес.

ОКУУЧУЛАРДЫ ТӨРТ ТОПКО БӨЛҮҮ

МЕН КЫРГЫЗ ТИЛИН СҮЙӨМ!

Мында ар бир окуучу отурган ирети боюнча бирден гана сөз айтат жана төрт топко бөлүнүп калы шат . Мисалы, “МЕН” дегендер “Орхон-Энесай жазуусу” командасы; “КЫРГЫЗ” дегендер “Араб жазуусу” командасы; “ТИЛИН” дегендер “Латын жазуусу” командасы; “СҮЙӨМ” дегендер “Криллица жазуусу” командалары болуп топторго бөлүнү шөт .

1 - ТОП

1 - ТОП

1 - ТОП

1 - ТОП

Араб жазуусу

Латын жазуусу

Кириллица жазуусу

Орхон - Энесай жазуусу

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

Ар бир топко бирден суроо …

Ар бир команда м үчөлөрү өздөрүнө бөлүнгөн жазуулардын бирден артыкчылыгын жана бирден кемчилдигин айтып, аны окуучулардын алдында презентация кылып бери шет!

ТАРКАТМА МАТЕРИАЛДАР МЕНЕН ИШТӨӨ …

Окуучуларга, тагыраак айтканда, төрт тайпанын окучуларына сабакта сөз болуп жаткан, кыргыз эли колдонгон жазуулар таркатылып берилет . Жазууларды таркатууда тайпанын аталы шы менен аларга берилген жазуулар дал келүүгө тийиш болот . Окуучулар белгиленген убакыттын ичинде ал жазууларды пайдаланган абалда ватмандарга маркер менен “МЕН МЕДИАСАБАТТУУМУН” деп жазып, аны магниттер менен доскага жармаштырышат . Мугалим аларга анализ берет.

1 - ТИРКЕМЕ

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

ДИСКУССИЯ

Буга чейин жаңы дайындалган Билим берүү жана илим министри Каныбек Исаков ЖК нын депутаттарынын суроосуна жооп берип жатып, латын арибине өтүүнү колдой турганын айткан .

Ал эми бул маселе боюнча КРнын президенти Сооронбай Жээнбеков мамлекеттик тилди күнүмдүк гана турму шта колдонбой, бардык тармакта пайдалануу керектигин эске салып, бул маселени колдоого алган жок.

А сиздердин оюңуздар кандай ?

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

1. Орхон - Энесай жазуусу канчанчы кылымдарга таандык?

IV

ХХ

Х V

VII

2. Орхон - Энесай жазууларын окуган окуму штуулар кимдер?

М.Ядринцев

В .В.Радлов

В.Томсен

Д.Миссер шидт

Ф. Страленберг

С.Ремезон

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

3. Култегиндин эстелигиндеги жазууларды кыргыздын байыркы адабиятынын үлгүлөрү катары эсептөөгө болобу?

Билбесем

Болот

Болбойт

Култегиндин бизге тие шеси жок

4. Араб алфавитинде канча тамга болгон?

33

32

41

24

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

5. Араб жазуусун кыргыздар канчанчы кылымга чейин колдону шкан?

IV

ХХ

Х V

VII

6. 1929 - жылдан ба штап кыргыз эли колдонгон жазуу?

Латын жазуусу

Орхон - Энесай жазуусу

Криллица жазуусу

Араб жазуусу

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

7. Тамга, бирок тыбы ш эмес?

Э, Ю, Я

К, Г, Ж

Ъ, Ь

П, Р

8. Э ң алгачкы кыргыз алиппесин түзгөн инсан?

К. Тыныстанов

И . Арабаев

О.Сыдык уулу

А.Токомбаев

БЫШЫКТООЧУ БӨЛҮМ

9. Орус жана кыргыз тилиндеги с өздөрдү бирдей жазуу максатында кыргыз алфавитине орус алфавитинен киргизилбей калган тамгалар?

К, Л, М

К, Г, Ж

Ъ , Ь

А, О, У

10. Криллица кимдин рефомасынан кийин киргизилген?

М.Ядринцев

Пётр I

Б .М.Юнусалиев

Пётр II

КЫЙМЫЛДУУ СҮРӨТ

ҮЙ ТАПШЫРМАСЫ

#mamt і l30years

БААЛОО

Көңүл бурганыңыздар үчүн чоң ырахмат!

1 - ТИРКЕМЕ

ТАРКАТМА МАТЕРИАЛДАР