Коррекция жана атайын педагогика.

Тема: Атайын педагогиканын  тармактары.

    План:

• Олигофренопедагогика.
• Сурдопедагогика .

Олигофрен грек сөзү oligos-a3, кем, phreh-aкыл, акыл эстин кемдиги дегенди түшүндүрөт.

Атайын паталогиялык психологиянын интеллектеги деффекти, психикалык өнүгүү жана мээнин өрчүбөй  калуусунун  оор түрүн окутуп, анын натыйжасында пайда болгон акылы кемдиктин себептерин аныктоочу, үйрөтүүчү илим.

Ошондой эле олигофренопсихология кийин пайда болгон, т.а. ар түрдүү трамва нерф системасынын жабыркашынын натыйжасында пайда болгон акылы кемдикти да изилдеп, аныктап үйрөтөт. Атайын психологиянын бул бөлүмү жөнүндөгү илимий иш орус окумуштуусу И.А. Сигорский тарабынан жазылган. 1882-жылы ал Женовода “тарбиялоо кыйын болгон балдар ” деген аталышта доклад окутан. Анын мааниси ар түрдүү баскычтагы акылы кем балдар жана оор жумуш, кысымга алынып эзилген балдардын акыл эсинин иштеши жөнүндө болгон. Ошол эле жылы Сикровскийдин дагы бир эмгеги басымдан чыккан. Ал “акылы кем жана психикасы начар өнүккөн балдардын психологиясы жана тарбиясы” деген аталышта болуп, негизине басымды балдардын эмоционалдык өрчүүнүн жетишсиздиги же эмоциянын туруксуздугуна токтолгон.

20-кылымда бул тармакта Г.П.Трошин көп изилдөөлөрдү жүргүзгөн. Анын эмгектеринин артыкчылыгы ар түрдүү эксперименттерди жүргүзгөндүгүндө жатат. О.э. Г.И. Россомнио А.М.Шуберт, М.С. Морозов ж.б. бир катар окумуштуулар олигофренопсихологияга көп жаңылыктарды, илимий эмгектерди киргизишкен. Россомимо акылы кем балдарды тарбиялоодо илимдин ар түрдүү тармагына таянуу керек деген оюн билдирген. Россомимо акылы кем балдарды даарылоодо алардагы деффектинин даражасын аныктап алуу; жеңил, орто, оор формаларга болуп алуу дарылоонун жана тарбиялоонун жолун көрсөтөт деген.

Акылы кем балдардын психологиясы төмөнкү белгилерге таянып, аларды изилдөө менен иш алып барат:

• мээнин жетилбей калышы
• мээнин бөлүктөрүнүн өрчүбөй калышы
• психиканын начардыгы
• нейродинамикалык бузулуу
• көңүл буруунун функциясынын бузулушу
• кабыл алуудан кыйынчылыктар  же алардын бүтүндөй эле жоктугу.

Олигофренопсихологиянын максаты акыл кем  балдардын психикасын изилдөө, алардын өнүгүүсүнүн деңгээлдерин аныктоо, ар түрдүү факторлордун таасирин жыйынтыктарын изилдөө, алардын интеллекттин жана аффектин текшерүү, алардын өрчүүсүнө жараша категорияларга бөлүп алуу  аркылуу акылы кемдиктин келип чыгуу себептерин аныктоо жана аларды болдурбоо иштерин ойлоп чыгуу.

Бул багытта Л.С. Выгодский көп иш алып барган. Ал өз тажрыйбасында  нормалдуу жана аномалдуу балдарды ар тараптуу салыштыруу аркылуу негизги белгилерди аныктап жазган.

Акылы кемдигин келип чыгуу же  пайда болуу себептери  эки түрдө болот:

           Экзогенедик:

• Оор түрдөгү инфекциялык оору менен кош бойлуу мезгилде ооруу
• Уулануу
• Түйүлдүктүн  паразиттерден жабыркашы
• Түрдүү травма алуу

   Эндогендин:

• Тукум куучулук
• резус-конфликт
• Хромосомалардын жабыркашы
• Менингит жана  энцефалит

      Акылы кемдигин келип чыгуу себептери  эки түрдө болот:

    Ошол менен катар  акылы кемдик нормалдуу адамдарда деле кийинчерээк пайда болуусу мүмкүн. Бул  нерсе катуу кайгыруу, стрес, депреция, түрдүү травмалар,шок, кома, өтө коркуу ж.б кийин пайда болгондордун жеңил формасы болсо, дарылоого мүмкүн.

Олигофрения-психиканын тубаса же төрөлгөндөн 3 жашка чейин пайда болгон кемчилдиктин негизинде.

Олигофрения оорусу

Тубаса кем акылдыкты ар кандай оорунун кесепетинен улам пайда болгон психикалык иш-аракеттин төмөндөшүнөн айырмалай билүү зарыл.Олигофренияга психикалык кемчилдик жана оорулуунун начар өсүшү мүнөздүү. Мээнин сезгенишинен болгон психикалык кемчилдиги да олигофренияга жатат.

Олигофрения пайда болушу

Анын пайда болуу себептери ар түрдүү.Ал генетикага байланышы да мүмкүн (тукум куугучтук).Организмде айрым зат алмашуунун,мисалы.аминокислоталардын (фенилкетонурия), углеводдордун (галактеземия) жана башкалар жетишсиздигинен пайда болушу ыктымал.Ошондой бала курсактагы кезинде эненин жугуштуу оорулар менен оорушунан,токсоплазмоз,котон жара болушунан жана башкалар,үч жашка чейинки баланы кокустатып алуудан,төрөт учурундагы травмадан;мээнин травмасынан болушу мүмкүн. Олигофренияда таанып билүү гана эмес,ошондой эле бүтүндөй ой жүгүртүүсүн (кабылдоо, эске тутуу, көңүл буруу, суйлөө, эмоция, эрк жана башкалар) кемчил болот. Көпчүлүк оорулууларда сезүү, кыймыл органдары да начарлап, айрым органдардын жана системалардын өнүгүшүндө кемчилдиктер (бойдун өспөй калышы, дененин, баш сөөгүнүн туура эмес түзүлүшү, жыныстык жактан кеч же тескерисинче эрте жетилүү) байкалат.

Тм 2 Сурдопсихология - латынча “сурдус” кыргызча дүлөй деген түшүнүктү берет. Атайын психологиянын бөлүмү, угуусу бузулган балдардын психикалык өнүгүүсүн ишмердүүлүгүн закон ченемдүүлүктөрүн изилдейт.Бул деффект кулагы катуу жана дүлөй балдарды тарбиялоо маселесин иштеп чыгуучу тармагы.Дүлөйлөрдү алгач 16-17кк. Испанияда Россияда 1806-ж Павловскийде баштап. И.А. Василев; П.Д. Энтько; В.И. Фпери орус сурдопедагогикасын изилдегендер.

Советтик сурдопедагогиканын өнүгүшүнө К.Н. Логовский, Ф.А.Рау,Л.С. Выготский,И.И. Давышевский.

   Сурдопедогогиканын милдети: Балдарды угуу сезиминин начарлыгын оңдоо жана сакталып калган угуу функцияларын пайдалуу жандап (сүйлөөгө жана жазууга) сүйлөөсүн түшүнүгү  логикалык ой жүгүртүүсүнүн өстүрүүгө шарт түзүү. Балдардын мындай кемчилдиктерин оңдоо үчүн дагы бири окутуунун системасы.

Дүлөй балдар үчүн “дактиль формасы” колдонулат. Дактиология-грек сөзү дактилос-манжа, логос-окуу.  Манжанын кыймыл аракети менен түшүндүрүү деп аталат. Профессор Раунун  тарабынан киргизилген. Бул кол алиппеси деп да аталат. Бул оозеки сүйлөшүү речинде колдонулат. ϴз эне тилинде канча тамга болсо дактиологияда ошончо белги болот. Эч качан угуусу начар баланы кадимки балдардан бөлбөө керек. Себеби балдар бири-бири менен тез тил табышат.Баланын эмоционалдык, интеллектуалдык жактан өсүшүнө, социалдык жактан тажрыйба алмашышына, аны курчап турган социалдык чөйрөнү үйрөнүүгө жардам берет.

   Баланын өсүшүндө угуу бул чоң мааниге ээ. Сырткы дүйнөдө болуп жаткан көптөгөн маалыматтарды ал угуу анализатору аркылуу кабыл алат. Негизинен баланын сүйлөө речинин калыптанышы анын угуу органына таянат. Угуунун бузулушу баланын өсүүсүндө кээ бир жетишпеген жактардын эң биринчи дефекти болуп саналат. Угуусу бузулган балдарды төмөнкүдөй бөлөбүз: Дүлөй, начар уккан.

Дүлөй балдардын катарына төрөлгөндөн тубаса укпаган же тили чыга электе угуусуна доо кеткен балдар кирет. Булар генетикалык жактан_: же кош бойлуу мезгилинде ар түрдүү оорулардын таасиринен улам (инфекциялык оорулар, интоксикация түйүлдүктүн ууланышы) пайда болушу мүмкүн. Начар уккандарга көбүнчө ортоңку жана ички кулактын нерв талчаларынын сезгенишинен; кээде нерв талчаларына; мээге доо кетишинен улам үндү кабыл алуу мүмкүнчүлүгү төмөндөйт. Кошумча катары кээ бир инфекциялык оорулар менингит, кызамык, сасык тумоо таасир этиши да мүмкүн. Угуунун начарлашы баланын психикасына чоң таасирин тийгизет. Биринчиден баланын өз алдынча сүйлөөсүнө терс таасирин тийгизет. Тубаса жана кийин укпай калган балдарды атайын методдор аркылуу сүйлөө речине сүйрөйт ансыз бала дудук болуп калат. Угуусуна доо кеткен балдардын оозеки речин өнүктүрүүдө көрүү, дактиль, вибрация, атайын ар түрдүү аспаптар колдонулат. Атайын мектептердин көпчүлүгү интернаттар болуп эсептелинет.Окуучулар атайын даярдалган окуу куралдары методикалык программалардын негизинде сабак өтүшөт. Программада сүйлөө речин калыбына келгирүү үчүн атайын окуу предметтери киргизилген. Негизинен үндү кабыл алып, кайра кайтарууга көбүрөөк көңүл бурулат

Угуусу начар экендигин көбүнчө эне байкайт. Кулагы начар балага караганда дээрлик укпаган баланы ажыратуу оңоюраак. Бала укпаса да аны курчап турган адамдар менен мамиле түзүүгө үйрөтүшү керек. Көбүнчө ага сүйлөө ыкмасынан белек-пантомимика, жест аркылуу оюн билдирүүсү үйрөтүү керек. Адамдын ооз кыймылын сезүүсү да үйрөтүп отуруш керек.

   Балдардын бирге ойноосунун эч кандай терс жагы жок. Тескерисинче нормалдуу балада боорукерлик,сезимталдык сапаттардын ойгонушуна түрткү болот. Дүлөйлүктүн түрлөрүн децибел менен аныкташат. Угуу жөндөмдүүлүгүн деңгээлин аныктоо үчүн ар түрдүү ыкмалар бар. Кайсыл тестти өткөрүүнүн сурдолог чечет.

Л.С.Выгодскийдин изилдөөсү  боюнча

Угууда кемчилиги бар балдардын сүйлөө речинин өнүгүшүн- сурдопедагогика окутат.

Угуу жөндөмүнүн начарлашына кээде тукум куугучтук же жабыркоо себеп болот.

Биздин угуу органыбыз кичинекей болсо да, ары сезгич, ары кереметтүү.

Төмөнкү белгилер угуу жөндөмдүүлүгүнүн начарлап баратканын көрсөтүшү мүмкүн:

• • • уналгы же сыналгынын үнүн башкаларды кыжырданткан бийиктикте койсоңор;
    • айтылгандарды кайра-кайра сурай берсеңер;
    • сүйлөшүп жатканда моюнду созуп алып, сүйлөп аткан адамды жакшы угуш

            үчүн,  башынарды ошол тарапка бура берсеңер;

• • • эл көп чогулган жерлерде же ызы-чуулуу жерлерде, мисалы, олтурушта же

            эл көп дүкөндө айтылгандарды каңырыш уксанар;

• • • бирөөнүн эмне дегенин укпай калып, башкалардан сурай берсеңер.

      Айрым дабыштардын орточо деңгээли

• Дем алуу — 10 дБ
• Шыбыроо — 20 дБ
• Сүйлөшүү — 60 дБ
• Көчөдөгү транспорттордун эң көп маалы — 80 дБ
• Электр чалгыч — 90 дБ
• Өтүп бараткан поезд — 100 дБ
• Тасмалуу араа — 110 дБ
• Реактивдүү учак— 120 дБ
• Мылтыктын атылгандагы үнү — 140 дБ

Кулагы укпаган балдар үчүн

Бишкек шаарында №48,87-мектеп,

Ош шаарында №37-мектеп,

Бишкек шаарында мектеп- интернат, угуусу начар жана кийин укпай калган балдар үчүн Бишкек шаарында мектеп бар.

Карасууда мектеп интернат-дүлөй, дудук, балдар үчүн

Угуунун бузулушу .

Кулактын ар кандай бөлүгүнүн сезгенүүлөрү убактылуу же такыр укпай калууга алып келет. Баштын урунуусунан баш сөөгүнүн жабыркоосунан,мээ кабыгынын сезгенүүсүнөн (минингит) жэ мээ тамырларынын скелерозунан угуу бузулат. Кулак толук такыр бүтөп каңыртанышы мүмкүн,бирок кулкуну тазалагандан кийин угуу калыбына келет.

Дүлөй болуп калуу көбүнчө ортоңку кулактын сезгенүүсүнөн угуу нервдери жапа чеккенде болот. Кулактын өнөкөт ооруларында (ириндүү жана иринсиз) угууну сактоо же жакшыртуу үчүн узак убакыт талап кылынат.

Кулак оорусу.

• Кулак оорусу—кулактын ар кандай бөлүгүнүн сезгенүүсү.
• Балдардын угуусун көбүнчө аденоиддер начарлатат.

Баланын төрөлүү мезгилиндеги эң биринчи реакция (шартсыз рефлекстин негизинде)

Кандайдыр бир жагымсыз катуу үнгө болгон жооп. Баланын тамактанып жатканда  катуу үн угулса 1нече убакытка чейин так токтоп дем алуусу өзгөртөт.

Бала үч ай болгондо үндү таанып бийиктиктин жагымсыздыгын билип,таанып калат.

Бала 10-11 айда үндү ажыратып ар түрдүү абалда айтылуусуна жооп берип калат. Бала 12-айдан баштап сүйлөп сөздөрдүн маанисине түшүнүп ага карата жооп берүүгө аракеттенет.

Л .С. Выготскийдин изилдөөсү боюнча угуу кемчилдиги бар   балдарды 2ге бөлөт.

Дүлөй—бул сезиминин эң оор абалга учурашы сүйлөө речин кабыл алганда эч кандай түшүнүгү жок абалды айтабыз. Толук дүлөйлүк өтө аз кездешет.

Кулагы катуу бала кээ бир үндөргө сүйлөө речине кирбеген звонок ышкырык жана башка өзгөчөлүгүнө көңүл бурат. Дүлөйлүктүн пайда болуу себептерин 2 ге бөлөт.

            1.Тубаса  2.Кайра жаралган.

• Тубаса       кемчилдикке- төмөнкүлөр кирет.Түйүлдүк мезгилинде угуу

органдардын туура эмес калыптанышы (тукум куучулуктун негизинде.)

• Кош  бойлуу мезгилинде түйүлдүк мезгилинде зыяндуу факторлордун

негизинде угуу органдары зыянча учурайт. Буга кош бойлуу эненин грипп,кызамык ар кандай травма,спирт ичимдигинин колдоонун ошондой эле ич өткөн оору менен ооругандан,кош болуу экенин дарылаш туура эмес пайдаланганынан. Мис: стертация.

• Кайра         жаралган дүлөйлүк бөбөктүн угуу нерв системасына катуу суук

тийсе баш мээнин ар кандай жараталыш ошондой эле минингит кызамык скорлатина, сепсиз ооруулары менен ооруп өтүп кеткендигинин ошондой эле кулактын ортоңку бөлүгүнүн жарылышынан же жетилишинен.

Мурун көңдөйүнүн ооруга чалдыгышы балдардын угуу сезимин бузулушунун түрлөрүн немец физиологу М.В. Нейлан төмөндөгүдөй  бөлөт.

1. Жеңил          түрү  З м-6 м ге чейин уга алат
2. Салыштырма      угуу
3. Маанисине карай түшүнүү
4. Эң оор түрү  0 м-0.5м. ге чейин угуу.

Балдардын мындай кемчилдигинин алдын ала Аудиометр деген аппарат менен текшерип атайын врач отолорингологго кайрылуу зарыл.Балдардын угуу сезими 3 жаштан кийин бузулат же кандайдыр бир себептердин бузулса аны оңдоого болот. Ошондой эле жардамчы аппаратты колдонсо болот.